جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش‌های مناسکی، گفتمان میان‌رشته‌ای و گسترده‌ای است که شاخه‌های مختلف و متنوعی از علوم انسانی را دربرمی‌گیرد. بر اساس نظریه مناسک‌گذار، ساختار نمادین این آیین‌های کهن و اسطوره‌ای در فرهنگ‌های مختلف، دارای الگویی مشخص است. هدف از پژوهش حاضر به روش تحلیلی ـ توصیفی، پاسخگویی به این پرسش است که گذار عرفانی ابوسعید ابوالخیر که در متن‌های کهنی همچون تذکرةالاولیاء عطار و اسرارالتوحید محمّدبن منوّر بازتاب یافته است، تا چه اندازه با الگوی نظریة مناسک‌گذار همخوانی دارد؟ گذار عرفانی ابوسعید ابوالخیر با الگوی سه‌ مرحله‌ای وَن‌جَنِپ (گسست، گذار، پیوند دوباره) همخوانی دارد و ساختار عرفانی سلوک‌ وی که طی گذاری سخت و منسک‌گونه و بر اساس ویژگی‌های اعتقادی و عملی منحصر به فردی شکل گرفته است، در نهایت به یک ضدّ ساختار در تصوف آن روزگار تبدیل می‌شود.

میان شیخ ابوسعید ابوالخیر (357-440 ﻫ. ق.)، عارف نامدار، و شیخ ابوعلی ابن‌سینا (359-416 ﻫ. ق.) منطق‌دان و فیلسوف پرآوازه، نامه‌نگاری معروفی رخ داده است که در آن بوسعید دربارۀ معرفت‌بخشی قیاسْ دشوارۀ دور را درمی‌افکند، و بوعلی پاسخی فروتنانه به آن می‌دهد. دربارۀ این نامه‌نگاری تا کنون دو پژوهش انجام یافته‌اند که بیشتر صبغۀ تاریخی دارند و وضوح منطقیِ رضایت‌بخشی به بحث نمی‌دهند. جستار پیشِ رو، افزون بر تلاش برای زدودن این کاستی، چهار نکتۀ تازه را به ادبیات بحث می‌افزاید: (1) بوعلی در پاسخ به نامۀ بوسعید، بر خلاف برخی ظواهر متن، دو تقریر از یک راه‌حلّ را پیش می‌نهد، نه دو راه‌حلّ جداگانه را. (2) راه‌حلّ بوعلی را می‌توان مبتنی بر پیش‌دیدی از تمایز میان قضایای حقیقی و خارجی دانست. (3) مدّعای ابراهیم نوئی ـ که می‌گوید چنین راه‌حلّی را جز غروی نائینی هیچ منطق‌دانی مطرح نکرده ـ دیگر پذیرفتنی نخواهد بود. (4) برخی از پس‌زمینه‌های تاریخیِ طرح دوگانۀ حقیقی/خارجی از سوی فخرالدین رازی، و احتساب آن در قیاس‌ها از سوی شمس‌الدین سمرقندی، آشکار خواهد شد.

یکی از مباحثی که در تعالیم دینی و قرآنی و آیات و روایات ما همواره مورد توجه قرار گرفته و به تبع آن به متون ادبی و عرفانی ما نیز راه یافته است، بحث مبارزه با نفس است. از سوی دیگر، بررسی نقل­ قول­ های مستقیم (DS) یکی از راه­های بازنمایی گفتار و اندیشه است. کتاب اسرارالتوحید که موضوع آن احوال و اقوال ابوسعید ابوالخیر عارف نامی قرن چهارم و پنجم (357-440) است و به قلم یکی از نوادگان او به نام محمدبن منور، به رشتۀ تحریر درآمده، دربردارندۀ احوالات و سخنانی است که یا از زبان خود ابوسعید نقل شده یا دیگران دربارۀ وی گفته‌اند و شامل مباحث مهمی در تصوّف است. در این پژوهش بر آنیم تا با استفاده از منابع کتابخانه­ای و به شیوۀ توصیفی- تحلیلی، بر مبنای نقل قول‌هایی که به‌صورت مستقیم از ابوسعید در کتاب اسرارالتوحید از زبان محمدبن منوّر نقل شده است، به بررسی فضای دیالوگی (بافت فیزیکی) و ساخت نحوی و برنامۀ راهبردی این نقل ­قول­ ها بپردازیم تا بر اساس آن به تحلیل نظام فکری ابوسعید دربارۀ مبارزه با نفس دست یابیم. نتایج حاصل از تحقیق نشان­ دهندۀ این نکته است که برخلاف برخی هنجارگریزی­های ایدئولوژیکی که ظاهراً در رفتار ابوسعید در کتاب اسرارالتوحید دربارۀ مباحثی چون حج، سماع، زهد و ساده‌زیستی وجود دارد، در باب مبارزه با نفس، نه‌تنها هنجارشکنی ندارد بلکه کاملاً همسو با تعالیم دینی و قرآنی و اعتقادات فقها و متشرّعین است.

بنابر گزارش­های اسرارالتوحید ابوسعید ابوالخیر با آنکه رسماً به ارشاد کسی مبادرت نداشته، گروه­های بسیاری را به سوی خود جذب کرده و موجب توبه و هدایت آنان شده است. پرسشی که زمینه­ساز این پژوهش شده، این است که چنین توفیقی در هدایت مردم توسط عارفی که غالباً در بسط و شادخواری صوفیانه به سر می­برده، چگونه و با چه سازوکارهایی حاصل می­شد و او بدون مبادرت مستقیم به ارشاد، چگونه و با چه شگردهایی عمل می­کرد؟ آنچه از بررسی­ها به دست آمد این بود که ابوسعید در شیوه ارشادی خود به جای منع موقت یک رفتار ناصواب، با برانگیختن حس استعلای روحانی در افراد، موجب تحول بنیادی در شخصیت آنها می­شد. وی در این شیوه ضمن برخورداری از کاریزمای معنوی، با وارونه­سازی سازوکارهای ارشاد و استفاده از شگردهایی پارادوکسیکالی چون «ارشاد از طریق ترک ارشاد» موجب انتباه و تحول حقیقی افراد می­شد. هدف این پژوهش بازشناسی شیوه­های خلاقانه ابوسعید در دعوت و ارشاد به روش توصیفی و تحلیلی است.

ابوسعید ابوالخیر به عنوان عارفی انسان­دوست علی­رغم رفتارهای خشن متشرعه عصر خود، با تاثیرگذاری یک مرشد معنوی و به­کارگیری شیوه­های غیرمتدوال و خلاقانه، بدون آنکه موجبات آزردگی کسی را فراهم­سازد، به امر به معروف و نهی از منکر می­پرداخت و مانع بسیاری از نابهنجاری­ها و مفاسد می­شد. آنچه در این مقاله به عنوان مسئله اصلی مورد بررسی قرارگرفته، این است که التزام عملی ابوسعید به این فریضه دینی با وجود تساهل و تسامح وی از یک سو، و رویکرد ملامتی­گری وی از سوی دیگر، چگونه صورت می­گرفته­است و آیا در شیوه­هایی که او در انجام این فریضه به­کارمی­بسته، امر به معروف و نهی از منکر در معنای فقهی و اخص آن انجام­می­گرفته یا در معنای عام؟ آنچه از بررسی­ها حاصل­شد، این بود که روش اصلی ابوسعید در امر به معروف ونهی از منکر استفاده از زبان عامیانه متناسب با ظرفیت­های فکری و فرهنگی مردم زمانه خود بوده و او با توجه به تفاوت­های فردی و خصوصیات روحی افراد، به جای دعوت زبانی و موعظه مستقیم، به­طور غیرمحسوس و غیرمستقیم به اصلاح و تربیت افراد می­پرداخته­است او در این شیوه به شکلی متناقض­نما با عدم مبادرت به امر به معروف، موجب «امر به معروف و نهی از منکر» می­شد.

هدف این پژوهش، ارتقای دانش تحلیل گفتمان در راستای ضرورت آشکار‌سازی نظام‌های معنایی پنهان متون صوفیه است. مقامات و متن‌های هم‌افق مواد تحقیق‌اند و دو رویکرد «لاکلاو وموفه» و «فرکلاف» ابزار پژوهشند. روش تحقیق کیفی و بر پایۀ منابع کتابخانه‌ای است. یافته‌های نگارنده نشان داده‌است که پیامبراسلام(ص) هنگام حیات نظریۀ«تَقَشَّف»را دال-شکنی نمودند؛ اما با پدید آمدن «دالی تهی» ناشی از فقدان ایشان زهدگرایی که دالی شناور در حوزۀ گفتمان‌گونگی بود، از فضای خالی بهره‌گرفت و دوباره با نام «تصوف» سر برآورد. چون کنش‌ گفتمانی مکان‌مند است، به بازنمایی مکان گسترده(نیشابور) و مکان کانونی (خانقاه) گفتمان پرداخته‌ایم. فاعلیت ابوسعید، در شکل پیوستاری، نیشابور را به «نا-پیوستاری مکانی»و «مکانی بازپردازی» شده بدل کرد. خانقاه را مکانی«شبکه‌ای-القایی» شمرده‌ایم که در آن، میان مقام نفسی صوفی با مکانش در خانقاه قید تساوی هست. چیدمان معماری خانقاه با چیدمان هندسۀ قدرت در گفتمان صوفیه، توازی دارد. درمکان گفتمانی وجه کاریزماتیک ابوسعید عامل فضایی آرمانیْ استعاری می‌شود که از قِبَل آن اسطورۀ اخلاص، بین مردم ساری شده، به یک تصور اجتماعی بدل گشته و هویتی نو را رقم می‌زند. نظام رابطه‌ایِ هویت‌یابی، کانون رقابت ایجادمی‌کند. هویت‌یابی تصوف را به فرقه‌سازی و غیریت‌سازی کشاند. تصوف تا عصر ابوسعید با مرزهای گفتمانی و مفصل‌بندی نو غیریت سازی‌هایی راتجربه‌کرد. از تقشف به تصوف زاهدانه و تصوف عاشقانه و به تصوف حلولی و اتحادی و دگردیسی به تصوف کرامت محور. «کرامت» در دو بُعد بیرونی و درو‌ن‌نگری سلطه‌آور است. کرامت، نمودار قدرت و نظام ایدئولوژیک گفتمان، و تپانچۀ آمادۀ شلیک به مخالفان است. ابوسعید با قدرت کرامت به برجسته‌سازی گفتمان خودی و به حاشیه‌رانی گفتمان‌های مخالفِ مفصل‌بندی شده‌ در زنجیره‌ای هم‌ارز، گردِ دالِّ«فقدان کرامت»؛ می-پردازد. نهایتاً «دیگری» به انقیاد یا حذف گرفتار می‌آید. بین ویژگی‌های زبانی( ساختارهای خُرد) گفتمان و کلان ساختارها(ایدئولوژی و قدرت) رابطه‌ای دیالکتیکی هست. در مقامات از واژه‌سازی، لقب‌دهی و...تا صدای فعّال نحو زبان قدرت و ایدئولوژی باز تولید می‌شود. درنتیجۀ کلی، گفتمان ابوسعید در دو سطح کلان وخُرد، اقتدارگرا و تهدید‌آور و تک-صدا( همۀ گفتمان‌ها بایدتسلیم قدرت کرامت من باشند.) و جریان اندیشه در دوسطح ساختارکلان و خرد هماهنگ است.

عرفان اسلامی به عنوان یک جریان اسلامی و ایرانی از ابتدای پیدایش و در مسیر رشد و شکوفایی خود همواره آثار ارزنده و پُرگهری را در بطن خود پرورش داده است.شخصیت‏های عرفانی همواره در ادب پارسی به منظور شناخت بهتر و بیشتر عرفان و آثار عرفانی از مهم‏ترین ارکان این جریان ایرانی-اسلامی محسوب می‏شوند. ابوسعید ابوالخیر یکی از شخصیت‏های مهم عرفانی است که با کتاب‏های ارزنده خود در این حیطه اشارات و رهنمون‏های مفیدی را در اختیار علاقه‏مندان قرار داده است. بنابراین پژوهش راجع به این عارف بزرگ و برجسته کنجکاوی انسان را برمی‏انگیزد تا در مورد نظام عرفانی او همچون شور و شادی و نشاطش بیشتر مطالعه کند.پژوهش حاضر با هدف بررسی مبانی و ساختار سلوکی ابوسعید ابوالخیر به روش توصیفی تحلیلی صورت گرفته است.طریق ابوسعید ابوالخیر، طریقی است که در آن انسان در اوج قرون اولیه اسلامی در راه تسلیم شدن در برابر اراده خداوند قدم گذاشته و از این طریق به شادکامیی رسیده است که استقبال از مرگ و زندگی مقصود آن شده است، مراحل سیرو سلوک عرفانیش سرشار از شادی و شوق بوده است. بر اساس یافته‏های به دست آمده وی عارفی است منحصر به‏ فرد با گرایش به مشرب ملامتی و اعتقاد به شادخواری و ذوق و مستی در عرفان، تفاوت‏های بارز وی با سایر مشایخ در طریقت خویش از وی شخصیتی زبانزد و ممتاز ساخته است، به گونه‏ای که در جمع مشاهیر اهل طریقت بسیاری از جمله ابوالقاسم قشیری(م 438)و ابوعبدالله باکویه(م 428) و خواجه عبدالله انصاری(م481) دارد. از بارزترین ویژگی‏های شخصیتی وی انسان‏دوستی، عشق و محبّت به تمام انسان‏ها و موجودات است. از دید وی انسان کامل انسانی است که قهرمان همه ارزش‏های انسانی در تمامی میدان‏های انسانیت باشد، وی در سلوک عرفانیش از قرآن و تعالیمش الهام گرفته ،وی سنت را اصل قلمداد می‏کرد و در جریانی سیر می‏کرد که منطبق با شریعت نبوی باشد. وی تا پایان عمر سیره و رفتار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را تقلید و تتبّع می کرد. آشنا شدن با زندگی‏نامه و چهره معنوی وی و نحوه سیر و سلوک و همین طور برخورد او با معاصرانش بسیار لذت‏بخش و آموزنده خواهد بود.

در این پژوهش به بررسی و تحلیلِ انگیزه‌ها و دلایلِ رفتار و گفتار طنزآمیزِ ابوسعید به عنوان یک شخصیت برجستۀ عرفانی پرداخته‌ایم و تأثیر ویژگی‌های اخلاقی و عرفانی ابوسعید بر گفتار و رفتار طنازانۀ او را به روش تحلیل محتوایی بررسی کرده‌ایم. اصلی‌ترین وجه شخصیت طنّاز ابوسعید، بداهه‌گویی و تسلط بر بازی‌های لفظی و کلامی است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مهم‌ترین وجوهی که به عنوان پایه و اساس شوخی‌ها و طنازی‌های ابوسعید است در سیزده دسته قرار می‌گیرند. از این میان سه مورد که عبارت هستند از: 1ـ بداهه‌گویی و بازیهای کلامی ابوسعید؛ 2ـ طنز موقعیت یا آموزش عملی عرفان با تکیه بر طنز؛ 3ـ پرهیز از خودخواهی و خودبینی، بیش از 60% از مجموعه انگیزه‌ها و دلایل طنّازی ابوسعید را تشکیل می‌دهند. مسأله شوخ‌طبعی ذاتی ابوسعید، اقبال مردم به او به دلیل روحیۀ طنّاز او و طنز به مثابه آیینۀ تمام‌نمای ویژگی‌های برجستۀ عرفانی، اخلاقی و اجتماعی ابوسعید از موضوعات مورد بحث در این پژوهش هستند.

عرفان به عنوان پدیده­ای انسانی، مربوط به محدودۀ جغرافیایی یا ایدئولوژی خاصی نیست و نمودهای آن تقریباً در همۀ فرهنگ­ ها دیده می­شود. با عنایت به مراودات بینافرهنگی در گذشته و امروز، تأثیر و تأثر در ارتباط با مسائل معرفت­ شناسی امری بدیهی است. در میان نویسندگان اهل روسیه، فئودور داستایفسکی در بخشی از رمان برادران کارامازوف به فرهنگ عرفانی شکل­ گرفته در روسیه اشاره کرده است. وی، چنان­ که صراحتاً در رمان مذکور بیان می­ کند در بازنمایی این مقوله تحت تأثیر فرهنگ عرفان شرقی بوده است. در تحقیق حاضر با استناد به منابع کتابخانه­ای و روش توصیفی ـ تحلیلی، وجوه مشترک ویژگی­ های «پیر و شیخ» به عنوان یکی از مصداق­های عرفانی برجسته در اسرارالتوحید (بازنمایندۀ عرفان شرقی) از محمدبن منور میهنی با رمان برادران کارامازوف (بازنمایندۀ عرفان غربی) از داستایفسکی بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می­دهد که نویسندگان مذکور با اشاره به سیرۀ عملی و نظری ابوسعید ابوالخیر وپدر زوسیما (به عنوان پیران واصل) به تبیین مقولاتی چون: انقیاد محض سالک در برابر پیر، گرایش عوام به نهاد خانقاه و دیر و محبوبیت عمومی پیر، نقش هدایت‌گری پیر برای حل مشکلات عوام و خواص، مشاهدۀ کرامات از پیر؛ فراست پیر، ارتباط روح پیر با عالم ناسوت پس از مرگ و مقدّس­ انگاری پیر پرداخته­اند.