جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برخی از تفاوت‍های موجود میان ترجمه‍ها و تفاسیر قرآن، به اختلاف در استفاده از قواعد ادبیات عربی باز می‍گردد؛ از این رو در بعضی موارد، دیدگاه ادبی پذیرفته شده، در توضیح آیه تأثیر می‍گذارد. میانِ ترجمه‍ها و تفاسیر موجود از عبارت «أنّکم فی العذاب مشترکون»، (زخرف/۳۹) تفاوت‍هایی است که امکان درستی تمامی آنها بعید است؛ ضروری بود تا پس از تبیین معانی «أنّ» و ترکیب‍های نحوی آیه، به بررسی معنای تعلیل در «أنّ» و تطبیق آن با ترجمه‍ها و تفاسیر پرداخته شود؛ سپس میزان مطابقت آنها با معانی «أنّ» و ترکیب‍های نحوی طرح شده در مورد این آیه، مورد ارزیابی قرارگیرد، تا صحیح ترین توضیح از مفاد این آیه برپایۀ قواعد ادبی استخراج گردد. در نتیجۀ ارزیابی، صحیح‍ترین ترکیب که مشتمل بر فاعل بودگی عبارت انتهای آیه و مصدری بونِ «أنّ» بود، می‍بایست به صورت «بخاطر ظلمی که در دنیا کرده‍اید، در آن روز اشتراک داشتنتان در عذاب نفعتان نمی‍دهد.» ترجمه گردد؛ اما بعضی دیگر با در نظر گرفتن معنای «تعلیل» بصورت «منطوقی» برای «أنّ»، به اشکالاتی مانند: نداشتن پشتوانۀ ادبی، وجود دو نشانۀ تعلیل در یک عبارت و تعیین معنای نادرست برای «إذ»، انتخاب فاعل غیرصحیح برای «لن ینفعکم»، دچار شده‍اند. مقالۀ حاضر با تکیه بر منابع کتابخانه‍ای و براساس روش توصیفی- تحلیلی به همراه نقد به بررسی درستی یا نادرستی استفاده معنای تعلیل برای «أنّ» و اثرگذاری آن در نقد تفاسیر و ترجمه‍های موجود از این آیه، پرداخته است.

معنای لغوی (اساسی) مادّه «ح ف ظ» از آن جهت که در مقابل معنای «ن س ی» قرار دارد؛ در موضعی بکار میرود که به جهت تعهّدپذیری و کمی غفلت و وفاداری کامل ذهن در فرایند ذخیره سازی مفاهیم، موجودی ترک نشده و در نتیجه سالم مانده و هلاک و ضایع نشود. همچنین تفاوت این ریشه با دیگر ریشههایی که به لحاظ معنایی، شبیه مادّه «ح ف ظ» اند در این است که این مادّه، مانند ماده «رعایة» سبب عدم هلاکت را بیان نمیکند، یعنی در فرایند خود حالت خاصّی را در بر نداشته و محلّ تحقّق حفاظت نیز باید قابل جمعآوری و نگهداری، متناهی و قابل حصر باشد. همچنین در این مادّه، زمان و استمرار آن مورد توجّه نیست. بنابراین با توجه به تدریج موجود در معنای فعل «نزّلنا» در آیه نهم سوره حجر و با این که «الذّکر» نزولی تدریجی دارد، از آن جهت که واژه «الحافظون»، از سویی دلالت بر محلّ تحقّقی متناهی و جمع آوری شده داشته و از سویی دیگر، زمان و استمرار در آن مد نظر نیست و توجّهی به زمان در آن نیست، معنای ثبوت و پایداری حفاظت را متبادر میسازد. به بیان دیگر تنها با بهرهگیری از معنای لغوی حافظ برای حفاظت، با حرکت تدریجی محفوظ (الذکر) در طول زمان حرکت نمیکند. یعنی خداوند تمام قرآن کریم را در همه زمانها محافظت مینماید.

غزّالی وجود امام را به ادلة شرعی و اجماع امت، ضروری و برای قوام دین و دنیا مفید می‌داند؛ اما عصمت را برای امام شرط نمی‌داند. او معتقد است تنها در امور کشورداری وتجهیز سپاه و... به امام نیاز است؛ و از آنجا که برای انجام این قبیل کارها به علم الهی و لدنّی نیازی نیست، از این‌رو، به عصمت نیازی نیست. او مانند دیگر پیروان اهل سنّت، تعیین امام را به انتخاب مردم می‌داند و هرگونه ادعای نصی از سوی شیعه را بی‌ربط به مسئلة امامت و غیرمتواتر معرفی می‌کند. از نظر او اگر این اخبار، متواتر بودند، هرگز در آنها شک نمی‌شد، در حالی‌که در مورد این اخبار شک وجود دارد. بنابراین احادیثی چون حدیث غدیر و منزلت صرفاً بیانگر احترام و دوستی میان پیامبر(ص) و علی(ع) است و دلیلی بر امامت علی(ع) محسوب نمی‌شود. خواجه نصیرالدین طوسی در برابر این دیدگاه موضع گرفته ووجود امام را نه به ادلة شرعی، بلکه به دلیل عقلی و با استناد به «قاعدة لطف» بر خداوند واجب می‌داند. وی همچنین با ارائة ادلة عقلی متعدد، عصمت را نیز برای امام ضروری می‌داند و عقیده دارد که درصورت معصوم نبودن امام، تسلسل لازم آمده و دیگر نمی‌توان به تکالیف شرع اطمینان کرد. درضمن، در صورت انجام افعال قبیح از وی، نهی او از آن عمل، واجب می‌شود و در این صورت، غرض از نصب امام نقض شده،مقام امام از سایر مردم پایین‌تر می‌آید؛ در حالی‌که امام باید افضل از همه باشد. خواجه، پس از اثبات عصمت برای امام، می‌گوید عصمت خصیصة ناآشکاری است که کسی جز پروردگار به آن علم ندارد. لذا نصب امام باید از سوی خدا و رسولش صورت گیرد و این یعنی نص؛ و همچنین با توجه به شیوة رسول خدا(ص) بعید است که ایشان در خصوص چنین امر خطیری سکوت کرده باشد. در مجموع، ادلّة خواجه نسبت به دلایل ادعایی غزّالی از وجاهت و قوت بهتری برخوردار است.

علی‌رغم اختلافات میان دو علم کلام و عرفان، میان آنها رابطه نیز برقرار است. می‌توان این رابطه را در افرادی همچون مولوی که در هر دو حوزه علمی سرآمد بوده، بررسی کرد. وی قبل از دیدار با شمس، متکلم و فقیه صاحب‌ رأی بوده و پس ‌از آن عارفی واصل‌ شده است. هرچند در آثار وی رنگ عرفان در تبیین دیدگاه‌هایش غلبه دارد، یعنی عرفان و عنصر عشق نزد مولانا جایگاهی والاتر از سایر امور دارد، اما واقعیت آن است که در آثار وی در کنار مباحث عرفانی، مباحث کلامی نیز دیده می‌شود. این موضوع یکی از دلایلی است که موجب شده است خوانندگان در آثار مولانا تناقض‌گویی بیابند؛ در حالی ‌که با دقت در آثار جلال‌الدین درمی‌یابیم که وی به برخی از امور از منظرهای گوناگون نگریسته است. در نوشته‌های او اعتقادات کلامی بر برخی ابعاد عرفانش تأثیر داشته و از سوی دیگر عرفان نیز بر اعتقاداتش مؤثر بوده است. البته در مجموع تأثیر عرفان را بسیار پررنگ‌تر می‌یابیم. در این پژوهش می‌کوشیم از طریق روش کتاب‌خانه‌ای ارتباط میان کلام و عرفان نزد مولانا را بررسی کنیم.

نگرش خاصِ فارابی به موسیقی حكایت از اهمیت علت غایی برای موسیقی نزد وي دارد. در انديشة فارابي، موسیقی با اندیشة منطقی و فلسفة سیاسی مرتبط است و این ارتباط در نظام موسیقایی او مؤثر است. ارتباط موسیقی با منطق و سیاست از طریق غایت موسیقی برقرار میشود؛ به این نحو که صناعت شعری بعنوان بخشی از منطق، تعیین‌کنندة غایت موسیقی است و در طول این نسبت، با فلسفة مدنی (سیاست) نیز ارتباط پيدا ميكند. بازتاب این ارتباطها را میتوان در مباحث وي در باب تعریف موسیقی، مشخص کردن مبادی آن، منشأ شکلگیری موسیقی، انواع موسیقی و دسته‌بندي و رتبه‌بندي آلات موسیقی، تشخیص داد. فارابی با توجه به علت غایی در موسیقی و همچنین مبادی موسیقی که ریاضیات توان بررسی آنها را ندارد، در تحليل موسیقی از ریاضیات فاصله میگیرد. او علت غایی موسیقی را با علت غایی شعر که همان برانگیختن خیال برای نیل به سعادت نزد عموم است، برابر میداند و بدين ترتیب بر وجه محاکاتی موسیقی تأکید میورزد و موسیقی را از اینکه تنها امری سرگرم‌کننده باشد، خارج میکند. نگرش غایتمدارانه‌، نتایجی در رویکرد کلی فارابی نسبت به موسیقی در پی داشته که این مقاله به تبيين آنها پرداخته است.

علامه طباطبائی حقیقت سیر جامعه و حرکت تاریخ قانونمند می‌داند و تصریح می‌نماید که امت‌ها و جوامع ازآن‌جهت که امت و جامعه هستند، نه افراد و اعضای جامعه، سنت‌ها و قوانین، اعتلاها و انحطاط‌ها، سرنوشت مشترک و نامه عمل جمعی دارند و این حقیقت، به معنی قانونمندی حرکت تاریخ و جامعه است. از سوی دیگر در قرآن انسان‌ها به خردورزی و اندیشیدن به ویژه در مورد حوادث و فرآیندهای تاریخی دعوت شده‌اند تا ضمن عبرت‌آموزی، برای خودسازی و ساختن دیگران، علل پیشرفت و انحطاط امت‌ها را کشف کنند. این تغییر و تحول یکی از سنت‌‌های مهم و غیرقابل تخلف دستگاه آفرینش است. به نظر علامه ایمان و عمل صالح و یا کفر و فساد انسان‌ها درچگونگی شکل‌گیری اتفاقات آینده بشر و حتی در نظام عالم تاثیر دارد و عوامل مختلفی همچون نادیده گرفتن رابطه با پروردگار، مبارزه با پیا مبران و منادیان حق، ظلم و بی‌عدالتی و ... در سقوط و طلوع تمدن‌ها دخیلند. البته سرانجام مشقت‌‌ها و بدبختی‌های انسان پایان می‌پذیرد، چراکه سنت تغییرناپذیر خدا بر این قرارگرفته است که در واپسین حرکت تاریخ، تنها بندگان شایسته و وارسته خدا وارثان زمین خواهند بود.

با توجه به اینکه هدف پایان نامه، معرفی آثار علامه حسن زاده در مورد نفس ناطقه انسانی است، مجموعه حاضر می‌کوشد از منظر ایشان اوصاف و احوال نفس ناطقه به کمال رسیده، پس از طی مراحل سیر و سلوک علمی و عملی و اشتداد جوهری، در دو قوه عقل نظری و عقل عملی و طی مراتب استکمالی قوس صعود را بیان کند. روش ما مطالعه رسائل و کتب متعدد علامه و شاگردان معروف ایشان و انتخاب و گزینش اهم تاکیدات ایشان در ارتباط با نفس ناطقه انسانی و اوصاف آن می‌باشد؛ نتیجه و دستاورد قابل ملاحظه این تحقیق و تدقیق این است که اجمالاً از نظر ایشان نظام هستی، وصف و شرح تکوینی و قرآن کریم، وصف و شرح تدوینی نفسِ به کمال رسیده است. نفس ناطقه انسان تشبیهاً مانند هسته یا بذر شجره واحده نظام هستی است که اگر تحت تربیت مربیان الهی درست بار آید و شکوفا شود و ببالد تکویناً نظام هستی و تدویناً قرآن کریم حاصل و شرح آن خواهد بود. یعنی نفس ناطقه، قابلیت این را دارد که با تربیت و تعلیم توسط سفرای الهی و معلمان حقیقی و بهره گیری از روش‌های ارشادی آنها به کمال واقعی خود نائل شود که عالم به منزله اعضاء و جوارح او و قرآن به منزله شرح تدوینی وی شود. به عبارتی پس از بیان ماهیت و ظرفیت ارتقاء نفس انسانی و مراتب استکمالی آن، کمال تکوینی و شرح و بسط عینی نفس کامل را، عالم تکوین می‌یابیم و کمال تدوینی و شرح و بسط کتبی نفس را، قرآن کریم می‌یابیم و عصاره و چکیده کمال تکوینی و تدوینی نفس را اوصاف انسان کامل مشاهده کرده، و فرآیند و مسیر این اعتلا و ترقی را سیر و سلوک علمی و عملی که همان طی مراتب علوم عقلی یعنی فلسفه و عرفان است، خواهیم یافت. عصاره و مخلص کلام این است که، نفس آدمی اگر به سمت کمال غایی خویش یعنی سعادت واقعی و ابدی که حقیقت نظام هستی برای وی تعیین کرده است گام بردارد و با معرفت نفس که همانا معرفت جمیع اشیاء است راهی شود، با توجه به اینکه معرفت بذر مشاهده است، قرآئن دو شرح تکوینی و تدوینی نفس، یعنی اتصال به عالم تکوین و شرح انفسی آیات قرآن در وی مشهود شود. چون علم حقیقی، انسان را از دانائی به دارائی و از فهم به شهود می‌رساند پس در حقیقت انسان به تماشای جمال صفات خویش، در دو آئینه تکوین و تدوین خواهد نشست.

چکیدهالمبدأ و المعاد عنوان کتابی است از ملاصدرا که حاوی مطالب بسیار مهمی در حکمت متعالیه است. صدرا در این کتاب همانند دیگر کتب فلسفی اش برای تبیین مطالب فلسفی خود، از سه منبع معرفتی عقل، نقل و شهود بهره جسته است. اما از آنجایی که موضوع این کتاب در خصوص امور ماورائی چون مبدا و معاد است، لذا برای درک بهتر آنها به معرفتی بالاتر از عقل یعنی شهود نیازمند است. از این رو است که وی در این کتاب بیش از سایر کتب خود از شهود مدد گرفته است. به گونهای که بسیاری از مسائل و مبانی فلسفی خود را از جمله اصالت وجود، دفع تناسخ، وحدت حقه و غیره را مسبوق به کشف و شهود عنوان نموده است. بنابراین معرفت شهودی به عنوان یکی از منابع معرفتی جایگاه ویژه ای نزد ملاصدرا داشته است. در این نگارش در سه فصل به این مهم پرداخته‌ایم. برای تبیین هر چه بهتر این نوع معرفت، نخست مفاهیم و معانی گوناگون معرفت شهودی، جایگاه و تفاوتش با سایر ابزارهای معرفتی نظیر حس و عقل مورد بررسی قرارگرفته و سپس دیدگاه‌ حکمای پیش از صدرا در این زمینه بیان گردیده است. در فصل پایانی به بررسی معرفت شهودی درکتاب مبدأ و معاد پرداخته شده است. در این زمینه ابعاد گوناگون معرفت شهودی، اقسام و ویژگی ها‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی آن به تفصیل مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است. با توجه به مطالب ارائه شده در این فصل می‌توان گفت، معرفت شهودی نزد ملاصدرا یکی از مهمترین منابع معرفتی و حتی مرتبهای بالاتر و یقینیتر از برهان و استدلال قرار دارد؛ زیرا از محدودیتهای شناخت عقلی به دور است. واژگان کلیدی: ملاصدرا، معرفت شهودی، المبدأ و المعاد

مسئله‌ی نفس، یکی از مسائل مهم در مباحث فلسفی و کلامیست. دوره‌ی مکتب شیراز، یکی از نقاط درخشان تاریخ فلسفه-ی اسلامی به‌حساب می‌آید و این مکتب در زمان غیاث الدین منصور دشتکی به اوج خود رسید. در این پژوهش، تلاش شده است که دیدگاه وی درباره‌ی نفس‌شناسی و تاثیر گرفتن وی از اندیشمندان قبل از خود و هم‌چنین تاثیر گذاشتن بر ملاصدرا در این باب، روشن شود. البته بیشترین توجه ما به نظریه‌ی نفس‌شناسی دشتکی، معطوف شده است. دشتکی انسان را دارای دو بعد مادی و روحانی می‌داند و اصالت را به نفس وی می‌دهد و رابطه‌ی بین نفس و بدن را انضمامی می‌داند. وی معتقد است که نفس انسان، اصیل است و باعث تشخص انسان می‌شود و نفس را صورت نوعیه‌ی بدن می‌داند. او بدن را ابزاری می‌داند برای نفس. دشتکی هم‌چنین اعتقاد دارد که انسان حادث است به حدوث بدن. وی اعتقاد دارد نفس انسان، زمانی که با بدن همراه است بالفعل مجرد نیست. دشتکی هم‌چنین مراتب نفس را مطرح می‌کند و قوای نفس را به قوای عملی و نظری تقسیم می کند. وی در باب قوای نظری، همان تقسیم ابن سینا را که در اشارات آمده است می‌پذیرد. لذا آن را به عقل هیولائی، عقل بالملکه، عقل بالفعل و عقل مستفاد تقسیم می-کند. وی هم‌چنین تقسیمات نفس را نیز به مانند ابن سینا به نفس نباتی، حیوانی و انسانی مطرح می‌نماید. دشتکی در باب معاد هم صاحب‌نظر است و در این‌باره نیز رساله‌ای نوشته است. او هم معاد روحانی و هم معاد جسمانی را می‌پذیرد و هر دو را قابل اثبات می‌داند. وی شبهات منکرین معاد و به‌خصوص شبهه‌ی آکل و مأکول، امتناع اعاده‌ی معدوم و استلزام تناسخ را مطرح می‌کند و به آنها پاسخ می‌دهد.