جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: نسبی گرایی موضوعی فلسفی است که ابعاد زیادی دارد و می تواند معانی زیادی داشته باشد. این دیدگاه این است که یک چیز وجود، حقیقت، خوبی یا زیبایی را مدیون چیز دیگری است و برای درک هر یک از چهار تقسیم بندی سنتی فلسفه: هستی شناسی، معرفت شناسی، اخلاق و زیبایی شناسی مرکزیت دارد. نسبیت گرایی: راهنمای افراد سرگشته، مقدمه ای مختصر برای نسبیت گرایی و چگونگی کاربرد آن در بخش های مختلف حوزه های اساسی و بنیادی فلسفه و در واقع در هر حوزه ای از تحقیقات بشری ارائه می دهد. تیموتی ماستلر مروری بر این موضوع در سراسر رشته فلسفه ارائه می‌کند و آن را به تفصیل در اشکال اولیه آن بررسی می‌کند: نسبی‌گرایی هستی‌شناختی، نسبی‌گرایی معرفت‌شناختی، نسبی‌گرایی اخلاقی و نسبی‌گرایی زیبایی‌شناختی. این کتاب با خلاصه ای از نقش نسبی گرایی در سه رشته کلیدی دانشگاهی دیگر به پایان می رسد: علم، سیاست و دین.

نسبیت‌گرایی اخلاقی چیست؟ اهمیت و جذابیت این دیدگاه در چیست؟ مهمترین دلایلی که فیلسوفان و متخصصان علوم انسانی و اجتماعی برای تأیید این دیدگاه عرضه کرده‌اند، کدام است؟ آیا نسبیت‌گرایی اخلاقی موضعی قابل دفاع است؟ مهمترین انتقاداتی که بر این دیدگاه وارد شده است، کدام است؟

وقتی از رابطه دین و اخلاق بحث می‌کنیم، باید دو سطح بحث را از یکدیگر جدا کنیم. یعنی دو مسئله در این‌جا هست: یکی فرااخلاقی است و دیگری مربوط به اخلاق هنجاری. خلط کردن این دو، ابهامات زیادی به وجود می‌آورد. وقتی از حیث فرااخلاقی بحث می‌کنیم، تفاوتی نمی‌کند که در اخلاق هنجاری فضیلت‌گرا باشیم یا وظیفه‌گرا. چون این‌ها تئوری‌های رقیب در اخلاق هنجاری هستند. بنابراین بحث اصلی ما در این‌جا یک بحث فرااخلاقی است و آن هم این است که خوبی‌ و بدی‌ اخلاقی، و درستی و نادرستی اخلاقی و وظیفه اخلاقی یا فضایل اخلاقی چه ربط و نسبتی با امر و نهی خدای شارع دارد؟ آیا اراده خدای شارع تابع آن‌هاست یا آن‌ها تابع اراده‌ی خدای شارع هستند؟ این تبعیت هم چند معنا دارد، و می‌تواند زبان‌شناسانه، وجودشناسانه، معناشناسانه،‌ روان‌شناسانه، عقلانی و تاریخی باشد. پس همه این‌ها، بحث‌های فرااخلاقی است و تا آنجا که به عقل ناقص من می‌رسد این بحث‌ها نسبت به اخلاق هنجاری بی‌طرف‌اند. یعنی در اخلاق هنجاری هر موضعی اتخاذ کنید بازهم می‌توانید در بحث فرااخلاقی این مباحث را به همین صورت مطرح کنید. شخصاً در اخلاق هنجاری به یک نوع وظیفه‌گرایی تکثرگرا تمایل دارم که برای پیامدهای عمل نیز یک وزن اخلاقی قائل است، اما برخلاف پیامد‌گرایان، این را قبول ندارم که پیامدهای عمل تنها عامل یا تنها ویژگی اخلاقاً مربوط است؛ بلکه به باور من، پیامدهای عمل صرفاً یکی از ویژگی‌هایی است که در تعیین حکم اخلاقی عمل نقش دارد، و در مقام داوری اخلاقی و صدور حکم اخلاقی و تصمیم‌گیری بر اساس آن، باید در نظر گرفته شود. یعنی ویژگی‌های خوب‌ساز و بدساز یا درست‌ساز و نادرست‌ساز یا وظیفه‌ساز دیگری هم هست که به ذات عمل، با صرف‌نظر از نتایج آن، باز می‌گردد و ویژگی‌های دیگری نیز هست که به نیت فاعل یا شخصیت فاعل، و به زمینه‌ی عمل و چیز‌های دیگر باز می‌گردد. به تعبیر دیگر، اوصاف اخلاقی اوصاف روبنایی‌اند؛ اما این اوصاف فقط روی دوش پیامدهای عمل سوار نمی‌شوند، بلکه روی دوش مجموعه‌ای از اوصاف پایه سوار می‌شوند . مثلاً صرف این‌که عملی مصداق وفای به عهد است، برای اتصاف آن به خوبی و درستی و وظیفه کفایت می‌کند… صدانت

این کتاب در برگیرنده سلسله مباحث آیت الله شهید دکتر بهشتی است که بین سالهای ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۵ در جلسات تفسیر قرآنی که در شامگاه هر یکشنبه با عنوان کتاب “مکتب قرآن” تشکیل میشده، ایراد گردیده است. دکتر بهشتی در این جلسات به تفسیر و توضیح آیات ۱۰۲ تا ۱۱۰ سوره آل عمران و مبحث بسیار ارزنده و در عین حال به فراموشی سپرده شده امر به معروف و نهی از منکر میپرداخت. بي‌ عدالتي‌يي‌ كه‌ به‌واسطه‌ كج‌فهمي‌ها يا برداشتهاي‌ سطحي‌ از يك‌ سو و اعمال‌ و اجراي‌ ناصحيح‌ اين‌ اصل‌ در ميان‌ مسلمين‌ از دگر سوي‌ بر اين‌ تكليف‌ مهم‌ و انسان‌ ساز روا گرديده‌ بسي‌ تأسفبار است. آنگاه‌ كه‌ نقش‌ بنيادين‌ اين‌ اصل‌ در شناخت‌ خير و شر، پسنديده‌ و ناپسند، بايد و نبايد در نظر گرفته‌ شود، و آنگاه‌ كه‌ كاركرد اجتماعي‌ آن‌ در سالم‌ سازي‌ محيط‌ اجتماعي‌ و فراهم‌ نمودن‌ زمينه‌ و شرايط‌ مناسب‌ براي‌ اعمال‌ انتخابگري‌ انسانها فهم‌ شود، پيامدهاي‌ زيانبار اين‌ غفلت‌ و جهالت‌ بيشتر و بيشتر آشكار مي‌گردد. بحت‌ و گفتگو دربارة‌ داوريهاي‌ اخلاقي‌ و ارزشي‌ انسان‌ در پاسخ‌ به‌ اينكه‌ بايد چه‌ انجام‌ دهد و به‌ چه‌ كاري‌ مبادرت‌ نورزد، عمري‌ به‌ درازاي‌ زندگاني‌ بشر دارد. بخش‌ مهمي‌ از فلسفة‌ اخلاق‌ و حكمت‌ عملي‌ را در تاريخ‌ انديشة‌ بشر همين‌ بحث‌ به‌ خود اختصاص‌ داده‌ است. دغدغه‌ و دل‌نگراني‌ هر انسان‌ در تمامي‌ لحظات‌ زندگي‌ خود اين‌ است‌ كه‌ درست‌ را از نادرست‌ تميز دهد و بايد و نبايد زندگاني‌ خويش‌ را بشناسد و راه‌ خويش‌ را از ميان‌ هزارراهه‌هايي‌ كه‌ در برابر او دام‌ و دامن‌ گسترانده‌ بيابد. اين‌ از آن‌ روست‌ كه‌ «انسان‌ موجودي‌ است‌ كه‌ بايد انتخابگر به‌ دنيا بيايد، انتخابگر بزرگ‌ شود، انتخابگر زندگي‌ كند، انتخابگر به‌ راه‌ فساد برود، انتخابگر به‌ راه‌ اصلاح‌ برود»(ص‌(177 و اين‌ خود طرح‌ كلي‌ جامعه‌ اسلامي‌ و چهارچوب‌ اعمال‌ قدرت‌ حكومت‌ اسلامي‌ را تعيين‌ مي‌كند؛ چرا كه‌ «تا لحظة‌ مرگ‌ هرگز نبايد زمينة‌ انتخاب‌ از دست‌ انسان‌ گرفته‌ شود» و در نتيجه‌ «نظام‌ اجتماعي‌ و اقتصادي‌ اسلام‌ را، نظام‌ تربيتي‌ اسلام‌ را، نظام‌ كيفر و مجازات‌ و حقوق‌ جزايي‌ اسلام‌ را، نظام‌ مدني‌ و حقوق‌ مدني‌ و اداري‌ اسلام‌ را، همه‌ را بايد پس‌ از توجه‌ به‌ اين‌ اصل‌ شناخت. هر جا انسان‌ از انتخابگري‌ بيفتد ديگر انسان‌ نيست.»(ص‌(178 اما اسباب‌ و عواملي‌ هستند كه‌ همواره‌ اين‌ انتخابگري‌ را مورد تهديد قرار مي‌دهند: «انسان‌ اسلام‌ نه‌ زير ضربات‌ تازيانة‌ تبليغات‌ شهوت‌انگيز انتخابگري‌اش‌ را از دست‌ مي‌دهد… و نه‌ زير ضربات‌ كشنده‌ فقر و ناداري‌ و ضربات‌ مهلك‌ اقتصادي.»(ص‌(177 و اينجاست‌ كه‌ نقش‌ سازنده‌ و حياتي‌ اصل‌ فراموش‌ شده‌ (و يا آميخته‌ با فهمي‌ تنگ‌نظرانه‌ و محدود) امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر روشن‌ مي‌شود. واداشتن‌ به‌ پسنديده‌ (بدون‌ تحميل) و بازداشتن‌ از ناپسند (به‌ دور از تجسس‌ و تفحص‌ غير اخلاقي) ضامن‌ بقاي‌ سلامت‌ جامعة‌ اسلامي‌ است. اين‌ بيش‌ و كم‌ همان‌ مفهومي‌ است‌ كه‌ در فرهنگ‌ امروز بشر، خصوصاً‌ آنجا كه‌ به‌ مبارزه‌ با مفاسد اجتماعي‌ ناشي‌ از روابط‌ قدرت‌ مربوط‌ مي‌شود، با عنوان‌ نقد اجتماعي‌ شناخته‌ شده‌ است. دامنة‌ امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر به‌ همة‌ ساختارها و نهادهاي‌ اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي‌ و سياسي‌ جامعة‌ اسلامي‌ گسترده‌ است، چنانكه‌ لازمة‌ برخورداري‌ از حكومت‌ حق‌ و عدل‌ مشروط‌ است‌ به‌ رعايت‌ كامل‌ امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر. هر نوع‌ قدرتي‌ را كه‌ شما در جامعه‌ فرض‌ كنيد در معرض‌ خطر انحراف‌ از حق‌ است. اين‌ شما و اين‌ جامعه‌ هستيد كه‌ بايد با توجه‌ به‌ اهميت‌ و نقش‌ بسيار مؤ‌ثر صاحبان‌ قدرت‌ و كساني‌ كه‌ بر منصبهاي‌ گوناگون‌ اجتماعي‌ تكيه‌ زده‌اند در سعادت‌ خود بكوشيد.» گسترة‌ اين‌ اصل، به‌لحاظ‌ عاملان‌ اجراي‌ آن، همة‌ آحاد امت‌ اسلامي‌ هستند، چرا كه‌ بنا به‌ نص‌ صريح‌ كتاب‌ و سنت، «فرد فرد شما بايد بدانيد راه‌ رسيدن‌ به‌ سعادت‌ و راه‌ رسيدن‌ به‌ حكومت‌ حق‌ و عدل‌ اين‌ است‌ كه‌ شما از طريق‌ امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر به‌ چنين‌ هدفي‌ برسيد.»(صص‌160-161 ) محور جالب‌ توجه‌ ديگر در مجموعه‌ بحثهايي‌ كه‌ در اين‌ كتاب‌ آمده‌ است‌ مراتب‌ شناخت‌ معروف‌ و منكر است. دكتر بهشتي‌ براي‌ اين‌ شناخت‌ مراحلي‌ برشمرده‌ است: علي‌ الاصول‌ خير و شر همه‌كس‌فهم‌ و همه‌كس‌شناس‌ است؛ هر چند كه‌ گاه‌ داراي‌ پيچيدگيهايي‌ است‌ كه‌ انديشه‌ورزي‌ بيشتر مي‌طلبد و در خور ورزيدگان‌ عالم‌ و فكر و انديشه‌ است، و گاه‌ در دايرة‌ شناساييهايي‌ از زاوية‌ ديد امام‌ صورت‌ مي‌گيرد: همو كه‌ چون‌ مسئوليت‌ رهبري‌ جامعه‌ را به‌عهده‌ دارد در محاسبة‌ جنبه‌هاي‌ مثبت‌ و منفي‌ هر تصميم‌ بايد از منظري‌ عام‌تر، مصالح‌ عامة‌ مسلمين‌ را نيز در نظر گيرد. چنانچه‌ ملاحظه‌ خواهد شد، مباحث‌ اين‌ كتاب‌ مملو از برداشتهاي‌ اصولي، همه‌سونگر و نظام‌مندي‌ است‌ كه‌ درصدد پاسخ‌يابي‌ به‌ پرسشهاي‌ زمان‌ ما از دين‌ است. اين‌ مجموعه‌ شامل‌ پانزده‌ گفتار بوده‌ كه‌ با وجود تلاش‌ فراوان، بنياد نشر آثار و انديشه‌هاي‌ شهيد دكتر بهشتي‌ تا زمان‌ انتشار كتاب‌ موفق‌ به‌ يافتن‌ نوارهاي‌ پنج‌ جلسة‌ مفقود نشده‌ است. به‌ همين‌ دليل‌ برخي‌ از جلسات‌ ناقص‌ مي‌باشند. در عين‌ حال، از آنجا كه‌ شيوة‌ دكتر بهشتي‌ بر اين‌ روال‌ بوده‌ است‌ كه‌ معمولاً‌ خلاصة‌ مطالب‌ جلسات‌ پيشين‌ را در ابتداي‌ هر جلسه‌ باز گويد مي‌تواند به‌عنوان‌ يك‌ مجموعة‌ كامل‌ مورد استفاده‌ قرار گيرد.

یکی از نوآوری­های مهم علامه طباطبایی در فلسفه، نظریه ادراکات اعتباری است. او ادراکات اعتباری را در سه بخش: کیفیت پیدایش علوم اعتبارى از انسان، کیفیت پیدایش کثرت در علوم اعتبارى و کیفیت ارتباط علوم اعتبارى با آثار واقعى و حقیقى مورد بررسی دقیق قرار داده است. این نظریه در بُعد معرفت‌شناسی، می‌تواند بر بسیاری از مسائل در علوم مختلف تأثیری عمیق بگذارد یا دست‌کم گمان شده که چنین است. این تأثیر به‌حدی است که می­توان این نظریه را از حیث تأثیرگذاری بر مسائل مختلف با نظریه حرکت جوهری ملاصدرا مقایسه کرد. نوشتار حاضر تلاشی است در راستای تبیین تأثیرات این نظریه در علوم مختلف و در صدد است، ضمن تبیین اجمالی آن، به بررسی برخی از این تأثیرات در دو حوزه­ فلسفه و اخلاق و نقد بعضی دیدگاه‌ها در این‌باره بپردازد.

داوکینز در دیدگاه «اخلاق ژنتیکی مبتنی بر نظریة تکامل» مدعی است که یک «زایتگایست اخلاقی» یا «روح زمانة اخلاقی» وجود دارد که در جوامع تکامل می‌یابد. وی با رد اصول اخلاقی مبتنی بر دین و مطلق‌گرایی اخلاقی معتقد است که ماهیت اخلاقیات بر اساس روح زمانه به‌سرعت در حال تغییر است و هر دوره‌ای اصول اخلاقی مختص به خود را می‌طلبد. به ادعای او دین و اخلاق محصول فرایند زیستی تکامل و انتخاب طبیعی هستند. اخلاقیات نیز ریشه در دین ندارند، بلکه منشأ داروینی دارند. ژن‌های دگرخواه در خلال فرایند تکامل انتخاب شده‌اند و ما به طور طبیعی واجد نوع‌دوستی هستیم و حس ترحم و نیک‌خواهی و سایر اخلاقیات را می‌توان بر اساس تکامل تبیین کرد. نه‌تنها تمام حیات بلکه اخلاق نیز حاصل فعالیت ژن‌هاست. ژن‌ها با واداشتن ارگانیسم به رفتار نیکوکارانه و اخلاقی، بقای خود را تضمین می‌کنند. طبق نظر او عمل اخلاقی عبارت است از عملی که توانایی بقا را در بلندمدت افزایش می‌دهد و عمل غیراخلاقی عملی است که از این توانایی می‌کاهد. این مقاله درصدد بیان اشکالات دعاوی داوکینز است. پیش‌فرض بی‌مبنای طبیعت‌گرایی، تقلیل‌گرایی گزافی، نسبی‌گرایی فاجعه‌بار اخلاقی، نابسندگی تحلیل تکاملی از سرعت تحول زایتگایست اخلاقی، تعارض تحلیل داوکینز با شهود اخلاقی انسان‌ها، ناموجه بودن پاداش و جزا و تعلیم‌و‌تربیت با تکاملی دانستن اخلاق، تعبیر نامناسب از مطلق‌گرایی، جبر ژنتیکی نافی اختیار انسان، خطاهای روشی- مغالطة منشأ، تلقی نادرست از ابتنای اخلاق بر دین و ایدئولوژی‌گرایی علمی از جملة انتقادات به دیدگاه وی هستند.

مسأله ارتباط احکام اخلاقى با واقعیت از مسائل مهم فلسفه اخلاق است. گروهى که اکثریت فیلسوفان اخلاق مغرب زمین را تشکیل مى‏ دهند، به نفى آن پرداخته و در مقابل، گروهى نیز آن را پذیرفته‏ اند. در این نوشتار با مطرح نمودن انتقادها و پیامدهاى نادرست نفى رابطه اخلاق و واقعیت بر ارتباط آن دو، تأکید شده است. مهمترین پیامد نفى رابطه میان آن دو، مسأله نسبیت اخلاقى و در نتیجه نفى هر گونه بحث و تبادل نظر درباره آن است؛ چیزى که هیچ عالم صاحب گفتارى در عمل بدان پاى بند نیست. دیگر پیامد مهم نفى رابطه یاد شده، انشایى بودن احکام اخلاقى است که این امر به نوبه خود پیامدهاى ناپذیرفتنى بسیارى به دنبال دارد. ازنظر نگارنده، گزاره‏ هاى اخلاقى ضرورت دارد و ضرورت آن از ملاحظه تأثیر فعل اخلاقى در کمال فاعل آن به دست مى‏آید و این نظریه را مى‏توان بطور غیر مستقیم از گفته‏ هاى همه فیلسوفان اخلاق که فعل اخلاقى را هدفمند مى‏ دانند، به دست آورد.

در محیط های رقابتی امروزی، توسعه رفتارهای فرانقش در میان کارکنان از عوامل کلیدی برای ارتقای عملکرد سازمانی به شمار می رود. از سوی دیگر، مسئولیت اجتماعی سازمان ها، توجه به اخلاق را ضروری ساخته است. شباهت ها و اشتراکات رفتاری و مصداقی این دو مقوله، بررسی رابطه تئوریک اخلاق اسلامی و رفتارهای فرانقش را به مسئله اصلی این پژوهش تبدیل کرده و این پژوهش درصدد است تا ضمن رجوع به بُن مایه های دینی، به مقایسه دو مقوله «اخلاق» و «رفتار فرانقش» بپردازد. پژوهش حاضر از نظر هدف، روش و ماهیتِ داده ها به ترتیب، کاربردی، اسنادی و کیفی است. نتایج پژوهش بیانگر برتری اخلاق بر رفتار فرانقش از ابعاد مختلف است؛ ازجمله: مطلق و جهان گیر بودن، استمرار داشتن، داشتن مبانی حقیقی و متعالی، پشتیبانی دین و مذهب، منشأ و ریشه های عالی، اختیاری بودن، هدف متعالی و محدود نشدن به برخی از رفتارهای معین. برپایه این نتایج مدیران می توانند با ترویج اخلاق اسلامی در میان کارکنان، رفتارهای فرانقش را با ماهیتی متعالی و به گونه پایدارتر توسعه دهند.

اعتباری بودن اصول حقوقی به دلیل تحول ارزش ها و به تبع تحول اصول حقوقی اعتباری، سازنده یکی از وجوه نظریه نسبیت حقوق است. هر چند که درک میزان ارزش ها و مفاهیم و مبانی آن در جوامع مختلف و برای همه مردم آن جوامع یکسان نبوده و همین پراکندگی عقاید و گاه تناقض آن ها در مورد میزان ارزش ها و مبانی آن ها سبب شده که اخلاق به عنوان معیار نهایی در نظام ارزش ها محسوب گشته و با جلوه گر شدن حق به صورت امری درون ذاتی، قدرت حق حقوقی در اجرا توسعه یابد، ولی تاکید آیات قرآن به اصالت حق و مشخص نمودن محدوده ارزش های صحیح و اطلاق ماهیت حق و مفهوم عدالت به عنوان یکی از مفاهیم اخلاقی، بالاخص در مرحله تشریع، حق را از گزند نسبیت در اصول ارزش ها مصون نموده، هرچند که در بعضی فروع، نسبیت را به عنوان امری بدیهی پذیرا شده است.