جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پاسخ نامه ايست كه حسينعلي خان والي نگاشته و در آن از جبر و اختيار بحث مي كند. اين پاسخ با استناد به بعضي از آيات و اخبار و انشاي شيواي ادبي نگاشته شده است. (سيد احمد اشكوري) داراي مقدمه و مطالبي همچون: قاعده حسن و قبح و بيان فساد مذهب اشاعره، حديث وصاياي ابوذر، آياتي كه دلالت بر جبر دارند، تعارض احاديث در مسائل ترس و ... پاسخ نامه ايست كه حسينعلي خان والي نگاشته و در آن از جبر و اختيار بحث مي كند. اين پاسخ با استناد به بعضي از آيات و اخبار و انشائي ادبي شيوا نگاشته شده است (سيد احمد اشكوري) رساله ايست كه در طينت مؤمنين و كفار بحث ميكند و بيشتر باحاديث استناد ميجويد و بنام شاه سلطان حسين صفوي، ساخته شده است. نام نگارنده و شاه در ديباچه آمده است. (احمد منزوي) رساله جبر و اختيار آقا جمال خوانساري پاسخ نامه اي است كه حسين علي خان والد نوشته و در آن از جبرو اختبار بحث كرده است. خوانساري اين رساله را با استناد به بعضي از آيات و اخبار و با انشائي ادبي و شيوا نگاشته است. (كرم رضايي، پريسا) آغاز كتاب: بسمله سزاوار حمد و ثناي نامحدود فاعل مختاري تواند بود که مرآت مصلحت نماي قدرتش بر وجه احسن به تجلي محاسن آثار آراسته از ارتسام قبايح كردار مصفا است ... انجام كتاب: كه در من چنين و چنين واقع شد و خواهد شد. عصمنا الله و اياکم شرور الدنيا و فتنتها و اجارنا من جورها و محنها و رزقنا و اياکم خير العاقبة و حسن الخاتمة بمحمد (ص) خاتم الرسالة و آله اولي الهداية و الدلالة تم. [الذريعة 5/83و مرعشي 18/66 كتابخانه هاي گلپايگان 113؛ حوزه علميه امام صادق 2/25؛ عكسي مركز احياء 4/251 و 4/252 و 4/262؛ مجلس شورا 14/117؛ ذريعه 83: 5؛ دانشگاه تهران 9/1364؛ فهرستواره منزوي 6/122 و 9/244]

رساله استدلالي است در اصول اعتقادات اماميه اثني عشريه كه به دستور شاه سلطان حسين صفوي نگاشته شده است. مؤلف در مبناي تاليف چنين آورده است: «در باب مسائل متعلقه بمبدأ و معاد و مباحث منوطه باصول دين قوي بنياد عقايد خود را بطريقي كه از ادله عقليه و نقليه استنباط نموده در رساله بر وجه اختصار بعرض مقدس رساند» رساله مرتب است بر يك مقدمه و پنج باب: 1- در اثبات ذات و صفات واجب الوجود (12فصل) 2- در عدل (8 فصل) 3- در نبوت (5 فصل) 4- در امامت و احتجاج تا قدري از فصل چهارم. (مهدي ولائي) در ديباچه از شيخ علي و «شرح مقاصد» و «شرح تجريد» و «انوار جلاليه» ياد ميكند. مينويسد كه اين رساله را از آن كتابها بفارسي برگردانيده ام. رساله مرتب بر مقدمه (در ذكر اصول دين باجمال) و چهار باب در مباحث اثبات واجب و عدل و نبوت و امامت بمستفاد از ادله عقلي و نقلي كه بخواهش پادشاه مذكور نگاشته است. (مهدي ولائي) مؤلف اين كتاب را بدستور شاه سلطان حسين صفوي «مذكور در صفحه 47» تأليف كرد و در ديباچه ازو بنيكويي ياد نمود، و آنرا بر يك مقدمه و پنج باب بعدد اصول پنجگانه مرتب گردانيد. مؤلف در باب اول اين كتاب در مباحث گوناگون اثبات واجب و صفات ثبوتيه و سلبيه، و در باب دوم در مباحث عدل باري، و همچنين در ساير ابواب گسترده و بسيار محققانه سخن گفته و حقاً كتاب جامع و مفيدي بوجود آورده است. فهرست مطالب: مقدمه - در ذكر اصول دين بر سبيل اجمال و تحقيق وجه بودن آنها از اصول دين. باب 1- در اثبات واجب الوجود و صفات ثبوتيه و سلبيه او، درين چند فصل است. ف 1- در اثبات واجب الوجود، تعالي شانه ف 2- در اثبات واجب الوجود بطريق ديگر. ف 3- در توحيد واجب، تعالي. ف4- در اثبات علم حق تعالي. ف5- در بيان آنچه كافيست اعتقاد بأن در معرفت علم حق تعالي. ف 6- در اثبات قدرت حق تعالي ف 7- در اثبات عموم قدرت حق تعالي. ف 8- در تحقيق اراده حق تعالي. ف 9- در تحقيق سميع و بصير بعين شنوا و بينا بر حق تعالي. ف 10- در تحقيق حي و قيوم ف 11-در تحقيق تكلم حق تعالي. ف 12- در ذكر باقي اوصاف واجب الوجود. باب 2- در عدل حق تعالي و آنچه متعلق بأنست، و در اين چند فصل است. ف 1- در اثبات عدل حق تعالي. ف 2- در بيان آنكه نسبت إضلال و أمثال آن بخداي تعالي بر ظاهر آن محمول نيست. ف 3- در ثبوت أغراض از براي أفعال حق تعالي. ف 4- در بيان آنكه أفعال عباد مستند بايشان است. ف 5- در بيان عدم استقلال عباد در أفعال خود. ف 6- در بيان وجوب انتصاف مظلوم از ظالم. ف7- در تحقيق قضا و قدر. ف 8- در ذكر حدوث عالم. باب 3- در نبوت، و درين چند فصل است. ف 1- در معني نبي و طريق ثبوت نبوت. ف 2- در بيان وجوب عصمت انبيا عليهم السلام. ف 3- در وجوب تنزه انبيا از اموري كه موجب تنفر از ايشان باشد. ف 4- در اثبات نبوت پيغمبر ما صل الله عليه و آله و سلم ف 5- در أبطال آنچه يهودان ميگويند در رد نبوت آنحضرت صل الله عليه و آله و سلم، و آن دو وجه است. ف 6- در أفضليت آنحضرت صل الله عليه و آله و سلم از سائر أنبيا و از تمام ملائكه. باب 4- در امامت كه اصل چهارم از اصول دين است، و درين چند فصل است. ف1- در بيان معني امام و ذكر دليل بر وجوب نصب او. ف 2- در بيان وجوب عصمت امام. ف 3- در طريق ثبوت امامت امام. ف 4- در أبطال قول أهل سنت. ف 5- در پاره يي از مطاعن. ف 6- پاره يي از مطاعن مشتركه ... (محمد علي روضاتي). در ديباچه از شيخ علي و «شرح مقاصد» و «شرح تجريد» و «انوار جلاليه» ياد ميكند. مينويسد كه اين رساله را از آن كتابها بفارسي برگردانيده ام. در باب مسائل متعلقه به مبدا و معاد و اصول دين مشتمل بر مقدمه و پنج باب كه به جهت سلطان حسين صفوي نگاشته شده. اين اثر چاپ شده است. «محمود نظري» آغاز كتاب: بسم ... ثمره شجره عبارت آرايي، حمد و ثناي حكيم حكمت آفريني است، كه شاهد يكتا زيبايي ذات منزه صفات بيمثالش در آينه خداي نماي عالم صورت، كه جلوه گاه جهان معني غيبي است؛ بوجهي چهره گشاي ظهور و شهود گرديده، كه بهيچ وجه من الوجوه حجاب خفا پرده پوش رخسار پيدايي آن نمي تواند بود؛ و گل خود روي هستي بيزوالش در گلشن هميشه بهار أدراك عقلي، كه بهارستان رياض معارف لاريبي است برنگي بساط تجلي و خود نمايي چيده، كه خار خارشك و شبهه اصلاً خس پوشي علم يقيني بآن نميتواند نمود. و گل سر سبد رنگين كلامي و سخن سرايي، درود نامحدود رسول كريم حجت قريني است، كه برهنمائي بحرين معقول و منقول عالميانرا شناساي گوهر يكتاي توحيد يزداني نمود، و بشكل آرايي مقدمتين اصول و فروع؛ جهانيان را عارف بطريقه مستقيمه نتيجه كبراي علم رباني فرمود. صلي الله عليه و آله الأئمة الطاهرين، ما تولدت من صلة العقل بالنقل نتايج الحق و اليقين. و بعد، بر عاقلان خبير و خردمندان بصير ... پوشيده نيست كه شيرازه بندان صحيفه كامله عقل و آگاهي، نخست در تصحيح كتاب كبريا با انتساب معرفت الهي كه مقدمه جميع طاعات و أساس تمام عباداتست كوشيده، كار گزاري اين فريضه را مقدم بر ساير واجبات دينيه و أهم از همه فرايض مهمه ايمانيه ميدانند. لهذا، نواب كامياب ... شاه سلطان حسين الحسيني الموسوي الصفوي، بهادرخان ... كه بميامن توفيقات يزداني و تأييدات سبحاني همواره همت والا نهمت بر تأكيد قوائد دين مبين، و تشييد مباني شرع مستبين، و اقامه فرائض و طاعات، و أماطه معاصي و منكرات گماشته، در هر باب اهتمام تمام و مبالغه بي انجام مينمايند، مقرر فرمودند كه داعي دوام دولت قاهره، و راجي خلود سلطنت أبد مدت باهره، نيازمند توفيق كردگاري: جمال الدين محمد خوانساري، در باب مسائل متعلقه بمبدأ و معاد، و مباحث منوطه باصول دين قوي بنياد؛ عقايد خود را بطريقي كه از أدله عقليه و نقليه استنباط نموده، در رساله بر وجه اختصار بعرض اقدس رساند، تا عامه اهل ايمان، و طلاب معرفت و ايقان از مطالعه آن كامياب و بهره مند گشته، ثواب آن بروزگار فرخنده آثار آن رواج افزاي مذهب حق اثنا عشري، و راهنماي طريق مستقيم دين پروري و اصل و متواصل گردد. لاجرم، امتثالاً لأمره المطاع الأعلي، بعنواني كه موافق مزاج همايون بود، بنگارش اين رساله مشتمله بر مقدمه و پنج باب مبادرت نمود ... [نسخه هاي خطي فارسي منزوي2/735؛ فهرست آستان قدس 11/20؛ مرعشي 19/185؛ كتابخانه وزيري 1/305 و 3/954؛ عكسي مركز احياء 4/251 و 4/254 و 4/260 و 4/261 و 4/262؛ مجلس شورا 16/253؛ فيلم دانشگاه 1/13 و 1/678؛ مدرسه صدر بازار 2/466؛ كتابخانه هاي اصفهان ص263؛ نشريه 4/374 و 4/468 و 5/646 و 11/660؛ اهدائي به آستان قدس ص 278 و 371؛ ذريعه 2/186؛ فهرستواره منزوي 6/73 و 9/506]

خواجه نصير الدين طوسي، محمد بن محمد بن حسن متوفي 672هـ.ق. كتاب جامع و مفيد و مختصري در علم كلام نبشته است بنام-تجريد العقائد- يا تجريد احكام- كه بر آن شروح و حواشي زيادي نوشته است. از جمله ملا علي قوشچي متوفي 789هـ.ق. شرحي بر تجريد نگاشته بنام شرح جديد تجريد كه شمس الدين محمد بن احمد خفري متوفي 942هـ.ق. بر اين شرح جديد تجريد حاشيه اي نوشته و آقا جـمال خوانساري، محمد بن آقا حسين، متوفي1125هـ.ق. تعليقاتي بر حاشيه خفري دارد كه همين كتاب موجود مي باشد و از آغاز مبحث الهيات كه مقصد سوم از كتاب تجريد است تا اواخر مسئله علم كه دومين مسئله از فصل دوم از مقصد سوم تجريد مي باشد حاشيه نموده و در مسائل اثبات صانع و قدرت، بتفصيل سخن گفته است. «محمود فاضل» حاشيه اي متوسط به صورت قوله، قوله بر حاشيه شمس الدين محمدخفري (-957 ق) بر الهيات شرح قوشچي (-879 ق) بر متن تجريد خواجه «باريك بين، محمدكريم» حاشيه اي است با عناوين «قال-اقول» برحاشيه«محمد بن احمد خفري»(-957ق) بر شرح جديد قوشچي(-879ق)بر «تجريد الاعتقاد»خواجه نصيري طوسي.اين حاشيه دربردارنده مبحث الهيات(مقصد سوم)است و ظاهرا از مبحث علم حق تعالي پيش تر نرفته است.اهدائي رهبر4-1 آغاز كتاب: بسمله الحمدلله رب العالمين و الصلوة علي سيد المرسلين و آله الطيبين الطاهرين. اعتبر فيه حدوث الخلق آه هذا اشارة الي طريقة جماعة من المتکلمين الذين قالوا علة الحاجة الي المؤثر انما هي الحدوث... انجام كتاب: فلا اشكال في علم الواجب اذ بناء الاشكال عليها او المراد منع كون ذلك اي العلم التفصيلي هو مرادهم فلايرد الاشكال عليهم فافهم انجام 2: فلايحسن الاكتفاء بمجرد المنع عليها و قد ذكرنا في توجيهه احتمالين فنذكر . قد وقع الفراغ ... [گوهر شاد3/1632 ؛ نشريه 11/196 و 11/692 ؛ دانشگاه 230:4 - آستان قدس ش 123 ؛ مكتبة اميرالمؤمنين 2/355؛دانشگاه اصفهان 2/420؛التراث العربي 2/276؛ ذريعه 6/65؛ معجم المؤلفين 3/154؛ كتابخانه وزيري 4/1308 با عنوان « حاشية رساله اي در كلام» و ناشناس؛ فهرست سپهسالار 4/221 با عنوان «حاشية شرح التجريد» و ناشناس] شرح و حواشي: حاشية حاشية آقا جمال علي حاشية الخفري علي شرح التجريد نوري، علي بن جمشيد (-1246) حاشية حاشية آقا جمال علي حاشية الخفري علي شرح التجريد سبزواري، هادي بن مهدي (1212-1289) ابطال الزمان الموهوم = حاشية حاشية آقا جمال الخوانساري علي حاشية الخفري علي شرح التجريد الجديد خواجوئي، محمد اسماعيل بن حسين (-1173) حاشية حاشية آقا جمال علي حاشية الخفري علي شرح التجريد اردكاني، احمد بن محمد ابراهيم (1175-1238) حاشية حاشية آقا جمال علي حاشية الخفري علي شرح التجريد = زمان موهوم (رسالة در اثبات ...) اصفهاني، محمد بن محمد زمان (-12) حاشية حاشية آقا جمال علي حاشية الخفري علي شرح التجريد واحدالعين، اسماعيل بن محمد سميع (-1277) حاشية حاشية آقا جمال علي حاشية الخفري علي شرح التجريد هرندي، محمد بن محمد علي (-1243) حاشية حاشية آقا جمال علي حاشية الخفري علي شرح التجريد موسوي، محمد بن فتح الله (-1225)

«مجالس در مناظرات» ترجمه فارسى کتاب الفصول المختارة من العیون و المحاسن اثر شیخ مفید است، پیرامون مناظرات شیخ مفید درباره مباحث امامت، که توسط آقا جمال خوانسارى ترجمه گشته است. سده چهارم تاریخ اسلام، سده ‏اى پر جوش و خروش بود، پر جوش و خروش در سیاست، و پر جوش و خروش در علم. سیصد سال از ظهور اسلام مى‏ گذشت. فلسفه یونان ترجمه شده بود. کتاب‏هایى دیگر نیز در حوزه علوم مسلمین پا گذاشته بود. پیروان سیاست‏هاى گوناگون، سرتاسر ممالک اسلام را میدان تکاپوى خویش قرار داده بودند. در حدیث و تفسیر کتاب‏هایى تألیف شده بود. محدّثان و مفسران آراء خود را اظهار کرده بودند. کتاب‏هایى در تاریخ اسلام، و تاریخ خلافت اسلامى، گردآورى شده بود، که پیشینه اسلام را، اگر چه با نقص و جانبدارى، پیش چشم ‏ها مى‏ گذاشت. عقایدشناسان و متکلّمان به مکتب‏هاى خود شکل داده بودند. پایه ‏هاى مذاهب فقهى ریخته شده بود، و مردم در پیروى از فقیهان دسته‏ بندى شده بودند. شهر بغداد در آن روزگار، به عنوان مهم‏ترین مرکز علمى و سیاسى جهان اسلام به شمار مى ‏رفت و از ویژگى ‏هاى خاصى برخوردار بود. آل بویه و حمدانیان که شیعه مذهب بودند، قدرت یافته و از دانشمندان شیعه حمایت مى ‏کردند یا حداقل از آن آزار و اذیت‏ ها که قبلا به شیعیان مى ‏رسید، جلوگیرى مى‏ کردند و این فرصت خوبى بود تا دانشمندان شیعه از حقانیّت مذهب امامیّه دفاع نمایند. شیخ مفید این مسئولیّت بزرگ را در بغداد به عهده داشت و شاگردان برجسته اى از قبیل شریف رضى، سیّد مرتضى، شیخ طوسى، ابوالعباس نجاشى، قاضى ابوالفتح کراچى و... را تربیت نمود که هر کدام در دفاع از مبانى شیعه تلاش ‏هاى چشم گیرى انجام دادند و از طرف دیگر شیخ مفید با بزرگان فرقه معتزله و اشاعره و مذاهب گوناگون اهل سنت و حتى فرقه‏ هاى شیعه از قبیل زیدیه و اسماعیلیه به بحث و مناظره حضورى و شفاهى مى‏ پرداخت، که نمونه ‏هاى آن را در کتاب ارزنده «الفصول المختاره» مى ‏بینیم. نام کامل کتاب «الفصول المختاره من العیون و المحاسن» است و همان طور که از دیباچه کتاب به دست مى ‏آید، این کتاب برگزیده ‏اى از مطالب دو کتاب شیخ مفید؛ یعنى کتاب «المجالس المحفوظه فى فنون الکلام» و کتاب «العیون و المحاسن» مى ‏باشد.

کتاب حاضر حاشیه ((جمال خوانساری)) بر طبیعات شفا اثر ابن سیناست که در باب مقاله اول و دوم و یک فصل از مقاله سوم آن نگاشته شده است .این مطالب به زبان عربی است و هر مبحث آن با کلمه ((قوله)) و متن اصلی ابن سینا آغاز گردیده و در پی آن شرح مولف آمده است .در تصحیح این حاشیه از سه نسخه خطی ((کتابخانه دانشگاه تهران))، ((آستان قدس رضوی)) و ((مجلس شورای اسلامی)) و نیز ((نسخه چاپی در حاشیه چاپ سنگی شفا)) استفاده شده است .

الحاشية على شروح الإشارات، حاشيه مرحوم آقا حسين خوانسارى بر كتاب اشارات ابن سينا و برخى از شروح و حواشى آن (شرح الإشارات خواجه نصيرالدين طوسى، شرح الشرح (معروف به المحاكمات) قطب‌الدين رازى، حاشية شرح الشرح (حاشية المحاكمات) ميرزا جان حبيب‌الله باغنوى شيرازى)، به زبان عربى است. در ذيل كتاب، حاشيه فرزند مؤلف، آقا جمال خوانسارى بر حاشيه پدرش ذكر شده است. كتاب توسط احمد عابدى مورد تحقيق قرار گرفته است. در مقدمه تحقيقى وى مطالبى درباره كتاب ذكر شده كه برخى از آنها عبارتند از: محقق خوانسارى اگرچه متأخر از صدرالمتألهين است، اما متأثر از مباحث حكمت متعاليه نيست و در اين كتاب از شيوه مشائين پيروى كرده است و فراوان از شيوه اشراقيون احتراز كرده است؛ البته وى اگرچه موافق مشايين است، اما در مسئله اثبات هيولى با آنها مخالف است. وى در اين حاشيه فراوان بر مسئله تشكيك اعتراض كرده و مدعى تشكيك را به عجز از فهم معناى كلامش نسبت داده و اين بحث از نيكوترين مباحثى است كه در اين كتاب يافت مى‌شود. بيشتر حكما قائل به عدم وجود غايت براى خداوند در افعالش هستند؛ چراكه غنى بالذات نزد آنها كسى است كه افعالش نه براى غرض و نه براى عوض است؛ اما محقق خوانسارى معتقد است كه اين عقيده مخالف شريعت اسلامى است و مباحث طولانى در اثبات غايت براى افعال خداوند متعال دارد. در بيشتر موارد اختلاف بين محقق طوسى و فخرالدين رازى، حق را به رازى مى‌دهد نه محقق طوسى. فراوان به كلمات محقق ميرزا جان باغنوى شيرازى اهتمام شده است، بلكه بيشتر اين كتاب تعليقه بر حاشيه باغنوى است؛ بلكه در بيشتر مباحث كتاب، سطر به سطر از كلمات باغنوى غفلت نشده است. شيوه محقق خوانسارى در اين كتاب جز در موارد نادر، بر عدم نقل اقوال حكماست. فرزند مؤلف، آقا جمال‌الدين خوانسارى (متوفى 1125ق) تعليقاتى بر حاشيه والدش دارد كه محقق هر مقدار از آن را كه در نسخه‌هاى مختلف خطى يافته نقل كرده است. غريب آن است كه اين حواشى در «رياض العلماء» و همچنين در «دائرةالمعارف بزرگ اسلامى» ذكر نشده است. اين حواشى اگرچه نسبت به كتاب پدرش كمتر است، اما دلالت بر آن دارد كه دقت آقا جمال و تبحرش در حكمت بيشتر از پدرش بوده است. محقق همچنين در مقدمه‌اش، نسخ خطى مورد استفاده را معرفى كرده است. شيوه تحقيقى وى بدين ترتيب است كه پس از ارزش‌گذارى نسخه‌ها به شناخت صحيح‌ترين آنها اقدام كرده است. پس از مقابله برخى از نسخه‌ها با بعضى ديگر آنچه را كه در متن صحيح است تثبيت كرده و از نقل اختلافات نسخه‌ها در تعليقات كتاب خوددارى نموده است. وى معتقد است ذكر اختلافات نسخه‌ها جز جمع تعدادى نسخه در نسخه واحد كه موجب تشويش خواننده مى‌شود فايده ديگرى ندارد. در بسيارى موارد نيز نسخه‌هاى كتاب مختلفند كه موجب تغيير در معنا مى‌شود. از آنجا كه محقق خوانسارى، عبارتى را از كتب مزبور (اشارات و شروح آن) بدون ذكر هيچ‌گونه عنوانى براى بازشناسى، نقل كرده و بر آن حاشيه زده، محقق كتاب كلمات چهارگانه ذيل را به متن اضافه كرده است: - «قال الشيخ» كه منظور كلام ابن سيناست؛ - «قال الشارح» كه منظور كلام خواجه نصيرالدين طوسى است؛ - «قال المحاكم» كه منظور قطب‌الدين رازى است؛ - «قال المحشي» كه منظور ميرزا جان باغنوى است. وى به آنچه محقق خوانسارى نقل كرده، اكتفا نكرده، بلكه غالباً جمله‌اى كامل يا سطرى از كتاب مورد نظر را ذكر نموده، به‌گونه‌اى كه امر بر خواننده مشتبه نشود. همچنين وى مصادر تمامى تعليقات را از اين چهار كتاب ذكر كرده است تا مراجعه‌كننده به‌راحتى به آن مراجعه كند. سپس عناوين نمطها و فصول را اضافه كرده تا استفاده از آن راحت باشد؛ چراكه مؤلف ننوشته كه اين كلام از كدام فصل يا نمط است و با اين افزوده محقق (كه وى آن را بين كروشه قرار داده)، مراجعه‌كننده به‌آسانى به مقصود خويش نايل مى‌گردد. در ابتداى جلد اول، فهرست مختصر مطالب و در انتهاى هر دو جلد فهرست مفصل مطالب ذكر شده است.

الحاشية على شروح الإشارات، حاشيه مرحوم آقا حسين خوانسارى بر كتاب اشارات ابن سينا و برخى از شروح و حواشى آن (شرح الإشارات خواجه نصيرالدين طوسى، شرح الشرح (معروف به المحاكمات) قطب‌الدين رازى، حاشية شرح الشرح (حاشية المحاكمات) ميرزا جان حبيب‌الله باغنوى شيرازى)، به زبان عربى است. در ذيل كتاب، حاشيه فرزند مؤلف، آقا جمال خوانسارى بر حاشيه پدرش ذكر شده است. كتاب توسط احمد عابدى مورد تحقيق قرار گرفته است. در مقدمه تحقيقى وى مطالبى درباره كتاب ذكر شده كه برخى از آنها عبارتند از: محقق خوانسارى اگرچه متأخر از صدرالمتألهين است، اما متأثر از مباحث حكمت متعاليه نيست و در اين كتاب از شيوه مشائين پيروى كرده است و فراوان از شيوه اشراقيون احتراز كرده است؛ البته وى اگرچه موافق مشايين است، اما در مسئله اثبات هيولى با آنها مخالف است. وى در اين حاشيه فراوان بر مسئله تشكيك اعتراض كرده و مدعى تشكيك را به عجز از فهم معناى كلامش نسبت داده و اين بحث از نيكوترين مباحثى است كه در اين كتاب يافت مى‌شود. بيشتر حكما قائل به عدم وجود غايت براى خداوند در افعالش هستند؛ چراكه غنى بالذات نزد آنها كسى است كه افعالش نه براى غرض و نه براى عوض است؛ اما محقق خوانسارى معتقد است كه اين عقيده مخالف شريعت اسلامى است و مباحث طولانى در اثبات غايت براى افعال خداوند متعال دارد. در بيشتر موارد اختلاف بين محقق طوسى و فخرالدين رازى، حق را به رازى مى‌دهد نه محقق طوسى. فراوان به كلمات محقق ميرزا جان باغنوى شيرازى اهتمام شده است، بلكه بيشتر اين كتاب تعليقه بر حاشيه باغنوى است؛ بلكه در بيشتر مباحث كتاب، سطر به سطر از كلمات باغنوى غفلت نشده است. شيوه محقق خوانسارى در اين كتاب جز در موارد نادر، بر عدم نقل اقوال حكماست. فرزند مؤلف، آقا جمال‌الدين خوانسارى (متوفى 1125ق) تعليقاتى بر حاشيه والدش دارد كه محقق هر مقدار از آن را كه در نسخه‌هاى مختلف خطى يافته نقل كرده است. غريب آن است كه اين حواشى در «رياض العلماء» و همچنين در «دائرةالمعارف بزرگ اسلامى» ذكر نشده است. اين حواشى اگرچه نسبت به كتاب پدرش كمتر است، اما دلالت بر آن دارد كه دقت آقا جمال و تبحرش در حكمت بيشتر از پدرش بوده است. محقق همچنين در مقدمه‌اش، نسخ خطى مورد استفاده را معرفى كرده است. شيوه تحقيقى وى بدين ترتيب است كه پس از ارزش‌گذارى نسخه‌ها به شناخت صحيح‌ترين آنها اقدام كرده است. پس از مقابله برخى از نسخه‌ها با بعضى ديگر آنچه را كه در متن صحيح است تثبيت كرده و از نقل اختلافات نسخه‌ها در تعليقات كتاب خوددارى نموده است. وى معتقد است ذكر اختلافات نسخه‌ها جز جمع تعدادى نسخه در نسخه واحد كه موجب تشويش خواننده مى‌شود فايده ديگرى ندارد. در بسيارى موارد نيز نسخه‌هاى كتاب مختلفند كه موجب تغيير در معنا مى‌شود. از آنجا كه محقق خوانسارى، عبارتى را از كتب مزبور (اشارات و شروح آن) بدون ذكر هيچ‌گونه عنوانى براى بازشناسى، نقل كرده و بر آن حاشيه زده، محقق كتاب كلمات چهارگانه ذيل را به متن اضافه كرده است: - «قال الشيخ» كه منظور كلام ابن سيناست؛ - «قال الشارح» كه منظور كلام خواجه نصيرالدين طوسى است؛ - «قال المحاكم» كه منظور قطب‌الدين رازى است؛ - «قال المحشي» كه منظور ميرزا جان باغنوى است. وى به آنچه محقق خوانسارى نقل كرده، اكتفا نكرده، بلكه غالباً جمله‌اى كامل يا سطرى از كتاب مورد نظر را ذكر نموده، به‌گونه‌اى كه امر بر خواننده مشتبه نشود. همچنين وى مصادر تمامى تعليقات را از اين چهار كتاب ذكر كرده است تا مراجعه‌كننده به‌راحتى به آن مراجعه كند. سپس عناوين نمطها و فصول را اضافه كرده تا استفاده از آن راحت باشد؛ چراكه مؤلف ننوشته كه اين كلام از كدام فصل يا نمط است و با اين افزوده محقق (كه وى آن را بين كروشه قرار داده)، مراجعه‌كننده به‌آسانى به مقصود خويش نايل مى‌گردد. در ابتداى جلد اول، فهرست مختصر مطالب و در انتهاى هر دو جلد فهرست مفصل مطالب ذكر شده است.

نهج البلاغه مشهورتر از آن است که به معرفی آن بپردازیم، زیرا با گذشت بیش از هزار سال از عمر پر برکت آن همچنان در حوزه ها و محافل و مراکز اسلامی مورد مطالعه، تحقیق و تدریس است و افزون براینکه صدها شرح و ترجمه بر آن نگاشته اند، مفاهیم والای آن نیز بر تارک نظم و نثر شاعران و ادیبان می درخشد.