جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تجدید و احیای مدرسه قم معاصر، در آغاز سده چهاردهم هجری شمسی و شرائط پیش آمده در دهه بیستم این قرن، رشد و شکوفایی تفکر دینی در ایران وعراق به‌ویژه درحوزه علمیه قم را به دنبال داشت. عزیمت علامه طباطبایی در سال 1325شمسی به قم و تمحض در تدریس و تألیف آثار کلامی، فلسفی و معرفتی، حمایت همه جانبه مرجعیت معظم آیت الله بروجردی و حضور فضلای جوان دغدغه‌مند، سه عامل تاثیر گذار در این امر بود؛ به گونه‌ای که مدرسه قم توانست در مباحث کلامی، در کنار فقه و حتی بیش از آن، علاوه بر جهان تشیع، در جهان اهل سنت و جهان غرب نیز حضور فعال و کارآمدی داشته باشد. نقش آفرینی در توسعه و رهبری نهضت، مبارزه و پیروزی انقلاب اسلامی، و تأمین پشتوانه‌های فکری نظام اسلامی، از مهم‌ترین خدمات و حسنات این مدرسه است. این نوشتار با کاوش دراقدامات و خدمات و حسنات صورت گرفته، نقش آنان را در تحول دانش کلام و رشد و ارتقای دین‌پژوهی در جامعه بررسی و تحلیل کرده است و از یادآوری برخی کاستی‌ها و آسیب‌ها نیز فروگذار نکرده است.

مباحث مطرح شده: 1.وضعیت کنونی دانش کلام 2.کارویژه‌های دانش کلام 3.عوامل افول علم کلام 4.آسیب‌ها و کاستی‌های علم کلام 5.راهکارهای نوسازی دانش کلام الف) وضعیت کنونی دانش کلام وضعیت کنونی را در نسبت با گذشته تاریخی دانش کلام باید سنجید و تحلیل کرد. دانش کلام تنها و نخستین دانشی بوده‌است که در طول قرون مختلف اسلامی، بار معرفت عقلانی اسلامی را بر دوش کشیده است. ب) کارویژه‌های دانش کلام علم کلام سه کار‌ ویژه مهم را همواره داشته است: 1.تنها مرجع برای تبیین مفاهیم بنیادین دینی بوده و به مهم‌ترین پرسش‌های انسان مسلمان، پاسخ معقول داده است. 2.یک تنه در مقابل اندیشه‌های رقیب ایستاده و دفاع کرده است. 3.به نیازهای سایر علوم اسلامی پاسخ داده است. این کارویژه‌های علم کلام هیچ بدیل و جایگزینی در بین سایر علوم اسلامی ندارند. ج) عوامل افول علم کلام دو عامل اصلی سبب شد که به تدریج جایگاه کلام دچار افت و افول شود، به طوری که در طول دو سده گذشته، شاهد کم‌رنگ شدن نقش کلام و زاویه نشینی آن در مقایسه با دانش‌های دیگر نظیر فقه و فلسفه(هم در جامعه دینی و در حوزه‌های دانشی) بوده‌ایم: 1.عامل بیرونی: برآمدن رقیبان جدید که مدعیان تامین همان نیازهای معرفتی و تضمین پاسخ به آن پرسش‌ها بوده اند. این رقیبان را در چهار شاخه می توان دسته بندی کرد: أ.فلسفه اسلامی که در دوره‌های پیشین نقش مساعدت و خدمت به دانش کلام را داشت، به تدریج به رقیب جدی دانش کلام تبدیل شد. ب.عرفان با ایجاد سامانه‌ای نظری و فلسفی، ادعا کرد که نه تنها به نیازهای معنوی انسان پاسخ می دهد، بلکه پرسش‌های بنیادین او را نیز به صورت معقول پاسخ می دهد. ج.فلسفه‌های جدید غربی از دوره دکارت و هیوم و اخیرا فلسفه دین و الهیات جدید مسیحی که برآمده از همان فلسفه‌های جدید و در پاسخ به همان پرسش‌ها و چالش‌ها بود. د.علوم جدید که در شاخه طبیعی از زمان نیوتن و کپلر و در حوزه علوم انسانی از زمان آگوست کنت داعیه جانشینی الهیات و فلسفه را در سر می پرورانده‌اند. 2.عامل درونی: به دلیل فقدان نوسازی دانش کلام، به تدریج این دانش، دچار رنجوری و ناتوانی درونی شد و به جای حضور فعال در صحنه مواجهه‌ با عرصه‌های نوینی که عصر جدید به بارآورده بود، به بازتولید درون‌مایه‌های گذشته و شرح و تعلیقه بر میراث کلامی روی‌آورد. این عوامل را در ضمن آسیب‌ها و کاستی‌های کلام برخواهیم شمرد. د) آسیب‌ها و کاستی‌های علم کلام 1.فقدان یک دانشِ پایه نظری و عقلانی روزآمد: در گذشته، «لطیف الکلام»معتزلی و «امورعامه» فلسفی به ترتیب به مدد دانش کلام آمدند و از این رو، با نارسائی‌های این دستگاه‌های عقلانی، کلام نیز به ضعف و سستی گرایید. پالایش و نوسازی این گفتمان عقلانی پایه، یک ضرورت انکارناپذیر است. 2.کم توجهی یا بی‌توجهی به پرسش‌های سهمگین دوران جدید: مادیت و الحاد جدید و یا اومانیسم، عقل گرائی و تجربه گرائی مدرن هر کدام بستری برای اندیشه‌های رقیبِ الهیات دینی بوده اند. 3.ساختار دانشی و نظام طبقه بندی : ساختار علم کلام، تعبدی و توقیفی نبوده است و امروز به یک کلیشه تبدیل شده و نیازمند نوآوری است. هاضمه ساختار سنتی در کلام برای پذیرش مساله‌ها و محورهای جدید چندان اماده نیست. 4.روش شناسی کلام به تقلید از فلسفه، کاملا نظری و انتزاعی شد و سایر روش‌های پژوهش را از دست داد. در این جا دو اشکال اصلی وجود دارد: اولا، روش عقلی منحصر در روش برهان فلسفی نیست (نقدهای ما را بر معرفت شناسی فلسفی ببینید) ثانیا، سایر روش‌های علمی همچون روش‌های تجربی، تاریخی، آماری، هرمنوتیک، معناشناختی و … نادیده گرفته شد [به این ترتیب دانش کلام مزیت نسبی خود را از دست داد] 5.غلبه رویکرد جدلی و غفلت از درون‌مایه‌های بلند معارف وحیانی [منظور از «جدلی» این نیست که فیلسوفان می گویند که علم کلام به استدلال‌های اقناعی بسنده می کند، بلکه کلام در عقلانی بودن نه تنها دست کمی از فلسفه نداشته، بلکه گاه عقلانی‌تر است. منظور از جدلی بودن کلام این است که کلام اسلامی در نقطه تماس درگیری‌های دینی و فرقه‌ای زاده شد و این رنگ همچنان بر سیرت و صورت کلام و متکلمان ماند و از این رو، علم کلام بیشتر بر «مباحث مرزی» متمرکز شد. این در حالی است که دین برای رشد و تعالی مومنان و جامعه ایمانی آمده است و این مباحث در علم‌کلام کمتر مجال طرح یافت 6.توجه به نیاز نخبگانی و غفلت از نیازهای فکری جامعه و توده مؤمنان و در نتیجه، رشد زبان نخبگانی در کلام که رفته رفته فاصله متکلمان را با اقشار دیگر جامعه بیشتر کرد 7.تمرکز بر نیاز ذهنی و عقلی و کم توجهی به نیاز معنوی و قلبی همین ویژگی سبب شده است که کلام همچون فلسفه به یک ادبیات خشک و خالی از روح نشاط و شورانگیزی معنوی تبدیل شود و از همین روی، با خلأ معارف فطری و قلبی در کلام، مخاطبان به سمت گرایش‌های صوفیانه و یا حلقه های عرفانی کاذب سوق پیدا می کنند. 8.فاصله گیری علم کلام از دانش‌های دیگر این جدائی نه تنها سبب افول کلام و اعتبار آن شد بلکه دانش‌های زیرین (نظیر فقه و اخلاق) را نیز دچار نقص و کمبود ساخت. ه) راهکارهای نوسازی دانش کلام هر چند از محورهای بالا می‌توان به راهکارها نیز راه یافت، اما سه محور در مسیر تحول دانش کلام بیش از سایرین اهمیت دارند: 1.کلام بر محور «معارف وحیانی» توسعه و‌تکامل یابد و‌ قرآن و روایات اهل بیت(ع) در متن اندیشه‌ورزی‌های کلامی ورود یابد. 2.پاک‌سازی و نوسازی در چارچوب و‌ روش‌شناسی دانش کلام جدی گرفته شود. این مهم هم در مورد روش‌های گذشته و هم‌در مورد روش‌های جدید پیشنهاد می شود. 3.حوزه ها و نیازهای نو و درگیر به یک اولویت اساسی در علم کلام تبدیل گردد و‌ تلاش در جهت پاسخگوئی تخصصی و حرفه‌ای به معضلات فکری موجود در بین قشر جوان و ورود در آسیب‌های فرهنگی مورد اهتمام اصلی قرار گیرد.

«تاریخ‌مندی قرآن» نظریه‌ای است که در دهه‌های اخیر برخی روشنفکران دینی مسلمان در جهان عرب آن را مطرح کرده‌اند و توسط برخی هم‌فکران ایشان در ایران پی‌گیری شده و درگسترش آن کوشش دارند. اینان تحت تأثیر تاریخی‌نگری و گرایشات لیبرالیستی‌ـ‌سکولاریستی و بعضی ادعاهای مستشرقان، قائل به تاریخیت قرآن شده‌اند و آن را متأثر از شخصیت تاریخی پیامبر9 و فرهنگ زمانه می‌دانند.آن‌ها امور ناهمخوان با ایده تاریخیت مانند لوح محفوظ، نزول دفعی و اعجاز قرآن را منکر می‌شوند و یا این‌که با بازخوانی آن‌ها، مانند علم اسباب نزول، مکی و مدنی بودن و اصل نسخ، رابطه دیالکتیک متن با واقع را توجیه می‌کنند. این نظریه بر مبانی و اصولی چون تاریخیّت و محدودیّت ذاتی انسان به شرایط زمانی و فرهنگی خاص، تاریخیت‌ پیامبر9، بشری شدن وحی به دلیل مواجهه فهم تاریخی خطاپذیر پیامبر9 با آن (مبنای انسان‌شناختی)، همسان‌انگاری وحی با تجربه دینی و حیث دیالکتیک آن (مبنای وحی‌شناختی)، اصل عدم تعین معنای متن و سیالیت آن، تاریخی شدن دلالت برخی مفاهیم و احکام و اصل تأویل و مجاز (مبنای دلالت‌شناختی) مبتنی است. این پژوهش، به هدف نقد و بررسی مبانی نظریه تاریخ‌مندی قرآن در اندیشه نومعتزله (ابوزید، آرکون) با رویکرد توصیفی‌ـ‌تحلیلی و نقدی، در چهار فصل نگاشته شده است و به این سؤال اصلی که نظریه تاریخ‌مندی قرآن، بر چه مبانی‌ای استوار و چه نقدهایی متوجه آن است، پاسخ می‌دهد. نتایج تحقیق مبین آن است که نظریه فوق با اصول پذیرفته‌شده متعددی مانند برخورداری انسان از فطرتی ثابت، روحی مجرد، عقلی فراتاریخ، قابلیت اتصال انسان با عالم غیب و دریافت معرفت‌های حضوری و... تناقض دارد. از سویی دیگر، ادله و شواهد فراوانی مانند ژرفایی و بطون نامحدود قرآن، پیوند آن با عترت، تشریع قوانین براساس مصالح و مفاسد واقعی، بر اثبات جاودانگی و جهان‌شمولی آن گواهی می‌دهند.

کتاب پیش رو حاصل تلاش چند ساله ای است که با تشویق اساتید علم کلام به خصوص دانشگاه مذاهب اسلامی و دبیرخانه شورای نمایندگان ولی فقیه در مناطق قومی به مرحله بهره برداری رسیده و در آن مطالب و نکاتی پیرامون تاریخ و اندیشه های کلامی در مذاهب اسلامی بوده است نویسنده این کتاب بر تقریب مذاهب و وحدت بین مسلمانان تاکید فراوان دارد و احترام به عقاید دیگر مذاهب ، حفظ وحدت و پافشاری بر مشترکات فراوان بین مذاهب را از مهم ترین وظایف مسلمانان و به ویژه عمان و محصلان و محققان می داند . این کتاب در سه بخش : درآمد ، مذاهب اهل سنت و مذاهب شیعی تنظیم شده است . بخش اول به مباحث کلیات از جمله ضرورت ، آفات کاستی ها ، واژه شناسی ، موضوع ، غایت ، روش و اقسام کتابهای نگاشته شده در موضوع کتاب ، حديث افتراق ، ظهور و بروز اختلافات فکری و فهرستی از مهمترین فرق و مذاهب اسلامی پرداخته است . بخش دوم مذاهب اهل سنت را در پنج فصل معتزله ، خورج و اباضيه ، اهل حدیث ، اشعریه و ماتریدیه را بحث کرده است . در بخش سوم مذاهب شیعی ابتدا از تعریف لغوی و اصطلاحی شيعه و تشیع ، انشعابات و عوامل آن و مباحث مقدماتی دیگر بحث شده و در ادامه از سه مذهب رایج و موجود زیدیه ، اسماعیلیه و اثنا عشریه سخن گفته شده است . در تمام مباحث کتاب سعی شده است با استفاده از منابع اصلی و دست اول ، مباحث تاریخی و اعتقادی از جمله معرفی بنیانگذار ، تاریخ پیدایش ، ادوار ومراحل ، شخصیت ها ، انشعابات ، روش فکری و آراء واندیشه های هشت مذهب مذکور مورد بررسی قرار گیرد . چاپ اول این کتاب در ۳۰۷ صفحه به همت انتشارات سنت در سال ۱۳۹۵ منتشر و روانه بازار نشر شده است .

این کتاب پژوهشی در مسائل کلامی امامت است . نویسنده در قالب پاسخگویی به مخالفان ، جنبه های مختلف امامت را در عقاید شیعی بررسی کرده است . در ابتدا از فلسفه و چیستی امامت و ضرورت شناخت امام بحث شده است . پاسخگویی به اشکالات مطرح درباره نظریه امامت ، از قبیل بدعت آمیز بودن ، ناسازگاری آن با دموکراسی ، ناسازگاری مهدویت با دموکراسی ، موروثی بودن امامت ، امامت در کودکی و ... از جمله مباحث فصل دوم کتاب است . در فصل سوم به جوانب مختلف نظریه ناسازگاری امامت با اصل خاتمیت ، پاسخ داده شده و عصمت ، ولایت ، علم و حجیت امام مورد بررسی قرار گرفته است . فصل چهارم و پنجم کتاب با توجه به جنبه های تاریخی ، از موضوع نصب سخن گفته و به شبهات نبودن نصب در روایات نبوی ، عامل تفرقه بودن نصب ، عدم احتجاج امام علی ع به اصل نصب ، عدم اقدام حضرت برای تصدی حکومت و ... پرداخته شده است . در فصل آخر به اشکالات مربوط به صفات امام پاسخ داده شده است . بحث درباره علم غیب امامان ، عصمت امامان ، حجیت امامان ، ولایت امامان و ... از جمله موضوعات این فصل از کتاب است . پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در سال ۱۳۹۲ این کتاب ۵۵۲ صفحه ای را منتشر کرده است .