جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده:شکی نیست که هر کس بخواهد قرآن کریم را تفسیر کند و به مقصود واقعی خداوند از آیات کریمه دست یابد نیازمند، اصول و قواعدی است که روش تفسیر خود را بر آن استوار سازد، و قواعد تفسیر به، دستورالعمل‌های کلی برای تفسیر قرآن مبتنی بر مبانی متقن عقلی، نقلی و عقلایی‌گفته می شود که رعایت آنها تفسیر را ضابطه‌مند می‌کند و خطا و انحراف در فهم معنا را کاهش می‌دهد. یکی از تفاسیری که آیات قرآن را تا حدود زیادی بر اساس قواعد تفسیری تبیین و تفسیرکرده است، تفسیرانوارالعرفان از دکتر ابوالفضل داورپناه است. در این نوشتار، تفسیر مذکور از جهت رعایت شانزده قاعده اساسی در تفسیر یعنی: قواعد سیاق، جری و تطبیق، ممنوعیت کاربرد اسرائیلیات درتفسیر، لزوم تفسیر موضوعی، تأثیرگذاری اهداف قرآن،سوره ها وآیات در تفسیر، استفاده از علم درتفسیر، توجّه به ظاهر و باطن قرآن و پرهیزاز نسبت دادن برداشت های ذوقی به قرآن، تفسیر بر اساس قرائن معتبر و روش صحیح تفسیر، عدم مخالفت تفسیر با آیات محکم، سنت قطعی، علوم تجربی قطعی و مطالب قطعی عقلی، تفسیر آیات توسط مفسر دارای شرایط و آگاهی های لازم،رعایت پیش فرض های بنیادین تفسیر و ممنوعیت تفسیر به رأی و.... مورد بررسی قرار گرفته است. در این تفسیر، با اینکه متن آیات بر اساس قرائت حفص از عاصم آمده است، اما مفسر در تفسیر آیات، قرائتهای دیگر را نیز بیان کرده بدون اینکه اظهار نظری کرده باشد یا قرائتی را بر قرائت دیگری ترجیح دهد. همچنین توجه به بهره گیری از قرائن مختلف که مفسر را در فهم صحیح آیات کمک می کند در تفسیر انوارالعرفان جلوه آشکاری دارد، مفسر در مبحث توجه به ظاهر و باطن آیات قرآن، قائل به وجود باطن برای آیات بر اساس معیاری صحیح است و برای بیان معنای باطنی آیه به روایات اهل بیت(ع)تمسک جسته است. و در تفسیر آیات به ظاهر آیات نیز توجه دارد. مفسر درصرف، نحو، لغت، بیان و امثال آن نهایت اهتمام و تحقیق را به کار برده است و بخشهای مجزایی درتفسیر خود به آنها اختصاص داده است و آراء مختلف دانشمندان علوم قرآنی، مفسران، لغویان ونحویان و .... را در این اثر مورد توجه قرار داده است. روش گردآوری اطلاعات، به صورت کتابخانه ای و به روش توصیفی- تحلیلی می باشد. واژگان کلیدی: قرآن کریم، تفسیر، قواعد تفسیری، تفسیرانوارالعرفان.

بررسی علل اختلاف مفسران در تفسیر قرآن است. این پژوهش عوامل اختلاف در تفسیر قرآن را به سه دسته تقسیم کرده است. دستة اول مبانی متفاوت مفسران درباره متن، پدید آورنده و مفسّر قرآن است. نویسنده اختلافات مبنایی مربوط به متن قرآن را در شش عنوان ذکر کرده که مهمترین آن ها عبارتند از: 1. اختلاف در بشری یا الهی بودن قالب قرآن 2. اختلاف در تعدد یا وحدت معانی آیات قرآن 3. اختلاف در تکثرپذیری فهم قرآن 4. اختلاف در زبان قرآن. وی در ادامه به اختلاف های مبنایی مربوط به پدیدآورنده اشاره کرده و اختلاف در معرفت بخش با حیرت افکن بودن هدف مؤلف را از آن جمله بر شمرده است و نیز نویسنده درباره اختلاف های مبنایی مربوط به مفسّر قرآن موارد زیر را بیان می کند: 1. اختلاف در تأثیر پیش فرض های قبول دین از سوی مفسّر 2. اختلاف در مقدار تأثیر علایق و انتظارات مفسّر 3. اختلاف در مقدار تأثیر پرسش های مفسّر. وی در دستة دوم اختلافات، گرایش های متفاوت تفسیری همانند گرایش فلسفی، عرفانی، باطنی و اختلاف در گرایش مذهبی را یکی دیگر از عوامل مبنایی اختلاف مفسران می داند. در پایان به دسته سوم که تفاوت های مربوط به قواعد تفسیری است اشاره کرده است.

بررسی مبانی و قواعد تفسیری علامه طباطبایی با تأمل در مقدمه تفسیری و روش علمی او در متن المیزان است. در این رساله از دیدگاه علامه طباطبایی، مبانی مرتبط با قالب متن، در الهی بودن الفاظ و عبارات قرآن، الهی بودن چینش عبارات قرآن، الهی بودن یک قرائت، و اصالت متن موجود معرفی شده و مبانی مرتبط با معنا و مدلول مفردات عبارت از: خارج بودن خصوصیات مصادیق از موضوع له آنها، علوّ مصادیق مفردات قرآنی، تفاوت کاربرد برخی واژگان قرآنی با کاربردهای متعارف آن، متحول شدن معنای کلمات با گذر زمان، و تغییر و تحول در واژگان دخیل دانسته شده است. نویسنده همچنین مبانی مرتبط با معنا و مدلول گزاره ها را در علو معارف، پیوستگی معنایی، انسجام و هماهنگی معانی آیات، جامعیت، و جهانی بودن و جاودانگی بیان نموده و مبانی مرتبط با شیوه دلالت و بیان متن را در مؤلفه های: شیوه بیان، شیوایی بیان، استواری بیان، دقت و ظرافت بیان، و استقلال در بیان معرفی کرده و مبانی مرتبط با زبان متن را عبارت از: معناداری گزاره های قرآن، معرفت بخشی گزاره های قرآن، و تعیین معانی گزاره های قرآن دانسته است.

در این پژوهش، «قواعد تفسیر در تفسیر المیزان» بررسی شده است. علم تفسیر مانند هر علمی، نیاز به یک سری اصول و قواعد دارد تا مفسر بر اساس آنها به تفسیر قرآن پرداخته و بتواند مقاصد و مدلول‌های آیات را کشف کند. این قواعد که پایه‌های اساسی استنباط در تفسیر محسوب می‌شوند و مفسر را از خطای در تفسیر باز می‌دارند، «قواعد تفسیر» نام دارند که رعایت آنها تفسیر را ضابطه‌مند و خطا و انحراف در فهم معنا را کاهش می‌دهد و می‌تواند ملاک و معیار ارزشمندی تفاسیر قرار گیرد.در این پژوهش سعی شده این تفسیر از حیث رعایت قواعد تفسیر، مورد بررسی قرار گیرد. این پژوهش در سه فصل، تدوین یافته است؛ فصل اول شامل مفاهیم و کلیات، فصل دوم شامل معرفی تفسیر المیزان و زندگی‌نامه مرحوم علامه می‌باشد و در فصل سوم آن به بررسی قواعد تفسیری پرداخته شده است.

این پایان‌نامه با عنوان «نقد و بررسی قواعد تفسیری در تفسیرنمونه» در چهار فصل تنظیم شده است. پس از بیان کلیات و مفاهیم قواعد، قواعد تفسیری، تفسیر و معرفی تفسیر نمونه و نویسندگان آن به بررسی هشت قاعده از قواعد تفسیری در تفسیر نمونه پرداخته شده است. روش این پژوهش توصیفی و تحلیلی است که در هر فصل ابتدا قواعد تفسیری تبیین و سپس آن قواعد در تفسیر نمونه تحلیل شده است. بی تردید تنها تفسیری از ارزش و اعتبار بر خوردار است که از قواعد تفسیری به‌صورت شایسته بهره‌مند باشد و نگارنده به این نتیجه رسیده است که این قواعد در تفسیر نمونه به‌خوبی بکارگرفته شده است هرچند در بسیاری از موارد نامی از این قواعد به میان نیامده است ولی در مقام عمل براساس همین قواعد به تبیین آیات پرداخته شده است. از جمله قواعد تفسیری، قواعد ادبی (قواعد علم صرف، نحو و لغت) است که در تفسیر نمونه از آن‌ها به-نحو شایسته استفاده شده است هرچند نقش آفرینی این قواعد در قرائت بیان نگردیده است و تنها به قرائت موجود در قرآن فعلی بسنده شده است. قواعد بلاغی(علم معانی، بیان و بدیع) از دیگر قواعد بکار رفته در تفسیر نمونه است که به خوبی به خدمت گرفته شده‌اند هرچند به صناعت بدیع کمتر اشاره شده است. همچنین قرائن پیوسته و ناپیوسته لفظی (سیاق و انواع آن، آیات دیگر و روایات)، قرائن پیوسته و ناپیوسته غیر لفظی (فضای نزول، فضای سخن، معرفت‌های بدیهی‌عقلی، برهان‌های قطعی‌آشکار، اجماع، ضروری دین و مذهب) درحد مطلوبی مورد توجه قرارگرفته اند هرچند به اجماع توجه کمتری شده است در پایان، دلالت‌های تنبیه، ایماء، اشاره و دلالت مفهومی کلام مورد بررسی قرار گرفته، و چنین نتیجه گرفته شده است که این قواعد نیز در تفسیر نمونه به-خوبی بکارگرفته شده است.

بدون شک هر کس بخواهد به تفسیر قرآن بپردازد و به مقصود واقعی خدای متعال از آیات دست یابد، نیازمند آن است که قواعد و اصولی را در نظر بگیرد و شیو? تفسیری خود را بر آن استوار نماید، این قواعد که به قواعد تفسیر معروف می‌باشند عبارت است از مجموعه‌ای از ضوابط و قوانین کلی‌ برخاسته از مبانی عقلی، عقلایی و نقلی که وسیله استنباط معانی قرآن قرار می‌گیرند و رعایت آنها، مفسر را از دام گرفتار شدن به تفسیر به رأی رهایی بخشیده و از خطا و اشتباهات وی می‌کاهد. یکی از تفاسیری که آیات قرآن را تا حدودی بر اساس قواعد تفسیری تبیین و تفسیر کرده است، تفسیر کشاف اثر محمود بن عمر زمخشری است. در این نوشتار، تفسیر مذکور از جهت رعایت شش قاعد? اساسی در تفسیر یعنی قاعده توجه به قرائت صحیح، قاعده توجه به مفردات و تبیین آنها در تفسیر، قاعده توجه به ادبیات عرب، قاعده در نظر گرفتن قرائن، قاعده مبنا بودن علم و علمی و قاعده در نظر گرفتن انواع دلالت‌ها مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. یکی از قواعدی که زمخشری بر اساس آن به تفسیر قرآن پرداخته است، قاعد? توجه به قرائات قرآن است. در تفسیر کشاف، با اینکه متن آیات بر اساس قرائت حفص از عاصم آمده است، اما زمخشری در تفسیر آیات قرائت‌های دیگر حتی قرائت‌های شاذ و قرائت‌های غیر موثر در معنا را نیز بیان می‌کند و در بعضی موارد قرائتی را بر قرائت دیگر ترجیح داده است. همچنین وی در بیان معانی مفردات قرآن معمولاً به آیات، روایات، اشعار و جمله‌های معروف عرب و اقوال برخی از صحابه و تابعین استناد کرده و گاهی نیز معنایی را با اجتهاد شخصی و بدون ذکر مستند بیان می‌کند. همچنین پرداختن به مباحث ادبی و بلاغی از ویژگی‌های بارز تفسیر کشاف می‌باشد به گونه‌‌ای که می‌توان این تفسیر را یک شاهکار ادبی به حساب آورد. توجه و بهره گیری از قرائن مختلف که مفسر را در فهم صحیح آیات کمک می‌کند مانند توجه به فرهنگ عصر نزول، آیات دیگر قرآن، روایات و.. در تفسیر کشاف نیز جلوه‌ آشکاری دارد، در ضمن باید گفت با اینکه مستندات تفسیر زمخشری در مواردی علم و علمی می‌باشد، اما وی در تفسیر بسیاری از آیات به این قاعده پایبند نمانده، و در بسیاری از موارد به امور ضعیف و تحقیق نشده استناد کرده است. همچنین زمخشری گرچه نامی از انواع دلالت‌ها در تفسیرش به میان نیاورده است ولی در مواردی به برخی نکات که با دلالت‌های غیر مطابقی از آیات استفاده می‌شده، اشاره کرده است.

اصطلاح شناسی به عنوان یک شاخۀ زیرساختی علمی در میان همۀ علوم مطرح است و متصدی شناسایی و تعریف اصطلاحات علوم به صورت روشمند و قاعده مند می باشد. دانش تفسیر نیز بسان دیگر علوم، اصطلاحات و واژگان اختصاصی دارد که تعریف آنها، ضروری ترین اقدام پیش از به کارگیری آنها می باشد. در این میان، اصطلاح «مبانی تفسیر» چندگاهی است که در میان علوم اسلامی و به ویژه دانش تفسیر مطرح است و مفسران و قرآن پژوهان از مناظر مختلف، تعاریف گوناگونی از آن ارائه داده اند. این نوشتار بر آن است تا با بررسی تعاریف پیشین این اصطلاح، تعریف جامع و مانعی از آن ارائه دهد.

چکیدهدستیابی به مفاد استعمالی آیات و کشف مراد الهی نیازمند رعایت کردن قواعد و ضوابط خاص تفسیر است و هر کدام از مفسران با توجه به عصر خود و روش و گرایش تفسیری شان همواره تلاش هایی در این زمینه داشته اند. یکی از این مفسران محمد جواد مغنیه است که در تفسیر الکاشف اگرچه به انواع قواعد تفسیری تصریح نکرده ولی در مجموع روش ایشان در رعایت قواعد تفسیر پسندیده است. بنابراین تحقیق حاضر که پژوهشی تحلیلی-توصیفی است، ضمن بررسی مفهوم واژگان «تفسیر» و «قاعده»، به معرفی مفسر گرانقدر محمد جواد مغنیه و ویژگی های تفسیرش پرداخته و همچنین قواعد تفسیری و میزان رعایت آن در تفسیر ایشان را مورد پژوهش قرار می دهد. و از مهم ترین نتایج پژوهش حاضر این است که تفسیر الکاشف تفسیری با روش اجتهادی است که با تأثیر پذیری از وقایع اجتماعی در صدد است که مخاطبان خود را قانع کند که دین با تمام اصول و فروع و تعالیمش، کرامت و سعادت انسان را طالب است. و از ویژگی های تفسیر الکاشف این است که از بیان اسرائیلیات پرهیز کرده و مباحث تخصصی آیات را به دیگر تألیفاتش ارجاع می دهد و در تفسیر قرآن از آیات و روایات استفاده زیادی کرده است. همچنین مغنیه در تفسیر الکاشف بر اساس قرائت موجود در مصحف کنونی به تفسیر می پردازد و توجهی به قرائت های دیگر ندارد. و با به کارگیری اصول مربوط به دستیابی به معنای واژگان و با توجه به منابع شناخت کلمات به تفسیر آیات می پردازد و معمولاً در تبیین معنای لغوی واژگان از شعر استفاده ای نکرده است و در اعراب آیات، به بیان نقش نحوی کلمات و جملات می پردازد و مباحث بلاغی آیات را به تفاسیر دیگر واگذار می کند و در اعتبار قواعد عربی، قرآن را اصل قرار می دهد. و ایشان به انواع قرائن به ویژه قرین? سیاق، آیات و روایات توجه کافی داشته است ولی به قرین? مقام و لحن سخن در برخی از آیات اجمالاً اشاره کرده است. و غالباً به روایات اسباب النزول اعتمادی ندارد و برای اعتبار بخشی به تفسیرش، از آیات دیگر و روایات متواتر بیشترین استفاده را در تفسیر آیات نموده و خبر واحد را در تفسیر، حجت نمی داند ولی گاهی از آن ها برای موید کلام استفاده نموده است، همچنین از آرای مفسران، اخبار تاریخی، روایات آحاد معتبر و آرای لغت دانان به عنوان موید تفسیری استفاده نموده است و غالباً در تبیین معنای لغوی آیات به هیچ کتاب لغتی استناد نمی کند. و در بحث دلالت ها؛ در برخی موارد از دلالت های غیر مطابقی آیات غفلت نموده است و در بسیاری از موارد به دلالت های موجود در آیات بدون تصریح کردن به نوع آن، توجه کافی داشته است و همچنین معتقد است که تفسیر باطنی قرآن کریم حرام است.کلید واژه ها: تفسیر، روش تفسیر، قاعده، قواعد تفسیری، الکاشف، مغنیه، مفسر