جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ربا در لغت، زیادی و در اصطلاح افزایش سرمایه است که در اموال و ثروت به وجود می آید. با توجه به اینکه ربا نظام اقتصادی جوامع را به تدریج می تواند به نابودی بکشاند، توجه به آن ضروری می شود. ربا در جوامع اولیه به آهستگی متولد شد و با پیشرفت امور اقتصادی و بازرگانی گسترش یافت، به ویژه هنگامی که پول وسیله مبادله قرار گرفت. رباخواری در ادیان و جوامع گذشته بصورت گسترده وجود داشت. در سومر، مصر، بابل، آشور، ایران باستان، چین، هند، یونان و روم رباخواری مذموم بوده و جوامع به دو دسته رباخوار و ربادهنده تقسیم می شده است. زمانی که جهان مسیحیت تجارت و هر نوع سودی را ناپسند می شمردند. در جزیرة العرب بازرگانی شغلی آبرومند بود. از جمله شیوه های به دست آوردن ثروت در عربستان جاهلی ربا بود و در مکه، مدینه و طائف بسیار رواج داشت. در شریعت تحریف نشده یهود، ربا به هر نحو حرام بود و مرتکبین مستحق کیفرهای اخروی و محکوم به مجازات های دنیوی می شدند اما یهودیان اکنون دریافت ربا از هم کیشان خود را ناروا و از دیگران روا می دانند. در آیین مسیحیت ربا به طور مطلق حرام شده است و تا پایان قرن سیزدهم که کلیسا در اروپا حکومت می راند، ربا کاملاً ممنوع و حرام بود و ربا به معنای ارتداد و خروج از دین شمرده می شد. تحولات اقتصادی قرن های 12 و 15 میلادی باعث شد کلیسا از موضع نخست خود و ممنوع شمردن ربا عقب بنشیند و دامنه آن را محدود کند. تحولات سیاسی و فرهنگی قرن 15 تا 18 میلادی تجویز نهایی ربا در در مسیحیت را به همراه داشت. ربا در قرآن با دو لحن آرام و تند تحریم شده است. بعضی اینگونه بیان را دلیل حرمت تدریجی آن می دانند، در مقابل گروهی از محققان معتقدند که اسلام یکباره ربا را حرام کرده است. خداوند متعال در بعضی آیات، ربا را ظلم دانسته و در بعضی دیگر آن را جنگ با خدا و رسول و در برخی دیگر حرمت ربا در دین یهود را بیان می کند. روایات زیادی نیز از ائمه اطهار درباره ربا و آثار آن در کتابهای معتبر شیعی و سنی نقل شده است. در قرآن و روایات از عواملی به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم به عنوان علت حرمت ربا یاد شده است که از جمله آن ها می توان به مبارزه با ظلم، ترویج کارهای نیک، کاهش فاصله طبقاتی اشاره کرد. این تحقیق پایانی به منظور تبیین بهتر مطالب شامل دو بخش می باشد که بخش اول با عنوان ربا در بستر تاریخ و بخش دوم با عنوان ربا در اسلام، ما را به شناخت پیشینه ربا در ملل و ادیان دیگر و همچنین شناخت جایگاه ربا در قرآن و سنت رهنمون می نماید. در این تحقیق از کتب تاریخی، روایی و تفسیری و کتابهای اقتصادی استفاده شده است.

موضوع این پژوهش و تحقیق بررسی پدیده ربا در قرآن وروایات همراه با پیشینه تاریخی آن است مطالب این پژوهش در دو بخش با 6 فصل و یک مقدمه تنظیم شده است. در فصل اول آن به نحوه پیدایش ربا و رباخواری در جوامع گذشته از قبیل سومر و بابل وآشور، مصر، ایران، هند و یونان و عربستان جاهلی اشاره شده است. مهمترین بحث در این فصل بررسی حقیقت ربای جاهلی با توجه به متون تاریخی و تفسیری است. این بررسی پاسخی است به برخی از نویسندگان مسلمان معاصر که گفته اند اسلام ربای جاهلی را تحریم کرده است. و آن ربای فاحش (اضعافا مضاعفه) بوده است و شامل ربای با بهره کم امروزی نمی شود. و در این بخش به این نتیجه گیری توجه شده است که فرقی بین ربای جاهلی با سایر رباها در جوامع نیست. در فصل دوم به تاریخچه ربا در ادیان و مذاهب از قبیل آئین زرتشت، یهود، مسیحیت، اسلام اشاره شده است. ربا در این ادیان ومذاهب زشت منظر معرفی گردیده است. در فصل سوم به کلیات تحقیق پرداخته شده است ربا از نظر لغوی و اصطلاحی (قرضی و معاملی) مورد بررسی قرارگرفته است و شرایط تحقق ان از دیدگاه فقهای شیعه و اهل سنت بیان گردیده است. مهمترین بحث در این فصل بررسی حرمت ربا در قرض های مصرفی و تولیدی و سرمایه گذاری است و اینکه بعضی خواسته اند حرمت ربا را اختصاص به ربای مصرفی دهند مردود شناخته شده است. در فصل چهارم آیات ربا در قرآن مورد بررسی قرار گرفته است بر تدریجی بودن تحریم ربا تأکید شده است و به نقد نظریه تفسیر المنار پیرامون آیه 130 آل عمران که تحریم ربا را به ربای فاحش اختصاص داده، پرداخته شده است. بیان شده است که تفسیر المنار به همه نقل های تاریخی و تفسیری پیرامون ربای اضعافا مضاعفه توجه نکرده است. توجه به ربای جاهلی که در فصل اول آورده شده است حقیقت را روشن می نماید. در فصل پنجم به بررسی ربا در سنت و روایات اشاره شده. در روایات رباخواری از گناهان کبیره حتی بدتر از عمل منافی عفت به شمار آمده است و این نشان از پلیدی این پدیده از دیدگاه اسلام است و روایات تأیید و تأکید کرده اند تحریم ربای قرآن را به صورت مطلق و عام. در فصل ششم به فلسفه های تحریم ربا پرداخته شده است به عنوان مقدمه به این سؤال پاسخ داده شده است که آیا می توانیم به فلسفه های احکام دینی دسترسی پیدا نمائیم. بعد از پاسخ مثبت بیان شده است که رباخواری اکل مال به باطل است، ربا بازدارنده از تلاشهای مثبت اقتصادی است، رباخواری باعث فاصله طبقاتی و کمرنگ شدن عواطف بین جوامع انسانی می گردد، همچنین رباخواری مصداق آشکار ظلم و بی عدالتی است در بخش پایانی فصل به دیدگاه بعضی از دانشمندان اهل سنت و شیعه پیرامون علت تحریم ربای معاملی اشاره شده است و نظرات اهل سنت از جمله ابن قیم و رشید رضا درباره علت تحریم ربای معاملی که از باب سد ذرایع دانسته اند مورد نقد قرار گرفته است.

بحث در تبيين مسائل اقتصادی همواره از مباحث مهم و بعضا جنجال برانگيز بوده است. تاجايی كه جنبه مشخصه بعضی از مكاتب نقطه نظرات اقتصادی آنها است. در رابطه با اقتصاد اسلامی، هم قبل از انقلاب و به ويژه بعد از انقلاب اسلامی مباحث زيادی مطرح شده ولی بايد اذعان داشت كه هنوز كار اساسی برای تبيين اقتصاد اسلامی در ابعاد مختلف آن صورت نگرفته و مباحث بيشتر جنبه كلی داشته است. در ميان مباحث اقتصاد اسلامی، ربا از اهميت ويژه‌ای برخوردار است. زيرا از يك طرف يكی از عمده‌ترين وجوه فارق بين اقتصاد اسلامی و سرمايه‌داری است و از طرفی ديگر وجود و عدم آن می تواند نقش تعيين كننده‌ای در سياست‌های اقتصادی داشته باشد تا جائی كه ‌اكثريت اقتصاددانان سرمايه‌داری از آن به عنوان عامل تخصيص دهنده منابع و تعادل اقتصادی نام می برند. درباره اين موضوع هم گرچه كارهای ارزشمندی از طرف بعضی صاحبنظران صورت پذيرفته ولی موضوع همچنان نياز به تلاش جدی دارد. در اين مقاله ابتدا استدلال بعضی مكاتب معروف و نظريات اقتصادی همراه پاسخ آن مطرح، و سپس جنبه فقهی مسئله مورد بررسی قرار گرفته است.