جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله حاضر، بر پیدایش علم فلسفه اخلاق متمرکز است. نویسنده، برخلاف اندیشه رایجی که با توسل به سیر تحولات و مباحث فکری به وجود آمده در میان سوفیست ها و فیلسوفان یونان باستان، علم فلسفه اخلاق را محصول اختصاصی یونانیان می داند، مدعی است که با در نظر گرفتن تحولات و فرایندهای مشابهی که در سایر سنت های اخلاقی پدید آمده، نمی توان قاطعانه فلسفه اخلاق را به مثابه یک علم، محصول خاص و انحصاری یونان باستان دانست، بلکه این مباحث در میان سایر فرهنگ ها نیز به چشم می خورد. در این باره، نویسنده، به ویژه به منازعات اخلاقی و تحولاتی اشاره می کند که در سنت اخلاقی چین میان اخلاق کنفوسیوسی و دیدگاه های موتزو رخ نمود. این تشابهات، برای رد ادعای مختص بودن فلسفه اخلاق به یونانیان و فرهنگ غرب کافی است، هرچند که نمی توان منکر این واقعیت شد که فلسفه اخلاق غربی دارای نوعی ویژگی های اختصاصی است که در سایر فرهنگ ها به چشم نمی خورد.

از دیدگاه آیات و روایات، «توجه انسان به علم خدا» آثار نیک فراوانی برای او دربردارد. در میان این آثار، تاثیرهای اخلاقی این موضوع چشمگیرتر به نظر می رسد. «توجه به علم خدا»، هم سبب «پرهیز از رذائل» است و هم «آراستگی به فضائل». مقصود از «پرهیز از رذائل»، ترک «گناه، ظلم، هواپرستی و مانند آن» است. تعدادی از مصادیق جزئی تر این موضوع در آیات و روایات نام برده شده؛ مانند: پرهیز از بخل، بدگویی، تهمت، خیانت، خودستایی و ریا. با بررسی آیات و روایات، رابطه میان کلید واژه های این حوزه معنایی، قرار داشتن همه آنها در خویشتن داری انسان از گناهان و رذائل است. میان این حوزه معنایی و برخی دیگر از حوزه های معنایی، رابطه ای نزدیک وجود دارد؛ مانند رابطه «آثار توجه به علم خدا» و «آثار ذکر الله» که «عموم و خصوص من وجه» است.

یکی از اقسام اخلاق هنجاری، اخلاق فضیلت محور است که ریشه در یونان باستان دارد. از نخستین کسانی که در محیط اسلامی مباحث اخلاق فضیلت محور را مطرح کرده، ابوعلی احمدبن محمد مسکویه رازی است. در این پژوهش کوشیده ایم نخست به بررسی آرای ایشان در باب فضیلت و سعادت بپردازیم و آن گاه تأثیرپذیری وی از فلاسفة یونان را بررسی کنیم. حاصل این پژوهش نشان می دهد که ابن مسکویه به رغم تأثیری که از متفکران یونانی پذیرفته، با توجه به فرهنگ اسلامی اخلاق فضیلت، شریعت مداری را پایه ریزی کرده که تا زمان ما نیز مورد استفاده پژوهشگران حوزة اخلاق است.

- پژوهش حاضر با هدف دستیابی به روش کاربردی قرآن در تثبیت فضائل و زدودن رذائل به بررسی سیر نزول آیات قرآن در محو رذائلی چون: تکبّر، بخل، حسد، دروغ و ریا، و تثبیت فضائلی مانند: عفو، سخاوت، صداقت و وفای به عهد پرداخته و به چهار روش تربیتی مشترک در تمام صفات یاد شده دست یافته است؛ که عبارتند از: إعطای بینش، ایجاد بیم و امید، ارائه الگو و تداوم وتکرار.- بینش و نگرش صحیح مقدمه‌ و لازمه‌ی عمل صحیح است و بینش و نگرش غلط منجر به عمل ناروا می‌شود.- قرآن برای تغییر تلقّی انسان و ایجاد نگرش صحیح در مورد امور مختلف مجموعه بینش‌هایی مطرح کرده است که به دو گروه «اعتقادی» و «اخلاقی- رفتاری» تقسیم می‌شوند؛ بینش‌های اعتقادی شامل مجموعه باورها و اعتقادات درباره‌ی خالق جهان، انسان و جهان هستی، فرجام و عاقبت خلقت و چگونگی ارتباط و تعامل موارد مذکور با یکدیگر است، و بینش‌های اخلاقی شامل شناخت حقیقت یک صفت خاص و بیان ویژگی‌ها و پیامدهای اخلاقی-رفتاری ناشی از آن می‌باشد.- خداوند به عنوان مبدأ و خالق هستی و به عنوان مدبّر امور عالم، دارای ویژگی‌ها و صفاتی است، جهل انسان به چنین خدایی یا غفلت از آن یکی از عوامل بروز صفات ناپسند در وی است و معرفت و شناخت صفات ذات و افعال خداوند عاملی موثر در تخلّق به صفات نیکو و ربوبی شدن است- قرآن خداوند را خالق هستی که عالِم بر هر غیب و شهود، مالک و خالق همه چیز، قادر مطلق و صاحب فضل و رحمت و حکمت بی‌منتها معرفی می‌کند. چنین بینشی افق کوتاه دید آدمی را وسعت می‌دهد و حصارها و حجاب‌ها را کنار می‌زند، خود را در محضر خدای قادر می بیند، یا از ارتکاب رذائل شرم می‌کند و یا از بیم عقوبت و مواخذه‌ی قادر متعال دست از گناه می‌شوید و با اتّکا و توکّل بر او هر رنج و زحمتی را در راه کسب فضائل بر خود هموار می‌کند، چرا که می‌داند خداوندی توانمند و مهربان او را می‌بیند و یاری می‌کند و همه‌ی نیازهای او را مرتفع می‌کند. بنابراین تلقّی و ارزیابی انسان از امور دگرگون می‌شود و آماده‌ی به ظهور رساندن رفتارها و اعمال تازه‌ای می‌شود.- قرآن وجود خاکی انسان را به وی می‌شناساند و بیان می‌کند غرایز و تمایلات مادی هرچند برای بقا و حیات انسان ضروری هستند، اما اصل و هدف نیستند بلکه نقطه‌ی عظیمت‌اند و وصال به سعادت جز با مهار خواهش‌های افراطی نفس (دشمن درون) و پرهیز از وسوسه‌های شیطان (دشمن برون) ممکن نمی‌باشد؛ تن دادن به خواهش‌های نفس و بسنده کردن به برآوردن نیازهای وجود مادی، حاصلی جز ماندن در حضیض حیوانی ندارد.- قرآن همگام با توصیف وجود خاکی، بعد افلاکی انسان را می‌نمایاند که وجودی کرامت یافته از نفخه‌ی الهی است و جانشین خدا بر زمین. بالاترین ظرفیت علمی به او عطا شده و عالم هستی مسخّر او قرار گرفته است تا بار امانت الهی را بر دوش گیرد.- انسان یگانه موجودی است که قانون خلقت، قلم ترسیم چهره‌ی او را به دست خودش داده است. راه هدایت و ضلالت به او نشان داده شده و بعد در انتخاب راه آزاد گذارده شده است، تا با انتخابگری و عمل خویش، خود را مشمول نعمت و غفران یا نقمت و عذاب گرداند.- با چنین شناختی از خود احساس شرافت و کرامت می‌کند و خود را از تن‌دادن به پستی‌ها برتر می‌شمارد و مقدسات اخلاقی و اجتماعی برایش معنا پیدا می‌کند؛ وتمام تلاش خود را در رسیدن به سعادت و کسب کمال شایسته‌ی خویش مبذول می‌دارد.- براساس قرآن دنیا زینتکده‌ای است که کالای ناچیز آن در زرورق پیچیده شده و بهره‌مندی از آن کوتاه و محدود است و باید با فرارسیدن مرگ، آن را ترک کرد و به سرایی باقی و جاودانی کوچ کرد که بهره‌مندی و آسایشش ابدی و رنج و عذابش بی‌منتهاست ؛ تنها راه برخوردار شدن از این آسایش و رهایی از آن عذاب، غنیمت دانستن فرصت دنیا، انجام عمل صالح و فریفته نشدن به آن است؛ چنین نگرشی، سبب هوشیاری انسان می‌شود تا برای زخارف دنیا، بهای گزاف نپردازد و جلوه‌های آن را به جدّ نگیرد و به گرفتن نصیب خویش اکتفا کند و تمام توان خویش را بر اندوختن ذخیره گذارد و دنیا، این مزرعه‌ی آخرت را با بذر عمل صالح پر بار کند و ثمره‌ی باقی و پایدار آن را در آخرت برداشت نماید.- اگر چه انسان بر اساس آموزه‌های قرآن فطرتاً حسن و قبح اعمال را درک می‌کند، اما از آن جا که همیشه در معرض غفلت و نسیان قرار دارد، قرآن از باب تذکر و اتمام حجّت و برای هدایت و دستگیری بشر به ارائه‌ی مجموعه بینش‌هایی درباره‌ی حقیقت صفات و پیامدها و ویژگی‌های اخلاقی- رفتاری ناشی از آن می‌پردازد.- مدح و ستایش کارهای پسندیده و نشان دادن زیبایی آن‌ها و نیز مذمّت و سرزنش کردار زشت و پدیدار نمودن زشتی‌ها، برای جذب انسان‌ها به سوی ارزش‌ها و دور نگه داشتن از زشتی‌ها به شکل عاملی درونی، انسان را به سوی انجام نیکی‌ها و پرهیز از بدی‌ها سوق می‌دهد.- شناسایی ویژگی‌ها و خصوصیات افراد متخلّق به اخلاق حمیده و یا گرفتار به صفات رذیله و نیز آگاهی نسبت به پیامدهای اخلاقی- رفتاری صفات مختلف، با بالا بردن بصیرت و شناخت اخلاقی متربّی وی را کمک می‌کند تا با مقایسه‌ی آن ویژگی‌ها، با خصوصیات خود، میزان گرفتاری خود به رذائل و یا تخلّق خود به فضائل را تشخیص دهد و متناسب با آن اقدامات لازم برای حرکت در مسیر کمال را به انجام رساند.- اگر چه بینش و شناخت صحیح شرط لازم و ضروری برای تخلّق به اخلاق حمیده و انجام اعمال صالح و دوری از اخلاق رذیله و انجام عمل ناشایست است، اما کافی نیست و لزوماً به بروز رفتارهای مطلوب نمی‌انجامد؛ از این رو باید با بکارگیری شیوه‌هایی موجبات رغبت و تلاش برای تخلّق و آراسته شدن به صفات و افعال نیکو و دوری و کراهت از صفات و افعال رذیله را فراهم آورد. قرآن برای دستیابی بدین مقصود از راهکار ایجاد بیم و امید (انذار و تبشیر) بهره گرفته است.- قرآن برای ترغیب و تشویق بندگان بر ترک رذائل و اتّصاف و پرداختن به فضائل با شیوه‌هایی چون وعده عفو و غفران و پذیرش توبه، وعده‌ی نصرت و یاری، بیان پیامدها و مواهب دنیوی و اخروی به امید‌آفرینی می‌پردازد، و به آنان که در راه کسب رضای الهی و انجام عمل صالح گام می‌نهند، وعده‌ی پاداش بهتر و بیشتر از عملشان را می‌دهد.- فضل و رحمت بی‌منتهای خداوند مانع آن است که بنده را به محض ارتکاب خطا مواخذه و مجازات کند، بلکه مشفقانه و خیرخواهانه بندگان را مورد عفو و مغفرت قرار می‌دهد و حتی بدی‌هایشان را به نیکی بدل می‌کند تا با روشن کردن چراغ امید انگیزه‌ی ترک رذائل و تخلّق به فضائل را در ایشان ایجاد نماید.- انسان به کسب منفعت و خیرعلاقمند است؛ از این رو خداوند برای ترغیب بندگان، با در نظر گرفتن سعه‌ی وجودی متفاوت افراد، به بیان مواهب مادی ومعنوی صفات و اعمال شایسته می‌‌پردازد. همچنین خداوند از سر فضل و رحمت وعده‌ی پاداش بیشتر و شایسته‌تر از عمل می‌دهد. واضح است که چنین فضل و بخشایشی به نحو بسیار مطلوبی در ترغیب متربّی در انجام عمل شایسته و تخلّق به اخلاق حمیده موثر خواهد بود.- اصولاً انجام رفتارهای پسندیده برای انسان دشوار و مشقت‌بار است چرا که تقیّد به فضائل معمولاً با محدودیت‌هایی همراه است و انسان طبیعتاً تمایلی به محدودیت ندارد و دوست دارد هر آن چه را مایل است انجام دهد. به سبب همین مشقت و سختی خداوند برای ترغیب و ایجاد انگیزه و امید برای تخلّق به فضائل، ضمن فراخواندن انسان به انجام اعمال پسندیده و دوری از رذائل وعده می‌دهد که در این راه او را تنها نمی‌گذارد و یاریش می‌نماید.- قرآن برای ترهیب و تحذیر بندگان از رذائل و اعمال ناپسند با شیوه‌هایی چون دعوت به عبرت‌گیری و بیان پیامدها و عواقب دنیوی و اخروی اعمال رذیله، ایشان را بیم می‌دهد و با یادآوری کوتاهی فرصت توبه و انجام عمل صالح انسان‌ها را به ترک رذائل و کسب فضائل تحریک می‌کند.- مشاهده و یادآوری عواقب و پیامدهایی که گریبانگیر خاطیان در گذشته شده است با ایجاد بیم از دچار شدن به سرنوشتی چون سرنوشت ایشان موجب پرهیز از عملکردی شبیه عملکرد ایشان می‌شود.- انسان به حکم فطرت از آن‌چه ضرری را متوجه او کند گریزان است؛ از این رو قرآن با عنایت به تطوّر وسع و تفاوت‌های افراد به بیان پیامدهای منفی و عواقب مادی و معنوی اعمال و صفات ناپسند در دنیا و آخرت پرداخته و بدین وسیله موجبات بیم و پرهیز از آن‌ها را فراهم آورده است.- قرآن برای پرهیز دادن از رذائل اخلاقی و دعوت به توبه و جبران مافات و همچنین برای دعوت به فضائل و اعمال نیکو همواره هشدار می‌دهد که فرصت عمل و اصلاح کوتاه است، چرا که حداکثر به اندازه‌ی چند روزه‌ی عمر دنیا فرصت دارید و دنیای پس از مرگ و سرای آخرت جای عمل کردن نیست بلکه جایگاه کسب نتیجه‌ی اعمال است.- قرآن به شکل گسترده و فراوان از ارائه‌ی الگو بهره برده است، و با ارائه‌ی الگوهای عملی و مثبت، اولاً، نحوه‌ی رفتار صحیح را به انسان می‌نمایاند تا بتواند آن چه را در مقام نظر آموخته است، در عمل نیز مشاهده نماید و آن را سرلوحه‌ی عملکرد خویش قرار دهد تا در عرصه‌ی رفتار موفق باشد و کمتر دچار خطا شود، ثانیاً، موجب تقویت اعتماد به نفس وی می‌شود؛ زیرا اگر انسان ببیند افرادی از بشر توانسته‌اند به قلّه‌های معرفت و اخلاق دست یابند، این امید و انگیزه در وجودش بیدار می‌شود که او نیز به عنوان یکی از افراد بشر با شناختن ظرفیت‌های خود و تلاش کافی می‌تواند بدان کمال و مقامات عالی دست یابد. همچنین قرآن با ترسیم چهره‌ی زشت الگوهای منفی و نمایاندن عاقبت ناگوار ایشان زمینه‌ی عبرت‌آموزی را برای بشر فراهم می‌آورد و سبب می‌شود نوعی دلزدگی و نگرش منفی نسبت به آن‌ها در متربّی پدید آید.- اعمال و رفتار و افکار و نیات انسان در تأثیر و تأثّر پیوسته و مستمر خود، در عمق جان انسان شکل و طرحی پایدار را به ‌وجود می‌آورند که این طرح پایدار تمام اعمال و رفتار بعدی انسان را تنظیم می‌کند و جهت می‌دهد. در فرهنگ قرآن از این طرح پایدار باطنی به «شاکله» تعبیر شده است. از آن‌جا که ایجاد شاکله امری تدریجی است، قرآن به منظور حذف شاکله‌ی منفی و ایجاد شاکله‌ی مثبت به شکل مستمر و مکرر به بیان معارف و حقایق پرداخته است.- قرآن برای زدودن رذائل و تثبیت فضائل به شکلی هماهنگ و پیوسته در تمام طول نزول از روش‌های اعطای بینش، ایجاد بیم و امید و ارائه الگو بهره برده است.- قرآن در اولین برخورد با رذائل به شدت عکس العمل نشان می‌دهد تا هرچه بیشتر زشتی آن را بنمایاند.- خداوند پیش از آن‌که بندگان را به اعمال و صفات نیکو دعوت کند، خود را متخلّق به آن صفات معرفی می‌کند.- قرآن هنگام زدودن رذائل، برخلاف تثبیت فضائل، با بسامد بالایی از روش‌های ارائه الگوی منفی و بیم‌دهی بهره برده، در صورتی که از این روش‌ها در تثبیت فضائل بدین‌گونه عمل نکرده است.

یکی ازسرمشقهای بسیارمهم، در راه شکل دادن به یک انقلاب راستین، محتوای حرکت عاشورای حسینی است. همه آگاهان به خوبی می دانند که این حرکت خونین و ، که همواره کاخهای ستم را لرزانده، و جان ها را بیدار ساخته، و ارزش های فراموش گشته را از نو زنده کرده است، یک انقلاب سریع و نوپا بود که نشان داد خدا هنگامی به درستی عبادت می شودکه عدالت برقرار باشد، باستمکاران مبارزه شود، و ازستمدیدگان حمایت به عمل آید.تحقیق پیش رو به دنبال بررسی و شناسایی فضایل و رذایل اخلاقی رخ داده در ماجرای عاشورا است. این تحقیق ضمن معرفی و شناسایی پاره ای از فضیلت ها و رذیلت های اخلاقی از منظر کتب و علم اخلاق به ذکر نمونه های عینی و عملی آن در دو اردوگاه حسینی(ع) و اموی می پردازد. این رساله به دنبال شناساندن هر چه بیشتر چهره ی واقعی خاندان رسول الله(ص) و در برابر آن چهره ی سیاه آل امیه و طرفدارانش در طول تاریخ است و می تواند الگوی مناسبی برای علاقمندان به علم اخلاق و تاریخ باشد و می تواند پرده از بسیاری از مجهولات این واقعه را برای علاقمندان بردارد و بار دیگر مظلومیت آل علی(ع) را بر به همگان نشان دهد و پاسخ محکمی به مخالفان خاندان پیامبر(ص) باشد. تحقیق حاضر،در چهار فصل تنظیم شده است: فصل اول شامل کلیات و تعاریف است و در آن اصطلاحات و مجهولات این رساله که در قسمت های بعدی بدان ها پرداخته خواهد شد، تعریف و تبیین گردیده است؛ فصل دوم به تبیین و بررسی فضیلت های اخلاقی موجود در اردوگاه حسینی (ع) از منظر روایات تاریخی می پردازد؛ فصل سوم رذیلت های اخلاقی رخ داده در حادثه ی عاشورا را بررسی می کند و به ذکر نمونه هایی عینی و عملی رخ داده در ماجرای کربلا می پردازد؛ فصل پایانی این رساله نیز به جمع بندی و پیشنهادات اختصاص دارد و به اثبات مسایل و فرضیه های موجود در این پایان نامه می پردازد.اردوگاه حسینی(ع) تجلی گاه والاترین و صفات اخلاقی و در برابر آن اردوگاه اموی تجلی گر زشت ترین صفات اخلاقی و انسانی در طول تاریخ می باشد. حسین(ع) به عنوان سردمدار جبهه ی حق و یزید به عنوان سردمدار جبهه ی پلیدی و باطل نقشی مهم در تجلی این صفات و حوادث داشتند و سیره ی عملی این دو در طول حیاتشان می تواند اثبات کننده ی این مدعای ما باشد. این صفات و فضایل و رذایل رخ داده در طول ماجرای کربلا نقشی بی بدیل در اثبات حقانیت اهل بیت (ع) و سیاهی آل امیه داشت و بدون شک یکی از اصلی ترین دلیل نابودی و سقوط بنی امیه و ازبین رفتن جایگاه پوشالی آن در بین مردم همین رفتارها و صفت ها بود. فضایل اخلاقی رخ داده در اردوگاه امام حسین(ع) و یاران ایشان در حادثه ی کربلا ناشی از زهد و خدا خواهی ایشان و رذیلت ها و صفت های زشت اخلاقی یزید و اردوگاه او ناشی از دنیا طلبی و خواهش های نفسانی وی و اطرا فیانش بود.

تزکیه و تهذیب نفس در اسلام، سرآمد و بنیان همه ی مفاهیم اخلاقی دیگر است، زیرا رشد و تکامل و سعادت انسان ها را در دنیا و آخرت در پی دارد. فلسفه ی فرستان انبیا و ائمه معصومین (ع) تعلیم دادن، ارتقا معرفت ( همان طور که ابتدای دین با کسب معرفت است) راه و روش تزکیه و تهذیب نفس به بشریت بوده و به همین جهت پیامبر بزرگ اسلام ( ص) همواره می کوشید تا انسان ها را از راه تعلیم و تزکیه نفس به کمال و سعادت برساند و بعد از پیامبر (ص) ، ائمه معصومین (ع) تلاش و کوشش می کردند تا جامعه بشریت را از گرفتاری های نفسانی برهانند و به حقیقت ، پویایی و کمال برسانند و این سنتی است که علمای جلیل القدر ، مسئولیت را پس از ائمه بر عهده گرفته اند. این نوشتار به مساله اساسی و مهم تهذیب نفس و تاثیر و جایگاه آن در شکل گیری مراتب عرفانی امام خمینی (ره) پرداختهو با ارائه تعریفی از « روح» ، قلب، نفس، تزکیه، تهذیب می کوشد نقش مهم تزکیه وتهذیب را ذکر و با استعداد بعضی آیات و روایات و سخنان امام راحل ()ع) مواقع و روش های مبارزه با نفس را از منظر حضرت امام راحل (ره) بررسی نماید. فرضی که این نوشتار به دنبال اثبات آن است این می باشد که با عنایت به این مهم که رذایل اخلاقی سد راه پیشرفت و تعالی انسان و مانع حرکت و عروج به مقامات عالی و معنوی هستند. با جهاد علیه لشکر معاصی می توان طی طریق نمود و با گذر از منازل مختلف به شهود جمال حق نائل شد. بر اثر تزکیه به نفس حصول ادارکات قلبی و عرفانی میسر و همچنین مقدمات انقطاع از طبیعت و اتصال به عالم غیب فراهم خواهد شد. شاهد مثال در این نوشتار عرفانی و معنوی نائل گردد. لذا در این نوشتار پس از ذکر مقدمات در فصل اول، اثرات تهذیب و تزکیه نفس از دیدگاه امام راحل (ره) در فصل دوم بررسی شد که در آن نکات مهمی پیرامنون لزوم تطهیر قلوب، تاثیر اطلاعات و عبادات در گرایش به سمت معنویات و اثرات مجاهدت های نفسانی در تقرب به خدا بیان شد. در فصل سوم به ضرورت خودسازی و اصلاح نفس از دیدگاه امام خمینی (ره) اختصاص یافت که در آن به نکاتی مثل تاثیر عبادات وتزکیه در روشنایی قلب که ان هم به شناخت حقیقت جهان و ماورای ظواهر منجر خواهد شد اشاره و در فصل چهارم به بیان فضائل و زذایل اختصاص یافت که در آن به تعدادی از مهم ترین رذایل و صفات ناپسند و اثرات مهلک آنها و همچنین صفات نیک متقابل آنها اشاره شد. در لابه لای این مباحث سعی شد به علاجچ و درمان برخی آفات ناپسند روح پرداخته و ریشه و منشا بسیاری از گناهان مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.واژه های کلیدی : تزکیه، تهذیب، نفس، نفس اماره ، رذائل، روح، قلب.

مباحث اخلاقی از نگاه فلسفی از دیرباز در تفکرات اندیشمندان اسلامی خصوصأ ابن مسکویه مطرح بوده است که تحت تأثیر تفکرات ارسطو بوده است با الهام از اندیشه های اسلامی تلاش برای بازسازی آن نموده است از طرفی اشخاصی مانند ملامحسن فیض کاشانی تلاش کردند تا وجهه اسلامی و روایی مباحث اخلاقی را تقویت نمایند و از آنجائیکه هر انسانی به حکم انسان بودن دارای وجدان می باشد و یکی از جنبه های وجدان در انسان وجدان اخلاقی می باشد یعنی این وجدان حکم می کند که کدام کار اخلاقی و کدام کار غیر اخلاقی (رذیلت) می باشد. این تحقیق بر آن است تا زمینه های اخلاقی ابن مسکویه و ملامحسن فیض کاشانی را در رابطه با فضائل و رذائل اخلاقیبررسی نماید و دیدگاه هایفکری این دو دانشمند ایرانی را مورد بررسی و تحقیق قرار دهد در این پژوهش آرای ابن مسکویه جنبه عقلی محض دارد که عقل را یگانه داور تعیین فضائل و رذائل اخلاقی می داند. آرای ملا محسن فیض کاشانی بیشتر جنبه روایی و دینی داشته که عقل و شرع را در تعیین فضایل و رذائل اخلاقی مکمل یکدیگر می داند و نقش هرکدام از آنها را بطور جداگانه در تعیین فضایل و رذائل اخلاقی ناقص می داند.کلیدواژگان: اخلاق، فضائل، رذائل، ارزش،نفس، فلسفه اخلاق، ابن مسکویه، فیض کاشانی

در بین حکمای مسلمان، ملاصدرا بیش از دیگران به تأثیر ملکات بر معرفت اهتمام داشته‌است. وی معتقد است که برای تحصیل معرفت، انسان باید به آنچه در ساحت‌های معنوی و روحی او می‌گذرد توجّه نماید. به همین دلیل، در کسب معرفت، تنها ابزار منطق و استدلال کافی نیست و عوامل معنوی و ملکات هم نفیاً و هم اثباتاً با ساحت معرفتی او مرتبط هستند از منظر وی این تأثیرگذاری در حوزه‌هایی از شناخت که موضوع آن به کانون هستی انسان نزدیکتر و از اشتداد وجودی و مرتبت تجریدی بالاتری برخوردار باشد گسترده‌تر و عمیق‌تر خواهد بود.علامه طباطبایی نیز گرچه در فلسفه پیرو حکمت متعالیه است ولی بررسی اندیشه‌های وی- به عنوان مفسری کم نظیر در احاطه به مبانی کتاب وسنت-پژوهش حاضر را در شناخت دیدگاه دینی-فلسفی یاری خواهد کرد.به دلیل همین رویکرد، علامه اختصاصاتی در نگاه فلسفی خود دارد که در نوع خود جالب توجه و کم نطیر است.او کهحقیقت علم را نه یک امر بشری بلکه امری الهی و عطیه ای از جانب حق می داند از این رو برای دریافت این لطف حق شرایطی معنوی و غیر معرفتی خاصی لازم است.خواجه نصیر الدین طوسی نیز- به عنوان متفکری جامع در معقول و منقول – از ویژگی منحصر به فردی برخوردار است. او که در مرز کلام ، فلسفه و اخلاق قرار دارد. و در همه این شاخه های مهم علوم از آثار فاخری برخوردار است آراء مهمی در تعامل ملکات و معرفت دارد. وی جزئ معدود اندیسمندان اسلامی است که به تفصیل در باب فضیلت‌های عقلانی و اخلاقی سخن رانده است.از دیدگاه وی، همه تصدیق‌ها و تکذیب‌های انسان خاستگاه معرفتی ندارد و بسیاری از افعال شناختی آدمی، متأثر ازملکات و عناصر غیرشناختی می‌باشد. این تأثیرات می‌تواند مثبت یا منفی، قوی یا ضعیف، پیدا یا پنهان، مستقیم یا غیرمستقیم، ارادی یا غیرارادی، درونی یا بیرونی و... باشد. این متفکران انسان را به دوری از رذائل و کسب فضایل و ورود به حیات معقول از دالان حیاط طیبه فرا می‌خوانند. آنها تهذیب نفس و عمل صالح راشرط اساسی و عامل محوری در عقل‌ورزی و معرفت اندوزی می‌دانند.

چکیده:پژوهش حاضر با موضوع فضایل و رذایل اخلاقی در دعای مکارم الاخلاق صحیفه سجادیه به انجام رسیده است. صحیفه سجادیه قدیمی‌ترین کتاب دعا در منابع اسلامی و یکی از برجسته‌ترین آثار معنوی اسلامی در قرون اولیه محسوب می‌شود. از طرفی انگیزه عمل به دستورات الهى، عشق و محبّت به خداوند است، در این پژوهش با آموزه های دعای مکارم الاخلاق برای کسب فضایل بیشتر خداوند که نتیجه ی آن سرعت بخشی در شناخت صراط المستقیم است، آشنا می گردیم. امام سجاد(ع)در دوران خاص عقاید خود را در نیایش نشان داده و با استفاده از ریشه های قرآنی در قالب دعا به بررسی فضایل اخلاقی پرداخته و برای زندگی انسان دستور العمل‌هایی را تبیین می‌‏نماید که فرد و جامعه با برخورداری از فضایل و ترک رذایل خداوندی بتوانندجامعه ای فعال و شادابی را بسازند که مورد رضا و عنایت ذات اقدس الهی باشد.امام سجاد(ع) معیارهایی همچون،پیروی از رسول خدا، توبه، نیکوکاری،قسط، صبر،توکل، تقوا، پاکی، حق گویی، یاری دادخواهان، بخشش، حسن رفتار، پاکی در عمل را از جمله عوامل اسباب برخورداری از فضایل خداوندی و عواملی چون عجب، تجاوز از حدود الهی، کفر، خیال زدگی و مباهات، منت، اسراف، استکبار، شادی مغرورانه، سرزنش دیگران را از جمله عوامل محرومیت از محبت خداوندی و رذایل می شمرند تا شخص با توجه به این عوامل زمینه ی سعادت خویش را فراهم سازد.