جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بنابر ادعای فخر رازی و طوسی، جهت عقد الوضع در نگاه فارابی امکان و در نگاه ابن سینا فعلیت است. آنها پس از این انتساب، دیدگاه فارابی را نادرست و دیدگاه ابن سینا را تایید میکنند. اگرچه فارابی اشاره مستقیمی به جهت عقد الوضع ندارد ولی از مجموع عبارات او عقدالوضع به لفظ مفرد کلّی در ناحیه موضوعِ قضایای محصوره تعریف میشود. درواقع، در این نگاه عقدالوضع، خود، به یک قضیه حملیه جهت پذیر تحلیل می‌شود. از طرفی با بررسی متون ابن سینا روشن میشود او تعیین جهت عقدالوضع را منوط به تحلیل جهت قضیه میداند، اما نهایتا دو جهت امکان و فعلیت را به عقدالوضع نسبت میدهد و نه فقط فعلیت را. بنابراین، ادعای دو شارح بزرگ ابن سینا در فعلی دانستن جهت عقدالوضع نزد ابن سینا، صحیح نیست. در این مقاله نشان میدهیم اولا فارابی و ابن سینا هر دو از جهت امکانی سخن گفته اند و ثانیا نقد فخر و طوسی به جهت امکان در عقدالوضع مطابق با نگاه خود ابن سینا صحیح نیست.

اندیشه‌ورزی و تأملات نظری پیرامون «انسان کامل» در بین متفکران جهان اسلام، اعم از نظریه‌پردازی پیرامون حقیقت انسان و سعادت قصوای او یا توصیف ویژگی‌های حکمران آرمانی و خلیفه الهی، در حضور یا غیاب خلافت حاکم حقیقی و خلیفه الهی، یکی از مهم‌ترین مباحث مورد مطالعه در حوزه فلسفه است که با نام بزرگانی چون فارابی، خواجه نظام الملک، سهروردی، ملاصدرا و دیگران پیوند خورده است. در همین زمینه، این پژوهش در رهیافتی تطبیقی به دنبال بررسی و تحلیل آرای فارابی و سهروردی در مورد انسان کامل و حاکم آرمانی با رویکردی حِکمی است. بر مبنای چنین رویکردی، فارابی سعادت حقیقی و غایت قصوای کمال انسانی را در تجرد عقلی و اتصال به عقل فعال می‌داند، و سهروردی در مقام حکیمی متأله از تأله و خداگونگی و تجرد از ماده و توانایی بر خلع بدن سخن می‌گوید. نزد هر دو اندیشمند، توانایی عقل انسانی در غلبه بر وجود مادی معیار سعادت و کمال است. اتصال به عقل فعال یا اشراق عقل فعال، علاوه بر افاضه معرفت حقیقی، سبب و علت غلبه بر بدن عنصری و سلطه بر جهان عناصر است. لذا اشراقات انوار الهی اکسیر علم و قدرت است. همچنین سعادت غایی نیل به مرتبه عقل فعال است. «حاکم آرمانی» و «قطب» هر دو به این مقام نائل می‌شوند. بر مبنای نتایج این پژوهش، به رغم تفاوت در روش و رویکرد فلسفی این دو حکیم مسلمان، هر دو در صدد ارائه حقیقت واحدی هستند، یکی به اجمال و دیگری به تفصیل. این امر حاکی از سیر تکاملی اندیشه‌های فلسفی در تاریخ فلسفه اسلامی است. مهم‌ترین وجوه شباهت و افتراق این دو دیدگاه را باید در مضامین و مفاهیمی چون نسبت حکمت نظری و عملی، سعادت قصوا، انسان کامل و حاکم آرمانی جستجو کرد.

مسئلۀ مقالۀ حاضر، بررسی نقش و تأثیر خردگرایی، تفکرمحوری و عقلانیت، به‌منزلۀ یکی از اصلی‌ترین عوامل زمینه‌ساز در طراحی مدینۀ فاضله (در ابعاد اخلاقی) در نظریۀ جامعه‌گرایانۀ فارابی است. هدف این مقاله بیان کیفیت تأثیر خردگرایی در اخلاق جوامع است که این مهم را در میراث اخلاقی یکی از مهم‌ترین فلاسفۀ اجتماعی یعنی فارابی بررسی کرده است. روش اصلی مقاله تحلیلی-عقلانی است و از ابزارهای مختلف تحلیل مفهومی، تحلیل گزاره‌ای و سیستمی برای تحلیل آرای فارابی استفاده شده است. فارابی جامعه را ساختار یا نظام و مجموعه‌ای سازمان‌یافته می‌داند و اگرچه به‌صراحت شاهدی وجود ندارد که بگوید جامعه از هویت و وجود مستقل برخوردار است، بحث‌ها ناظر بر نظمی جمعی مانند نظام هستی است که فارابی دربارۀ خصوصیات آن می‌نویسد. براین‌اساس خردگرایی و تفکرمحوری برای نیل به غایت اجتماعی مطلوب علاوه‌بر افراد و اخلاق شهروندان جامعه، بر محوریت این نظام نیز نظریه‌پردازی کرده است؛ تا آنجا که در برخی آثار، ملاک تشخیص مدینۀ فاضله از ضد آن، شاخصه‌های رشد شناختی در دو بعد علم و عمل است. بحث از قدرت استنباط و استدلال و همچنین سنجش و عقلانیت در سراسر نظریۀ جامعۀ اخلاقی آرمانی می‌درخشد و آن را در خصوصیات رئیس مدینۀ فاضله (که در بالاترین مرتبۀ عقلانیت است) و اخلاق شهروندان می‌بینیم. شهروندان برای وضعیت مطلوبشان و ملکه‌شدن فضایل نیکو، نیازمند قضاوت‌ها و سنجش‌های همیشگی و دائمی قوۀ ناطقه هستند. فضیلت‌های فکری که از عقل عملی برمی‌خیزد، هم در باب شهروندان و هم در قالب فضایل فکری، مدنی، منزلی و... طراحی شده‌اند و سعادت فردی و سعادت جامعه، هر دو بر مبنای خردورزی هستند؛ تا جایی که حتی عواطف اجتماعی مدنی مانند محبت در مدینۀ فاضله، براساس شاخصۀ عقلانیت ارزش‌گذاری می‌شوند. البته عقلانیت و سنجش خردبنیان، هرگز همۀ سلامت و سعادت شهروندان و جامعه نیست، اما مهم‌ترین شاخصه‌ای است که حتی عامل ایجاد سایر مؤلفه‌ها است.

چگونگی حقوق و تکالیف متقابل شهروندان و دولت یکی از مهم‌ترین موضوعات حوزۀ علوم اجتماعی و سیاست به‌ویژه در جوامع امروزی است. به‌موازات تغییر ساختارهای سیاسی و اجتماعی در جوامع، پدیدارشدن دولت مدرن مفهوم شهروندی و نقش شهروند به‌مثابۀ یکی از مهم‌ترین عناصر اجتماعی در جامعۀ مدرن، حقوق سیاسی و اجتماعی و تکالیف دوسویۀ دولت و شهروندان در نقطۀ تمرکز اندیشمندان حوزۀ علوم اجتماعی و فیلسوفان سیاسی قرار گرفت. در این پژوهش، مسئلۀ شهروندی از منظر السدیر مک‌اینتایر و جان‌ رالز که نمایندگان دو رویکرد جماعت‌گرا و لیبرال هستند، بررسی شده است. همچنین نسبت‌سنجی میان آرای فارابی با این دیدگاه‌ها صورت گرفته است. فارابی صورت‌بندی مناسبات افراد با مدینه را با مفهوم «اهل مدینه» ترسیم می‌کند. بررسی تطبیقی دو مفهوم «شهروندی» و «اهل مدینه» سبب می‌شود شناخت بومی‌تری از مناسبات افراد در زیست مدنی کسب شود. در این مطالعه تلاش شده است با رویکردی توصیفی-تحلیلی با روش تطبیقی به بررسی مقایسه‌ای مؤلفه‌های مقوم مفهوم شهروندی و ابعاد مرتبط با آن در اندیشۀ فارابی، مک‌اینتایر و رالز پرداخته شود. یافته‌های این مطالعه حاکی از آن است که میان رالز و مک‌اینتایر در چارچوب مفهوم شهروندی تفاوت عمیقی وجود دارد، اما در برخی مؤلفه‌ها مانند تقدم خیر عمومی بر حقوق و منافع فردی مشابهت و نزدیکی میان اندیشۀ فارابی و مک‌اینتایر وجود دارد.

مقالۀ حاضر با مرور منابع موجود در باب آرا و احوال فارابی و با استعانت از آثار باقی‌مانده از این فیلسوف اسلامی می‌کوشد تا با استفاده از روش تفسیر متن و تحلیل مضمون، آن موضوعات، مباحث و مفاهیمی را که واجد معانی و دارای مضامین روان‌شناختی اجتماعی هستند، اکتشاف و تحلیل کند. براین‌اساس، داده‌ها از متون (texts) مورد نظر جمع‌آوری شده و سپس با استفاده از شیوۀ کدگذاری اشتراوس تنظیم و مرتب شده‌اند. در مرحلۀ کدگذاری باز، 113 مفهوم از داده‌ها در شکل جملات، عبارات، کلمات و مفاهیم اکتشاف و براساس واحدهای معنایی دسته‌بندی و متعلقات و مفاهیم در شکل کد به آن‌ها ضمیمه شد. در مرحلۀ کدگذاری محوری بدواً 26 مضمون در شکل طبقات و مقولات براساس داده‌های مأخوذ از کدگذاری باز شناسایی و صورت‌بندی شد و سپس با پالایش و تفکیک آن‌ها به ده مضمون در هیئت مقولات و طبقات اصلی به انضمام مقولات فرعی‌تر تقلیل یافت. در کدگذاری گزینشی، ارتباطات میان مقولات و طبقات و مقولات فرعی‌تر تعیین و مشخص شد. مقولات ده‌گانۀ به‌دست‌آمده از تفسیر متون و تحلیل مضمون عبارت‌اند از: علم مدنی یا علم رفتار، ماهیت و طبیعت آدمی، اصالت فرد و اصالت جامعه، مدنی‌الطبع‌بودن انسان و نیاز به زندگی تعاونی، همانندی جامعه و ارگانیسم، انواع اجتماعات و انواع جامعه، تأثیرات گروه بر فرد و نقش اجتماعی‌کننده و تربیتی جامعه، بی‌هنجاری و انحراف، عوامل محافظت‌کننده و خطرآفرین رفتار، و رهبری و ویژگی‌های رهبر.

شهر به‌عنوان یکی از کانون‌های اصلی تکوین دنیای مدرنِ غربی، مورد توجه متفکرین غربی همچون ماکس وبر، کارل مارکس و گئورگ زیمل قرار گرفته است. در مقابل در سنت اسلامی-ایرانی، درکی از شهر در ذیل مدینۀ فاضله وجود داشته است که باعث شده در مواجهۀ مسلمین با جهانِ غربی، تاملات الاهیاتی دربارۀ شهر تبدیل به حوزه‌ای گسترده شود. هدفِ این مقاله، آن است تا با بهره‌گیری از روش مطالعۀ تطبیقی-تاریخی، الگوی مواجهۀ حکمای مسلمان نظیر ابونصر فارابی، در مواجهه با پولیس یونانی را نشان دهد و از آن در مواجهۀ امروز با نظریات شهری مدرن بهره گیرد. برای این هدف، ابتدا مواجهۀ انتقادی فارابی با پولیس یونانی را بررسی کرده‌ایم و پس از آن، به مقایسۀ ایدۀ فارابی با دیدگاه گئورگ زیمل پرداخته‌ایم. زیمل با توصیفی انتقادی، به تشریح ویژگی‌های فرهنگ و حیات شهری مدرن می‌پردازد و مولفه‌های آن نظیر محوریتِ اقتصاد پولی، فردیتِ فزاینده و از خودبیگانی و نظایر آنها را تشریح می‌کند. در نتیجه‌گیری، با نظر به بصیرت‌های این مطالعۀ تطبیقی، به موضوعات قابل پژوهش دیگری در این حوزه با نظر به وضعیتِ شهرهای اسلامی-ایرانی در مواجهه با شهرهای مدرن اشاره شده است.

ترجمه ماشینی: بونصر فارابی «اصول آرای اتباع بهترین دولت». متن اصلاح شده با ترجمه و تفسیر ریچارد والزر. متن عربی و ترجمه موازی انگلیسی: Mabadi ārā ahl al-madınah alfadilah (مبادی آراءِ اهل المدینة الفاضله)

پس از تحول زبان‌شناسی فلسفی در قرن بیستم و پیدایش و تکامل مکاتب فلسفه تحلیل زبانی، نظریات علوم اجتماعی نیز در ارتباط با «زبان» مطرح شده و با نظر به وجه نمادین معانی زبانی، به عنوان نظریۀ فرهنگی نیز شناخته می‌شوند. با این حال، ابونصر فارابی از یکسو علم مدنی را به مثابه یک نظریۀ اجتماعی که دربارۀ مُدن و اُمَم است، تعریف کرده و از سوی دیگر در بخش علم‌اللسان کتاب احصاء العلوم و با تفصیل بیشتری در کتاب الحروف، مخصوصاً در فصل دوم، امَم و مُدن را در پیوند با زبان و تکامل صناعات زبانی توضیح می‌دهد. مسئله تحقیق پیش رو، تحلیل نسبت زبان، امت و مدینه در فلسفه فارابی است. در این مقاله، نخست توضیح فارابی دربارۀ علم مدنی و ویژگی مدن و امم از نظر او بیان گردیده و سپس به تحلیل نسبت میان زبان، امم و مدن در نظر فارابی پرداخته شده است. ماحصل تحقیق آن است که فارابی، تکامل امم را با تکامل صناعات زبانی پیوند زده و در مرحله‌ای از تکامل صناعات زبانی، بر رابطۀ فلسفه و دین تأکید می‌کند. به تبع این تفسیر، او از لفظ ملت به جای امت بهره می‌گیرد. نکته دیگر اینکه فارابی علی‌رغم پذیرش رابطۀ زبان و امت، به جهت تکیه بر ارتباط ملت و فلسفه، در نظام فکری خود گرفتار نسبی‌گرایی زبان‌شناختی نشده است.