جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قفاری، از چهره‌های سرشناس و تأثیرگذار وهابی معاصر، کتابی در نقد آموزه‌های اعتقادی شیعه تدوین کرده که بازتاب اندیشه وهابیت در مخالفت با شیعه است. او در ذیل بحث امامت، مفهوم امامت را وصایت دانسته و با انتساب آن به عبدالله بن‌سبأ یهودی نتیجه گرفته که وصایت مورد نظر شیعیان از تعالیم وارداتی غیر اسلامی است. این جستار بنا دارد با طرح پرسش‌هایی برگرفته از استدلال قفاری درباره مفهوم امامت، بر اساس منابع مورد اعتماد اهل‌سنت، یکایک آنها را بررسی، تحلیل و نقد کند تا علاوه بر تبیین مفهوم امامت و وصایت، فراگیر بودن مسئله وصایت برای همه پیامبران الهی و پیامبر اسلام نشان داده شود. با مقایسه‌ای بین عبدالله بن‌سبأ و دیگر یهودیان مسلمان‌شده مانند کعب الاخبار، زید بن‌ثابت، وهب بن‌منبِّه و عبدالله بن‌سلام، میزان تأثیرگذاری آنان بر مسلمانان مشخص می‌شود. همچنین با استناد به آیات و نظر مفسران اهل‌سنت، وجود آموزه‌های مشترک میان اسلام و دیگر ادیان توحیدی تبیین می‌شود تا خط بطلانی باشد بر سخنان نسنجیده قفاری و وهابی‌های هم‌داستان او که به هر بهانه‌ای به شیعیان اتهام می‌زنند، به‌ویژه در مسئله امامت که از آموزه‌های اعتقادی اختصاصی شیعیان است.

امامت آموزه‌ای کلامی است که همۀ پیروان فرق و مذاهب اسلامی دربارۀ ضرورت آن اتفاق‌نظر دارند و هرکدام با در نظر گرفتن اوصاف وخصایصی به آن نظر انداخته‌اند. شیعیان از بدو پیدایش مسئلۀ امامت تاکنون علاوه‌بر ویژگی‌های مشترک، بر سه ویژگی اختصاصی (نص، عصمت وعلم) تأکید فراوان کرده‌اند و ازاین‌جهت، امامت را در نظام اعتقادی خود متمایز از امامت‌های دیگر مذاهب اسلامی قرار داده‌اند و هویت و قوام تشیع خود را به امامتی با ویژگی‌های مذکور پیوند زده‌اند؛ ازاین‌رو، مشاهده می‌شود بخش درخور توجهی از تلاش‌های علمی متکلمان امامیه در بحث امامت به این سه ویژگی با ترتیب اولویت اختصاص یافته است. این جستار بنا دارد صرف‌نظر از تحقیقاتی که بیشتر به تبیین، توجیه و دفاع از آموزه‌های یادشده با در نظر گرفتن ترتیب یادشده پرداخته‌اند، برگ نوینی به پروندۀ علمی علم امام بیفزاید و با ارائۀ شواهد و قرائن، نقش علم امام، اهمیت و جایگاه زیربنایی و رتبی آن نسبت به دو ویژگی دیگر را با روش توصیفی ـ تحلیلی ازنگاه فیلسوفان صدرایی بیان کند. همچنین، بسترساز توجه بیشتر کلامیان به آموزۀ علم امام در نظام تدوین و آموزش علم کلام باشد.

ناصر القفاری، از منتقدان معاصر شیعه، مهم‌ترین مسئله‌ای که در کتابش، اصول مذهب الشیعة الاثنی عشریة: عرض و نقد، آورده، فقدان نص بر امامت امام علی (ع) است. او می‌گوید نصوص موجود برساخته علما و شیوخ شیعه است، و بر فرض وجود نصی صحیح، به مصداق و فرد خاصی مربوط نمی‌شود. قفاری برای اینکه مدعایش بر فقدان نص بر امامت امام علی (ع) را اثبات کند شبهات ده‌گانه‌ای را مطرح کرده است. این جستار بر آن است که با استناد به سخنان دیگر علمای اهل سنت: 1. شبهات او را پاسخ گوید؛ 2. نشان دهد که نصوص موجود برساخته علمای شیعه نیست، بلکه در منابع اهل سنت نیز انعکاس دارد؛ 3. بنا به اعتراف نصوص متخذ از منابع اهل سنت اتفاقاً مصادیق نصوص نیز مشخص شده است که بنا به عللی، از دیرباز تاکنون، امثال قفاری چشم بر آنها بسته‌اند.

ابوالفضل برقعی از افراد شاخص در جریان طالب تجدید نظر در عقاید شیعی است. این جریان وامدار پیش-فرض‌های فکری سلفیه (بویژه وهابیت) بوده با موضوعه دانستن انبوهی از منابع حدیثی معتبر امامیه در عقاید شیعی از جمله باور به نصب و نصّ الاهی بر امامت امامان اهل بیت‌ (ع)، توسل، زیارت و ... تشکیک می‌نماید. برقعی با استناد به آیاتی از قرآن، علم غیب ائمه (ع) را نفی نموده، آن را باوری غالیانه می‌داند. این نوشتار به روش پژوهشی توصیفی – تحلیلی بر اساس آیات بسیاری از قرآن و آراء تفسیری علما و احادیث فریقین، برداشت آقای برقعی از این آیات را ناصحیح دانسته، ضمن تأکید بر غیریت علم الاهی با علم مخلوق، منشاء علم غیب امامان (ع) را الهام می‌داند. سوء برداشت برقعی از آیات مورد استنادش به تضییق مفهوم غیب در غیر خداوند به «وحی الاهی» بازمی‌گردد که غیر از انبیاء از آن بی‌نصیبند در حالی که مجرای دست‌یابی امامان اهل بیت (ع) به علم غیب «الهام» از سوی خداست که متفاوت از وحی بوده و در انحصار انبیاء (ع) نیست. آیات متعددی از قرآن کریم و منابع فریقین و اخبار متعدد غیبی ائمه (ع) مندرج در منابع حدیثی و تاریخی فریقین مؤید این نتیجه است.

مدرسه حله ازجمله مدارس پرآوازۀ شیعه در مقطعی از تاریخ تشیع بوده که از جهاتی چند با دیگر مدارس شیعی متفاوت می‌نمود؛ ازجمله در روند علوم به ویژه علم کلام تحولات چندی به وجود آورد. بی‌تردید بررسی تطورات و تحولات علم کلام و مسائل آن با محوریت مدارس کلامی می‌تواند نقش قابل توجهی در گستردگی دامنۀ پژوهشهای علمی ایفا کند. در این راستا این جستار بر آن شد فرایند تطوری قلمرو علم امام را که یکی از آموزه‌های کلامی خاص شیعه و از مقومات مسئلۀ امامت است در مدرسه حله از آن جهت که بخش قابل توجهی از تاریخ کلام امامیه را پوشش می‌دهد، بنمایاند و در ضمن به چند مسئله مهم مربوط به این موضوع با رویکردی تاریخی نقبی بزند، اول پیشینۀ رویکردهای معاصر را دربارۀ قلمرو علم امام بنمایاند، دوم جریانهای فکری این مدرسه را که در تطور قلمرو علم امام تاثیرگذاربوده‌اند را بشناساند، سوم علل پیدایش هر یک از قلمروها را درباره علم امام مشخص نماید، بی‌تردید هر کدام از این امور در فهم و تبیین مسئله علم امام نقش موثر داشته وپاسخ بر بعضی از پرسشهای پیرامون علم امام خواهد بود.

تعبیر «اهل البیت» یکی از تعابیر کلیدی در شناخت آموزه‌های شیعی است. این تعبیر در طول تاریخ دچار تطور مفهومی شده است. علت این تطور تأثیر کارکردهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آن در حوادث تاریخی است. در نوشتار حاضر، تطور مفهومی این تعبیر در هفت قرن نخست هجری و در چهار دوره نبوی، خلفای راشدین، خلافت اموی و خلافت عباسیان بررسی می‌شود. به نظر می‌رسد در تمام دوره‌ها مفهوم «اهل البیت» میان معنای لغوی، قبیله‌ای، عقیدتی و دینی داد و ستد می‌شده است. سرانجام، در قرن هفتم هجری مفهوم حقیقی «اهل البیت» در معنای اصطلاحی‌ای که پیامبر (ص) تبیین کرده بود، استقرار می‌یابد.

بدا ازجمله آموزه‌های اعتقادی مورد توجه خاص شیعیان است. تعریف بدا در روایات چنین آمده است که دست خداوند برای محو و اثبات، تقدیم و تأخیر و برای هر تغییر و تحولی در هر زمان و به هر کیفیت در عالم تکوین باز است در حالی که به همه کائنات قبل از خلق علم داشته و علم انبیا و فرشتگان نیز ناشی از علم او است که هیچ تردیدی در آن راه ندارد. اما پرسشی مطرح است که بحث بدا را به حسب ظاهربا چالش روبرو کرده است و آن این‌که هرگونه ایجاد تغییر و تحولی ناشی از جهل سابق و علم لاحق است، بنابراین در باره خداوند که دارای علم ازلی و مطلق است چگونه خواهد بود؟ برای پاسخ به این پرسش و چالش‌های دیگر تا کنون اقدامات علمی فراوانی انجام گرفته و راه‌کارهای متنوعی ارائه شده است. این جستار بنا دارد راه حل‌های ارائه شده در روایات را مورد بررسی قرار دهد تا نشان دهد بدای الهی ناشی از جهل و عدم علم نیست زیرا در نظام اعتقادی شیعه که مبتنی بر قرآن و سنت است، به همه جوانب مسائل کلامی از جمله مسئله بدا و چالش‌های فرضی آن توجه شده است وبرای برون رفت از هر گونه احتمال چالش افزایی از جمله مهمترین چالش ناسازگاری بدا با علم الهی راهکار علمی و اقناعی ارائه شده است.

از مسائل مهمی که همواره اذهان را به خود مشغول کرده، مسئله برزخ و ویژگی‌های حیات برزخی است. احمد احسایی از جمله اندیشمندانی است که در آثارش به عالم برزخ و ویژگی‌های حیات برزخی توجه نشان داده است. از دیدگاه وی، حیات انسان به همین حیات دنیایی محدود نیست، بلکه پس از مرگ، حیاتش در عالم برزخ و سپس در عالم آخرت ادامه خواهد داشت. جستار پیش رو در صدد نیل به فهم صحیح ویژگی‌های حیات برزخی و برزخیان از نگاه وی با روش توصیفی‌تحلیلی و با تکیه بر مطالعات کتاب‌خانه‌ای است. هرچند بر دیدگاه احمد احسایی در توصیف و تحلیل ویژگی‌های حیات برزخی و برزخیان نقدهایی اساسی وارد است، از اعتقاد وی به کلیات شاخصه‌های این حیات و برزخیان، از جمله فشار قبر، سؤال و جواب، وجود روز و شب، بهشت و جهنم برزخی، مکان برزخی، تجسم اعمال، ارتباطات و ملاقات برزخیان با اهل دنیا و با دیگر برزخیان، می‌توان دفاع کرد و اینها مطابق فهم متکلمان از آیات و روایات است.

در نظام اعتقادي شيعه «علم امام» از ويژگي‌ها و مقومات مهم امامت است، به‌گونه‌ای‌که نقش زيرساختي و بنيادي بر ديگر ويژگي‌هاي امامت، مانند نصب الهي و عصمت دارد و ازجمله امتيازاتي است که امامت با آن مورد سنجيده مي‌شود. شيعيان از بدو پيدايش مسئله امامت تاکنون به علم امام نظر ويژه داشته‌اند و با رويکردهاي گوناگون درباره کمّ‌ وکيف آن اظهارنظر نموده‌اند. ازجمله شخصيت‌های کلامي معاصر علامه مصباح يزدي است که در زمره متکلمان، از خود آثار معارفي قابل‌توجهي به‌ يادگار گذاشته و آراء کلامي او مدنظر ويژه کلام‌پژوهان قرار گرفته است. اين جستار بر آن است تا در حد یک مقاله، کمّ ‌وکيف علم امام را که اخيراً به يکي از آموزه‌هاي اعتقادي چالش‌برانگيز روز تبديل شده است با توجه به آثار به ‌يادگار مانده از ايشان مطالعه و بررسي کند تا کمّيت وکيفيت علم امام که براساس بيان ايشان علاوه بر استدلالات عقلي با روايات نيز همخواني دارد به‌طور ويژه نمايان گردد و از اين رهگذر، رويکرد کلامي ايشان و پاسخ به بعضي از شبهات مربوط به علم امام نيز به اجمال مطمع‌نظر قرار گيرد.

بیشتر علمای شیعه برآنند که آیاتی از قرآن مشیر به رجعت است و از وقوع آن پیش از قیامت خبر می دهد اما اندکی نیز هیچ نشانی از رجعت در قرآن نمی‌یابند. از میان مثبتین، برخی ادعای صراحت آیات در این معنا را دارند حال آنکه برخی دیگر که البته درصد اندکی از ایشان هستند، این ادعا را به جا نمی‌بینند. در میان شیعیانی که هیچ آیه ای را دال بر رجعت نمی‌ یابند نیز اختلاف است. برخی برآنند که قرآن در این باره سکوت کرده، نه از وقوع آن در آینده خبر میدهد و نه وقوع آن را نفی می‌کند. حال آنکه برخی دیگر ادعا می‌کنند که قرآن به صراحت ایده رجعت را انکار کرده است. دو ادعای صراحت آیات در اثبات و صراحت آیات در انکار رجعت سنگین‌ترین ادعاهای مطرح است. در این نوشتار پس از اعتبار سنجی استناد مدعیان صراحت آیات، چه در جهت نفی چه در جهت اثبات، به این نتیجه رسیدیم که در قرآن هیچ تصریحی درباره رجعت نمی‌توان یافت؛ نه در اثبات رجعت، نه در انکار آن. که اصلا اگر «صراحتی» در کار بود، این همه اختلاف پیش نمی‌آمد. نهایت اینکه قرآن، ظهور دارد، یکی قوی‌تر و یکی، ضعیف‌تر.