جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله خلافت و امامت بعد از نبوت از مهم‎ترین مسائل کلامی و تاریخی در جامعه اسلامی است. امامیه با تأکید بر معیار عصمت این مقام را در انحصار امامان معصوم علیهم­السلام می‎داند. عامه در تبعیت از سقیفه خلافت خلفای سقیفه و سایر خلفا را پذیرفته‎اند. پذیرش حاکمیت خلفای سقیفه با چالش عقلی تقدیم شخص مفضول بر شخص افضل، (امیرالمؤمنین علیه­السلام)، رو به رو است. از این رو علمای عامه در صدد رفع و حل این چالش عقلی بر آمده‎اند. ابن ابی­الحدید معتزلی این مهم را با رویکردی فقهی به انجام رسانده و حلبی تلاش کرده با رویکردی عقلی-سیاسی به انجام برساند. حلبی مبتنی بر مبنای بوعلی سینا در تفکیک بین علم وعقل با ادعای فزونی توانمندی سیاسی مفضول تن به جواز تقدیم وی داده­است. با تمام این تلاش‎ها قول به جواز تقدیم مفضول از جهات گوناگون عقلی و قرآنی مخدوش است. در این مقاله با بررسی تطبیقی کلام ابن ابی الحدید و حلبی به ریشه‎های تاریخی این قول پرداخته‎ایم و با روش تحلیلی – توصیفی اشکالات آن را با دقت احصا کرده‎ایم.

با توجه به اهمیت شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید و تأثیر آن بر سایر شروح و نیز مراجعه جمع کثیری از شیعیان و حتی اهل تسنن به این منبع، بررسی عوامل‌انکار و روشن نمودن تعارضات سخن ابن‌ابی‌الحدید در توجیه مشروعیت خلافت و نحوه انتصاب امام از جمله موارد اختلافی میان شیعه و اهل‌تسنن است. ابن‌ابی‌الحدید معتقد‌است خلافت ابوبکر مشروع به اجماع بوده‌است. او گرچه امام علی را افضل و محقّ به خلافت می‌داند؛ ولی منکر نصّ برخلافت علی شده و دراین راستا دچارتعارضات شده است. او به عدم احتجاج امام علی  به نصّ در برابر ابوبکر و به عدم قیام ایشان و پذیرش خلافت ابوبکر بعد از امتناع ازبیعت استناد کرده‌است؛ در‌حالی که امام در خطبه‌های متعدد نهج‌البلاغه از حق خلافتی که از ایشان غصب شده شکایت کرده‌است. همچنین ادله محکمی را برای عدم قیام خود همانند عدم داشتن یار ویا عدم زمان مناسب بیان کرده وخود ابن‌ابی‌الحدید‌ نیز با توجه به روایات متعدد آنها را تأیید کرده‌است. جهت واکاوی اساس این تعارضات در ‌بررسی های تاریخی شاهد فراز و نشیب‌‌های بسیار برای شیعه و معتزله در‌دوران خلافت عباسی هستیم به گونه‌‌‌ای که در دوران ابن‌ابی‌الحدید شاهد حضور سیاسی شیعیان در دستگاه عباسی از جمله ابن‌علقمی وزیر مستعصم‌بالله، آخرین خلیفه عباسی هستیم که ابن ابی‌الحدید شرح نهج‌البلاغه را به درخواست ایشان نوشته و در قبال این کار، ابن علقمی صله بسیار به او پرداخت کرده‌است. شیعیان دراین دوره گاه درتنگنا قرار‌داشته و راه احتیاط در‌پیش گرفته‌اند. حال در‌این دوران به جهت توجه خلفا به سایر فرق اهل سنت به ویژه حنبلیان، معتزله ‌از نفوذ و وجهه اجتماعی و سیاسی کمتری برخوردار بودند. در مورد مذهب ایشان ابهام وجود دارد، برخی ابن‌ابی‌الحدید را شیعه و برخی معتزله و برخی بین شیعه و معتزله دانسته‌اند؛ اما علی الظاهر معتزلی بودن او تأیید می‌شود، وی در مواضع متعدد از مذهب خویش دفاع کرده‌است؛ اما از آوردن گزاره‌های تاریخی که به نفع شیعه است نیز کوتاهی نکرده-است. این نوشتار که به روش تحلیلی- توصیفی انجام گرفته در‌صدد بیان تعارضات او در مسأله خلافت امام علی ‌و علل انکار نصّ دراین مورد می‌باشد. براساس این تحقیق می‌توان گفت که موقعیت تاریخی شیعیان و جریان‌هایی همچون غا‌لیان واسماعیلیان تندرو و موقعیت سیاسی ابن‌ابی‌الحدید در بغداد و دردستگاه خلافت عباسی اموری تأثیر‌گذار بر گرایش‌های معتزله وی بوده و گرایش‌های شیعی وی دراین تعارضات دخیل بوده است.

دو شرح ابن‌میثم بحرانی و ابن‌ابی‌الحدید بر نهج‌البلاغه از جمله برجسته‌ترین شرح‌های نهج‌البلاغه هستند. با توجه به وجود ارتباط میان خطبه‌های نهج‌البلاغه با قرآن کریم در لفظ و محتوا، دو شارح مذکور جهت شرح نهج‌البلاغه از آیات قرآن استفاده کرده‌اند. این پژوهش با هدف یافتن نقاط اشتراک و اختلاف دو شارح در استناد به قرآن کریم با روش توصیفی-تحلیلی انجام شد. دیدگاه‌ها و استنادات قرآنی ابن‌میثم بحرانی و ابن‌ابی‌الحدید در 55 خطبه از نهج‌البلاغه با موضوعات اعتقادی، سیاسی و اخلاقی مورد بررسی قرار گرفت، سپس این دیدگاه‌ها در دو بخش «اشتراکات» و «اختلافات» به صورت تطبیقی دسته‌بندی و تحلیل شد. همچنین ارتباط یا عدم ارتباط استناد قرآنی صورت گرفته توسط دو شارح نیز مورد نقد و بررسی قرار گرفت و نقاط پنهان از نظر ایشان در استناد به قرآن بیان شد. از جمله نتایج این پژوهش توفیق بیشتر ابن‌میثم بحرانی در استناد فراوان‌تر و صحیح‌تر به آیات قرآن، خروج متعدد ابن‌ابی‌الحدید از سیر موضوع خطبه‌ها و دخالت دادن عقاید مذهبی خاص معتزله در تبیین معنای عبارات نهج‌البلاغه، کاستی و کوتاهی هر دو شارح در استناد به قرآن کریم در اغلب خطبه‌های سیاسی و استنادات غیرمرتبط با موضوع خطبه در برخی از خطبه‌های اعتقادی و اخلاقی است.

«بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (علیهم السلام)» مشهور به بحار الانوار، مفصل‌ ترین مجموعه حدیثی شیعه است که با نظارت علامه مجلسی تألیف شده است. تألیف این کت تاب که مجموعه‌ ای از آموزه‌ ها و تعالیم شیعی است، بیش از ۳۰ سال طول کشیده و گروهی از شاگردان علامه مجلسی او را در این کار یاری کرده‌ اند. مؤلف، کتاب را بر اساس ۲۵ موضوع کلی طراحی و آن را در ۲۵ جلد جای داده است (در دوره‌ های اخیر به صورت ۱۱۰ جلدی منتشر می‌ شود.) در هر جلد ریز موضوعات مربوط به آن را در ابواب مختلف گرد آورده است. او در هر باب، ابتدا آیات قرآنی مرتبط با موضوع را ذکر کرده و تفسیر آنها را می‌ آورد و در مرحله بعد احادیث مربوط به آن باب را نقل می‌ کند. مجلسی تلاش کرده است که در بحار الانوار تمام موضوعات و مسائل موجود را پوشش دهد. برای مثال، این مجموعه با عنوان کتاب العقل و الجهل آغاز و با مباحث مربوط به خداشناسی و توحید، عدل الهی، و تاریخ پیامبران ادامه پیدا می‌ کند. از جلد ۱۵ تا ۵۳ چاپ ۱۱۰ جلدی، به تاریخ زندگی و فضایل پیامبر اسلام (ص) و حضرت زهرا (س) و امامان شیعه (ع) اختصاص دارد. بحار الانوار به خاطر ذکر مستند بیشتر روایت‌ های منقول از ائمه شیعه (ع)، باب‌ بندی موضوعات، شرح و بیان بسیاری از روایات، تحقیقات گوناگون کلامی، تاریخی، فقهی، تفسیری، اخلاقی، حدیثی و لغوی، نزد محققان و پژوهشگران مقامی والا داشته است؛ چنانکه با وجود حجم زیاد، از همان روزگار تألیف، نسخه‌ های خطی بسیاری از آن نوشته شده و با رواج صنعت چاپ، همه یا بخش‌ هایی از آن بارها به چاپ رسیده است. برخی از عناوين و موضوعاتي كه در اين جلد به آن پرداخته شده است عبارتند از: كتاب طهارت و احكام مربوط به آن، آداب مريض، آداب احتضار، احكام ميت، آداب تشييع جنازه، احكام نماز ميت و...