جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریۀ تناسخ ارواح یکی از قدیمیترین دیدگاههایی است که در طول تاریخ فکر بشری، برای تبیین کیفیت پاداش یا عقاب انسانها و چگونگی جاودانگی روح انسانی مطرح شده است. شهرزوری از بزرگترین حکمای اشراقی است که نظریه‌یی منسجم درباب اثبات تناسخ صعودی و نزولی مطرح نموده است. او نخست به نقادی استدلالهای ابن‌سینا در ابطال نظریۀ تناسخ پرداخته و در ادامه، دلایلی بر اثبات این نظریه اقامه میکند. در پژوهش حاضر اثبات میگردید که انتقادات شهرزوری به براهین ابن‌سینا صحیح نیست، زیرا با قابلیت داشتن بدن، عقل فعال، نفس را به بدن افاضه مینماید و برای معطل نماندن نفس از انجام افعال، باید تقارن زمانی و تساوی در تعداد میان بدن قبلی و جدید نفس موجود باشد. استدلالهای شهرزوری نیز در اثبات نظریۀ تناسخ، دچار کاستیند، زیرا محذور اجتماع دو نفس در یک بدن، و مقارن نبودن و تساوی نداشتن بدن قبلی نفس با بدن بعدی او، همچنان پابرجاست.

قرآن کریم برای هدایت انسان­ها و وصول آنان به سعادت ابدی فرو فرستاده شده است؛ چه اینکه مخاطب قرآن نیز انسان­ها با همه مراتب مختلف و تنوع استعدادهای شأن است. با نظر به همین نکته، قرآن خود مراتبی داشته و افزون بر مرتبه ظاهری، بطونی دارد که هر انسانی نسبت به استعداد خویش از آن جرعه می­نوشد. ملاصدرا با استشهاد به حدیثی در مـورد بطـون هفت­گانه قـرآن کریم، آن را به مراتب هفت­گانه سیر و سلوک انسانی تطبیق می­دهد و بر آن است که هر یک از بطون قرآنی منطبق با مرحله­ای از سیر انسانی می­باشد. پرسش اصلی تحقیق حاضر آن است که چه نقدهایی بر ملاصدرا در استناد به حدیث بطون هفت­گانه قرآن کریم وارد است؟ یافته­های پژوهش در روشی تحلیلی انتقادی به کلمات صدرالمتألهین نشان می­دهد: هر چند احادیثی در منابع روائی شیعی یافت می­شود که قرآن را دارای ظاهر و باطنی می­داند، اما عدد مورد استناد ملاصدرا دقیـق نبـوده و نمی­تـوان بـه ایـن عـدد در تحلیـل­های هستی­شناختی سیر انسانی تمسک جست. همچنین حدیث یادشده در جوامع روائی ما یافت نشده و احادیث شیعی فقط در بطون داشتن قرآن کریم با حدیث مورد نظر ملاصدرا اشتراک دارند.

پژوهش حاضر به بررسی تطبیقی دیدگاه فلوطین و ابن‌سینا در مورد مسئلۀ شر میپردازد. برغم تفاوتهای موجود در اندیشۀ این‌دو فیلسوف، اشتراکات زیادی نیز بین آنها دیده میشود و میتوان گفت ابن‌سینا در پاسخ به مسئلۀ شر متأثر از فلوطین است. بدیهی‌بودن وجود شرور، انحصار تحقق شرور در عالم ماده و عدم تحقق آنها در عالم مجردات، عدمی و غیروجودی بودن شرور و خیربودن هستی همۀ موجودات با نگرش کلی به عالم، از اشتراکات دیدگاههای این‌دو فیلسوف در این حوزه است. اما اختلافاتی نیز میان دیدگاه این‌دو وجود دارد. ابن‌سینا بر خلاف فلوطین، ماده را شر بالذات و عدمی نمیداند، بلکه ماده از نظر او شر اضافی و قیاسی بوده و امری وجودی است. فلوطین نسبت میان خیر و شر را از نوع تضاد میداند، ولی از نظر ابن‌سینا این‌دو، نسبت عدم و ملکه با یکدیگر دارند. دیگر اینکه، از نظر فلوطین ماده یا همان شر بالذات، از روح جزئی ایجاد میشود اما طبق نظر ابن‌سینا، امکان ذاتی عقل فعال، سبب صدور ماده و وجوب غیری آن، سبب صدور صورت میگردد که در برخی موارد شر بر آن عارض میگردد.

مسئله معاد جسمانی و ثواب و عقابِ غیرروحانی یکی از مهم‌ترین و چالش‌برانگیزترین مباحث حکمت متعالیه است. ملاصدرا سعی نموده است تا با تکیه بر مبانیِ فکریِ خاصّ خویش این انگاره را برهانی نماید. در این میان، استدلال و استناد صدرالمتألهین به پاره‌ای آیات و روایات نیز شایان‌‌توجّه است. مبنای اصلی استدلال او در اثبات انگارۀ «حشر جسمانیِ انسان»، حدیثی موسوم به «عَجْبُ الذَّنَب» است. بر پایۀ این روایت، تنها یک عضو یا قسمت از بدن انسان، پس از مرگ او باقی مانده و فانی نمی‌شود و در رستاخیز نیز محشور خواهد شد. در پژوهش حاضر، انگارۀ ملاصدرا در «حشر جسمانی انسان» که بر حدیث یادشده بنیان نهاده شده، مورد نقد قرار گرفته است. جستارهای صورت‌گرفته در پژوهش حاضر نشان از آن دارد که روایت یادشده، در هیچ‌یک از منابع متقدّم و متأخّر روایی شیعه، گزارش نشده است. گزارۀ روایی یادشده، تنها در برخی جوامع روایی اهل‌‌سنّت و آن هم از طریق ابوهریره نقل شده است. مدلول گزارۀ روایی یادشده و نیز طرق و اسناد آن از قوّت و اعتبار برخوردار نیست. از این گذشته، ملاصدرا در طرحِ انگارۀ «حشر جسمانیِ انسان» تنها به عبارات ابن‌عربی در فتوحات مکّیه تکیه نموده و خود، روایت یادشده را مصدریابی نکرده است. ظاهر حدیث یادشده، بر مادّی بودن عضو موردنظر دلالت دارد و این موضوع، با مرتبۀ «خیال مجرّد از مادّه» در نظام اندیشۀ ملاصدرا و نیز برخی دیگر از مبانی فلسفی وی سازگاری ندارد.

انسان تقریبا بین یک چهارم تا یک سوم از عمر خود را صرف خوابیدن می‌نماید و از دیرباز آنچه که در خواب مشاهده می‌نموده برای او سوال بوده و در پی کشف رمز و رازهای این خوابها بوده است. دانشمندان و فیلسوفان بسیاری خاصه فیلسوفان اسلامی به این مقوله پرداخته و تفاسیر گوناگونی برای این پدیده ارائه نموده اند و آن را جزء مباحث مربوط به نفس گنجانده‌اند. خواب و رویا یک امر ادراکی است که قوه خیال عامل فعلیت بخشیدن به آن و موثر در آن است علامه‌ طباطبایی‌ نیز از آن منظر که خواب را یک امر ادراکی می‌داند و عامل فعلیت آن را از ناحیه قوه خیال میداند هم از منظر تفسیری و هم از منظر فلسفی‌ مسأله‌ خواب و رؤیا را تحلیل نموده‌اند. علامه طباطبایی صور و معانی را که در رویاهای صادقه رویت می‌شود را معلول از عالم مثال می‌دانند و با تقسیم‌ بندی‌ رؤیاها به‌ نفسانی‌ و رحمانی‌، آنچه که نفس از خیال متصل ادراک می‌کند را رؤیاهای‌ نفسانی‌ و مدرکات از عالم منفصل را رؤیاهای‌ رحمانی‌ می‌دانند. علامه‌ ضمن اثبات هر دو قسم‌ عالم‌ مثال، این عالم را علت‌ ایجاد صورتهای‌ خیالی‌ در نفس‌ می‌دانند و با این‌ تبیین‌ ارتباط عوالم‌ ماده، مثال و عقل‌ را مشخص‌ می‌سازند. علامه در تقسیم عالم مثال به منفصل و متصل رویاهای صادقه را حاصل از عالم مثال منفصل و بقیه اقسام رویا یعنی اضغاث احلام (خواب های پریشان) و خواب های بدون تعبیر را از عالم مثال متصل می داند. این‌ رساله‌ به‌ موضوع اقسام خواب و رؤیا از دیدگاه علامه‌ طباطبایی‌ و تعبیر آن می‌پردازد و با روشی‌ توصیفی‌- تحلیلی‌ علاوه بر تبیین‌ این‌ موضوع، به‌ جوانب‌ مختلف‌ این‌ مسأله‌، از جمله‌ تعریف نفس، تعریف قوه خیال، رابطه نفس و بدن، عالم‌ مثال متصل و منفصل، تأویل و تعبیر رؤیا نیز توجه‌ می‌کند.

یکی از مسائل و مباحث قدیمی در میان فلاسفه، وجود داشتن یا عدم وجود خلأ می‌باشد. فیلسوفان مسلمان عمدتاً به پیروی از ارسطو، نظریه خلأ را نادرست می‌دانستند و براهینی نیز در ابطال خلأ اقامه می‌نمودند. فخر رازی از معدود متکلمان و متفکران مسلمان می‌باشد که سعی بسیاری در اثبات آن نموده است. او استدلال‌های بسیاری در اثبات نظریه خویش اقامه می‌نماید که از طریق بی‌نیاز بودن خلأ از جسم، خلأ بودن مبدأ و منتهای حرکتِ جسم متحرک و به وجود آمدن خلأ هنگام جدا گشتن سطوح مماس می‌باشد. در پژوهش حاضر اثبات گردید که استدلال‌های فخر رازی و نظریه او در این زمینه، دچار اشکالات و انتقاداتی می‌باشد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به خلط و مغالطه میان احکام خلأ با فضای خالی از هر جسمی اشاره نمود.

تعلق نفس ناطقه به بدن و رابطه این دو با هم از مهم­ترین مسائل در حکمت سینوی و متعالیه است که مباحث بسیاری را تحت­الشعاع خویش قرار می­دهد. یکی از این موارد، حدوث رعشه در عضو یا اعضاء بدنی می­باشد. به هنگام رعشه مقتضای حرکت ارادی نفس ناطقه با مقتضای طبیعت عضو بدنی ناسازگار می­گردد. بدین صورت که مثلاً نفس ناطقه حرکت دست به سوی چپ یا سکون را اراده می­نماید ولی طبیعت این عضو در تعارض با آن قرار دارد و به­گونه دیگری حرکت می­کند. ابن­سینا عواملی را در مورد چگونگی حدوث رعشه بیان می­دارد که مهم­ترین آنها عبارت­اند­از: ضعیف گشتن اعضاء بدنی به جهت عوامل نفسانی، سست شدن اعصاب در اعضاء بدنی و اختلال حرکتی اعضاء بدنی به دلیل عوامل مادی خارجی. ملاصدرا نیز عروض رعشه را به دلیل اختلال در کارکرد قوای بدنی و مادی می­داند. در پژوهش حاضر اثبات گردید که همه این عوامل مورد نظر ابن­سینا در پرتو رابطه نفس ناطقه با بدن قابل تحلیل و بررسی هستند و لذا مهم­ترین عامل حدوث رعشه، اختلال در این رابطه می­ باشد.

هر چند فلوطین و ابن عربی از دو مکتب فکری جداگانه و مستقل هستند، اندیشه های آنها در مورد خداوند شباهت بسیاری دارد. به گونه ای که برخی از وجوه شباهت أحد فلوطینی ناظر به احدیت وصفی و برخی دیگر به أحدیت ذاتی است. از این جهت، از نظر هر دو آنها ذات خداوند قابل شناخت نیست و معلوم انسان یا موجود دیگری نمی گردد؛ همچنین ذات خداوند دارای وحدت حقیقی است و سایر موجودات وحدت غیر حقیقی دارند، چگونگی صدور موجودات در تشکیک طولی و عقل بودن نخستین صادر و وحدت وجود، نیازمندی و فقر همه موجودات به خداوند، از جمله مشابهت ها می باشد. با وجود این مشابهت ها، تفاوت هایی نیز میان مبانی و اندیشه های این دو متفکر هست. فلوطین شناخت أحد را صرفا سلبی می داند و ادراک ایجابی از نظر او به طور کلی منتفی است. در مقابل ابن عربی با تفاوت گذاری میان أحدیت وصفی و واحدیت، شناخت ایجابی را در مقام واحدیت اثبات می نماید. این مقاله از جهت بررسی و تحلیل تفاوت ها و شباهت های بیان شده میان فلوطین و مکتب ابن عربی دارای نوآوری می باشد.

يكي از مباحثی که در طول تاریخ فلسفة اسلامی مورد بحث و بررسی بوده، امکان یا امتناع وجود خلأ است. مسئله اینست که آیا میتوان مکان یا فضايی در نظر گرفت که هیچگونه جسمی در آن نباشد؟ ارسطو از نخستین فیلسوفانی است که به نقادی نظریة خلأ پرداخته و استدلالهايی در اينباره ارائه كرده است. ابن‌سینا نيز بپيروي از ارسطو، به بحث و استدلال در اينباره پرداخته است. این براهین از حيث تساوی یا تفاوت نداشتن ابعاد خلأ، متحرک و ساکن نبودن اجسام در خلأ، حرکت قسری در هوای آزاد و زمانی نبودن حرکت اجسام در خلأ اقامه شده‌اند. فخر رازي اشکالات متعددی بر این براهین وارد دانسته که این پژوهش به بررسي نقادانه آنها ميپردازد.

عشق زمینی یا غیرعفیف ازجمله کیفیات نفسانی‌ای است که انسان‏ها در زندگی خویش تجریه می‌کنند. بررسی تحلیلی- توصیفی آرای ابن‏سینا نشان می‌دهد عشق زمینی یا شهوانی اساساً نوعی بیماری روحی- روانی است که گاه به بروز بیماری‏های جسمانی می‌انجامد. این‌گونه عشق درنتیجۀ غلبۀ افکار و تصورات ذهنی بر انسان عارض می‌شود و در آن، معشوق ممکن است هر شیء مادّی اعم‏ از جمادات، گیاهان، حیوانات و انسان‏ها باشد؛ البته مهم‏ترین مصداق چنین علاقه‌ای عشق یک انسان به انسان دیگر است. راهکارهای موردنظر ابن‏ سینا جهت درمان بیماری عشق زمینی عبارت‏ اند از: وصال عاشق و معشوق، جلب توجه عاشق به معشوقی دیگر، و تقویت قوای جسمانی و مادّی عاشق. در روان‏شناسی معاصر، عشق هوسی را می‏ توان با عشق زمینی بوعلی همایندسازی کرد.