جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در رسالۀ اَضحویّۀ ابن‌سینا، استدلالی برای نشان دادنِ اینکه حقیقتِ آدمی چیست آمده که می­توان گفت: هستۀ اصلیِ برهان انسان معلّق در فضا در آن وجود دارد. این مقاله به گزارشِ این استدلال، تحلیل و نقدِ آن، بررسیِ ربط­ونسبتِ این استدلال با برهان مشهورِ انسان معلّق در فضا، مقایسۀ استدلالِ یادشده با این برهان در کتاب­های دیگر او، و اشاره به سیرِ این برهان در همۀ آثار ابن‌سینا، و نیز نقدِ یکی از تحلیل­های ارائه شده در این باب اختصاص دارد. بدین­سان، روشن می­شود که استدلال یادشده مقدّمه­های اصلیِ برهان انسان معلّق در فضا را واجد است، امّا نیازمند تکمیل و اصلاح است. ازاین­رو، در آثارِ بعدی، عناصری بر آن افزوده و عناصری از آن کاسته شده و جایگاهی فراتر یافته است. سیرِ برهان انسان معلّق در آثارِ ابن‌سینا از اَضحویّه تا مباحثات تأییدکنندۀ این ادّعای اوست که تفاوتِ حالِ خود با دوران جوانیِ خویش را تنها در پختگیِ بیشترِ معلوماتِ دورۀ جوانی دانسته است.

رودلف اتو، دین‌پژوه معاصر، معتقد بود در تاریخ ادیان، به امر قدسی نگاه اخلاقی و عقلی شده و کمتر از منظر شهودی به آن نگریسته‌اند. از این‌رو، وی این تعبیر را وافی به مقصود ندانست و تعبیر «نومینوس» یا «امر مینوی» را ابداع کرد. در تحلیل وی، یکی از ابعاد مهم در تجربه امر مینوی، عنصر «مهابت» آن است. هدف از این مقاله نشان‌دادن قوت‌ها و ضعف‌های اندیشه رودلف اتو در تحلیل مهابت امر قدسی است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که اتو نگاه عقلی به امر قدسی را در برابر نگاه شهودی بدان می‌دانست و می‌کوشید شهود را اصل قرار دهد. اما از منظر حکمت متعالیه، در شناخت امر قدسی یا خداوند متعال نگاه عقلی در برابر نگاه شهودی نیست، بلکه این دو مبنا با هم هماهنگ و به نحوی مکمل هم‌اند. به نظر اتو، مهابت امر مینوی با دیگر خوف‌ها فرق دارد. این همان چیزی است که پیروان حکمت متعالیه آن را تفاوت بین «خوف» و «خشیت» دانسته‌اند. نظریه اتو از قبیل ذات‌گرایی در برابر ساختارگرایی است.

کتاب قاعده کلامی حُسن و قُبح عقلی با هدف تبیین صحیح از قاعده حُسن و قُبح عقلی و با مضمون تبیین و اثبات دیدگاه امامیه ، در ۵ فصل «تاریخچه»، «بررسی دیدگاه‌های مخالفان قاعده»، «بررسی دیدگاه موافقان قاعده» ،«تبیین دیدگاه برگزیده» و «آثار و لوازم قاعده در بحث عدل الهی» در یک مجموعه تک جلدی در ۲۰۶ صفحه به قلم تحریر درآمده است . مولف در مقدمه این اثر آورده است که یکی از مباحث بنیادین در هر علمی یافتن قواعد و قوانین کلی در استنباط مسائل مختلف آن علم است، که در علم کلام نیز چنین موضوعی ضرورت دارد . همچنین در موضوع عدل الهی می‌توان از قواعد تاثیرگذاری نام برد که یکی از آنها قاعده حُسن و قُبح است.

تأمل در مبانی فکری ملاصدرا و کاوش در آثار متعدد وی، با توجه به نظریه­پردازی‏های بکری که در این زمینه دارد، افقی نو برابر چشم‏ها می­گشاید؛ به طوری که می­توان اندیشه وی را با نگاه تازه­ای بازخوانی و ظرفیت فوق­العاده آن را در حوزه فلسفه اخلاق مشاهده کرد. از مهم­ترین مباحث این حوزه، نظریه ارزش اخلاق و محوری­ترین بحث این ساحت، معیار ارزش اخلاق است. خردورزی و حکمت با تهذیب نفس و اخلاق الهی، در نوشته­های صدرایی چنان درهم­تنیده است که می­توان به‏جرئت این دو را رکن رکین مبانی تفکر وی قلمداد نمود. این نوشتار بر آن است معیار ارزش اخلاق صدرایی را بر ­همین اساس استنباط نماید. بر ­خلاف آنچه امروز در خصوص معیار ارزش اخلاق وی مطرح است و از آن به اخلاق فضیلت­ یاد می­شود، نویسنده ضمن تقسیم اخلاق فضیلت، به دو بخش فضیلت­محوری و فضیلت­گرایی معتقد است سخن حق و صواب در نظریه ارزش اخلاق ملاصدرا آن است که گفته شود ملاصدرا در نگاه عالی و نهایی یک غایت­گرای قرب­گراست­. روی دیگر این حقیقت، غایت­گرای فضیلت­گراست. اینها دو روی یک سکه­اند که اولین آنها در ساحت بلند عرفان و دومی در ساحت حکمت مطرح است و فرقی با هم ندارند

شتاب روزافزون علوم رایانه­ای به­ویژه در زمینۀ هوش مصنوعی، به شکل‌گیری الاهیاتی نوپا منجر شد که از آن به الاهیات دیجیتال تعبیر می‌شود. الاهیات دیجیتال با تعاریفی نو از انسان، روح، زندگی و نظایر آن، همۀ پدیده‌های عالم را از منظر علوم رایانه­ای بررسی می­کند. فرانک تیپلر با ارائۀ نظریۀ نقطۀ اُمگا و تعریفی دیجیتالی از انسان، به تبیین معاد جسمانی می‌پردازد و سعی در سازگاری آن با آموزه­های دینی – به­ویژه مسیحیت- دارد. این نوشتار با توجه به مبانی نظریۀ نقطۀ اُمگا و تبیین آن، به معاد جسمانی می‌پردازد و سپس آن­ را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. نتیجه آن که دیدگاه نقطه امگا، بر مبانی محکمی استوار نیست. مبانی تکینگی فناوری با اشکالات متعددی روبروست و اصل نهایی آنتروپیک علمی نیست. این نظریه - بر خلاف آموزه‌های مسیحی- دیدگاهی الحادی است و منجر به نتایج و لوازم نادرستی مانند نفی قدیم و ازلی بودن خداوند می‌­شود. نقطۀ امگا در توجیه حکمت رستاخیز و تبیین عالم برزخ، ثواب و عقاب اخروی ناتوان است و دارای تناقضات درون­متنی است.

با رشد اندیشه‌های پوزیتیویستی و نگاه یگانه­‌انگارانه به انسان، تبیین‌های فیزیکالیستی از انسان و معاد جسمانی شدت گرفته است. پیتر ون اینواگن فیلسوف تحلیلی، تبیینی فیزیکی با عنوان «مدل مشابه» از معاد جسمانی ارائه داده و مدعی برتری این نظریه بر تبیین‌های فیزیکی دیگر است. نوشتار حاضر در پی ارزیابی مدعای ون اینواگن - باتوجه‌به مبانی این نظریه - ابتدا به توصیف این نظریه پرداخته و سپس به ارزیابی آن می‌نشینید. نتیجه آنکه، نظریه مدل مشابه از منظر انسان‌شناسی و معرفت‌شناسی با نارسایی‌هایی مواجه است. این نظریه فاقد تبیین ملاک این‌همانی برای شخص دنیوی و اخروی می‌باشد. نظریة مدل مشابه مبتنی بر معرفت‌شناسی مدال - بنا بر تقریر یبلو - استوار شده است؛ ازاین‌رو این نظریه توانایی توجیه امکان وقوعی معاد جسمانی را ندارد. تقریر یبلو مبتنی بر باور شخص بوده و منجر به نسبیت‌گرایی می‌گردد. افزون بر این، ون اینواگن در آثار دیگرش، تقریر یبلو را باطل و منتج به شک‌گرایی می‌داند و معلوم نیست با چه توجیهی از این تقریر در مدل مشابه استفاده کرده است.

براساس اصلِ قاعدۀ ملازمۀ میان حکم عقل و حکم شریعت اسلامی (کلّ ما حَکَم به العقل حکم به الشرع؛ هرچه را عقل به آن حکم کند شرع نیز به آن حکم می‌کند) که در اصول فقه شیعی مورد پذیرش بیشتر اصولیون قرار گرفته، عقل یکی از منابع شریعت به شمار می‌آید، یعنی می‌توان از طریق آنچه عقل می‌فهمد به حکم شرعی فقهی دست یافت. از نظر فقیهان شیعه نیکویی و شایستگی عدالت و زشتی و ناشایستگی ظلم مهم‌ترین حقیقتی است که عقل برای دستیابی به حکم شریعت می‌فهمد و بر این پایه، به طور طبیعی انتظار می‌رود اصل عدالت از منزلتی مهم در هندسة معرفت فقهی برخوردار باشد، این در حالی­ست که متاسفانه فقه موجود چنین نیست! استاد مطهری با اظهار ناخرسندی از این واقعیت، همین امر را منشأ بسیاری از کاستی‌ها و بن‌بست‌ها در فقه موجود دانسته و علّت آن را غلبۀ تفکر نص‌گرایی در فقیهان می‌شمارد؛ لذا می‌کوشد با تنقیح مبانی و مبادی لازم برای قرار دادن اصل عدالت در جایگاه شایستة خود، زمینة مناسب برای تمسک حداکثری به این اصل را برای سامان دادن احکام فقهی و نظام شریعت اسلامی فراهم سازد. در این مقاله مبانی موردنظرشهید مطهری و اثر آن در چگونگی رابطۀ فقه با اخلاق مورد توجه قرار گرفته و پاره‌ای از چالش‌ها و پرسش‌های پیش‌روی آن ارزیابی می‌شود.