جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مجلد نهم و دهم که مربوط به بخش فلسفه می‌باشند، دربردارنده کتاب «شرح مبسوط منظومه» بوده که در اصل، تقریر درس‌های منظومه حاج ملا هادی سبزواری توسط استاد می‌باشند. در بین درس‌ها، سؤالاتی از طرف حضار مطرح شده و استاد پاسخ گفته‌اند که این پرسش و پاسخ‌ها در پاورقی کتاب قرار گرفته‌اند و اکثر این سؤالات مفید و راه گشاست. شرح مبسوط منظومه، خصوصیاتی دارد که از آن جمله است: ظهور برخورد فلسفه اسلامی و فلسفه غرب در برخی موضوعات، بعضی تقریرات نوین و ابتکاری و برخی نظریات ابداعی استاد که برای اولین بار در فلسفه اسلامی مطرح می‌شود و نیز شیوه بیان استاد که آسان کننده مسائل معضل و نشان دهنده تسلط ایشان بر فلسفه می‌باشد.

رحیق مختوم، شرح حکمت متعالیه( بخش دوم جلددوم) جلد دوم این بخش به شرح مرحله پنجم و بخشی از مرحله ششم جلد دوم اسفار می‌پردازد. در این مجلد، در آغاز وحدت و کثرت و فصول آن را به تفصیل شرح می‌دهد. در مقدمه به تقسیم سه‌گانه مباحث فلسفی اشاره می‌کند و پس از آن نه فصل این مرحله را تبیین می‌کند. عناوین این فصول عبارتند از: ۱ ـ واحد و کثیر و مفهوم و اقسام آن ۲ ـ هوهویت و اقسام سه‌گانه حمل ۳ ـ استحاله اتحاد دو وجود مستقل ۴ ـ برخی احکام وحدت و کثرت ۵ ـ تقابل و تعریف و اقسام آن ۶ ـ اصناف و احکام تقابل ۷ ـ تقابل واحد و کثیر.

هرم الوجود معرب شده کتاب هرم هستی، تحلیلی از مبادی هستی‎شناسی تطبیقی نوشته مهدی حائری یزدی، پژوهشی تطبیقی و مستند است، در جهت مقایسه و تطبیق مبادی هستی‎شناسی اسلامی و غربی و نقد مبانی فلسفی غرب. کتاب هرم هستی، از آثار برجسته در حوزه متافیزیک به شمار می‎رود و از محتوای اثر چنین برداشت می‎شود که مرحوم حائری سعی زیادی نموده تا بتواند با مقایسه برخی مباحث فلسفه اسلامی با مباحث مطرح در متافیزیک غربی، عمق و اصالت فلسفه اسلامی را نشان دهد. بدون تردید، این اثر در زمان حیات ایشان و در زمانه‎ای که مباحث فلسفی و متافیزیکی غربی، حضور تازه و متفاوتی را در فرهنگ و جامعه ما تجربه می‎کردند، از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است. کتاب دارای یک مقدمه‎ و دوازده بخش است. نویسنده نظریه «هرم هستی»، ابتدا در رساله دکترای خود مطرح می‎کند، رساله‎ای که در خصوص علم حضوری که یکی از مهم‎ترین مباحث معرفت‎شناسی است، نگاشته شده و در دانشگاه تورنتو کانادا دفاع شده است. در هرم هستی، مرحوم حائری بر این باور است که هستی‎شناسی، دانش برترین و برترین دانش‎های انسانی، به معنای فراگیرترین دانش‎ها به لحاظ خصوصیت مفهوم وجود است. مرحوم حائری یزدی، به بخش‎بندی ویژه‎ای در بحث از هستی قائل بودند که به عبارت بود از «اطلاق قسمی» و «اطلاق مقسمی» او «وجود مطلق» و «مطلق وجود» را متمایز از یکدیگر دانسته و بر مبنای این شناسایی، معتقد بود که بسیاری از مشکلات فلسفه شرق و غرب آسان شده و راه اندیشه هستی را برای استنباط و درک واقعیت یکتایی هستی همواره ساخته است. ایشان در هرم هستی بر این باور است که مراتب متفاوت هستی در هرم انتولوژیک توحیدی ایشان، در عین اختلاف و کثرت و گوناگونی‎ها و میناگری‎های ظهور و تجلیات از یکسو و اختلاف در شدت و ضعف و پیشی و پسی از سوی دیگر، همه از یک وحدت ناگسستنی و این‎همانی عینی و تحققی سرچشمه می‎گیرد. نظریه هندسی هرم هستی و انتولوژی توحیدی زیربنای تمام تحلیل‎های دیگر مرحوم حائری در مباحث جهان‎شناسی و جامعه‎شناسی و حقوق بشر و انسان‎شناسی و سیاست مدرن و مباحث نفس است و لذا از اهمیت بنیادی در میان آثار ایشان برخوردار است. مرحوم حائری در ذیل بحث از قاعده الواحد و ارتباط آن با نظریه هرم هستی، با تفکیک علیت از صدور، بحث هیوم در خصوص علت و معلول را بحثی در حیطه نخست یعنی علیت می‎داند نه در حیطه بحث از صدور و افاضه. این تفکیک برای بحث از نظریه هرم هستی از اهمیت بسیاری برخوردار است. گذشته از این، برای مرحوم حائری، یکی از انگیزه‎های تألیف هرم هستی، فقدان این تصور است که وجود دارای مراتب است. ایشان بر این باور است که این تمایز در فلسفه غرب به‎خوبی مطرح نشده است. ازاین‎رو در بخش‎های ابتدایی این کتاب، کیفیت تصور فیلسوفان غرب از مفهوم وجود مطرح می‎شود و بدین نتیجه رهنمون می‎شود که اندیشمندان غربی تقسیمات ارسطویی درباره وجود اشتباه بزرگی کرده‎اند و بر اساس این اشتباه بزرگ تاریخی، نتایج مختلف و بعضاً پارادوکسیکالی در هستی‎شناسی گرفته‎اند. از نظر وی، برهان صدیقین بهترین و اطمینان‎بخش‎ترین روشی است که می‎تواند انسان را به حقیقت ارتباط میان خالق و مخلوق آگاه سازد. علاوه بر این، به‎واسطه این برهان می‎توان نظریه هرم هستی یا مخروط وجود را که سازگار با رویکرد وحدت وجود در فلسفه است ارائه نمود. ایشان با بهره‎گیری از روش جدول ارزشی که یکی از مباحث مهم در منطق جدید است، تلاش می‎کند تا به نتیجه روشن و یقینی‎ای در برهان صدیقین دست پیدا کند. مؤلف در مقدمه کتاب پیرامون بی‎همتایی فلسفه اسلامی سخن به میان آورده، هستی‎شناسی از دیدگاه اسلام را یک دیدگاه ویژه تلقی می‎کند که از سوی ابن‎سینا با مهارتی بی‎نظیر طرح‎ریزی شده و به صدرالدین شیرازی و مسلک زیر بنایی اصالت الوجود منتهی گردیده است، در دیدگاه فلسفه اسلامی، حقیقت هستی و معنی و مفهوم آن به‎گونه‎ای تفسیر شده که در عین وحدت و حفظ یگانگی، این حقیقت مانند حقیقت نور از بخشی از کثرات همچون شدت و ضعف و بیشی و کمی و... برخوردار است؛ و همچنان که یک پدیده طبیعی افزایش و تکامل طبیعی می‎یابد بدون اینکه هویت عینی خود را از دست بدهد، به همین نحو حقیقت هستی نیز یک واحد عینی و شخصی است که می‎تواند در تمام مراحل متفاوت خود گسترش یافته و از نوع کثرات هر چند به‎صورت نامتناهی باشد، به یگانگی و هویت شخصی و عینی حقیقت آن آسیبی وارد سازد. نگارنده در بخش نخست کتاب، بحث هستی‎شناسی را به میان آورده و شناخت هستی را سرسلسله علوم و مبدأ المبادی همه شناخت‎ها معرفی می‎کند و بیان می‎دارد که قبل از ورود در بررسی تطبیقی باید از مشرب حکمای اسلامی در این مبحث اطلاع بیشتری داشته باشیم تا بعد با یک شناخت بهتر و عمیق‎تر مکاتب غرب را بتوانیم بررسی نماییم و مصطلحات آن را بفهمیم که چه هستند و چه می‎خواهند بگویند. در بحث بعدی مؤلف در مورد تقسیمات ارسطویی از هستی، بیان می‎دارد که ارسطو معتقد است جوهر یک مصداق از مصادیق و انقسامات وجود است ولی فلاسفه غرب می‎گویند که در کلمات ارسطو وجود، تعریف به جوهر شده است و گاهی در خود کلام ارسطو هم از نظر حکمای غرب اختلاف است، زیرا بعضی وقت‎ها او می‎گوید وجود مستقل، جوهر است و گاهی وجود را مثال می‎زند به وجود در شیء دیگر، مثل وجود اعراض که در شیء دیگر است. نگارنده پس از جمع‎بندی بحث، مطالب بیان شده را مقدمه‎ای می‎داند برای این نکته که اقسام و مصادیق عینی وجود غیر از خود مفهوم و تعریف مفهوم وجود است، اقسام وجود را حکمای اسلامی بدین گونه تفصیل داده‎اند: 1.

در بینش ملاصدرا، وجود حقیقتی منحصر و مختص به ذات الهی است، اگرچه ملاصدرا بر وحدت وجود تکیه کرده است، کثرت را نیز قبول و توجیه کرده است. به بیان وی عالم هستی با تمام مظاهر و مراتبش و با این گستردگی چیزی جز تجلی الهی و ظهور جمال و جلال ربانی نیست. حال اگر در عالم هستی تحقق چیز دیگری به جز یک وجود اصالت ندارد، چگونه این عالم هستی با این همه کثرات را می توان تبیین کرد؟ ملاصدرا جهت تبیین کثرات عالم، داعیه دار اثبات عقلانی نظریه وحدت شخصی وجود است. تمامی مکاتب فلسفی حوزه اندیشه اسلامی نیز به نوعی مجبور به پذیرش این دیدگاه شده اند، لیکن این پذیرش مستلزم سه لازمه فلسفی و کلامی است: نفی علیت، همه خداانگاری، و پذیرفتن جبر و نفی اختیار. از همین رو به باور نگارنده، نظریه یادشده به لحاظ تفکر دینی مردود است. برای اثبات، ابتدا مبانی فلسفی ای که نظریه وحدت شخصی وجود بر آن ها مبتنی است بیان می شود و سپس انتقادات وارده مطرح می شوند تا از این ره گذر اثبات شود که سخن از نظریه وحدت شخصی وجود با باورهای اعتقادی و بدیهیات عقلی سازگار نیست و نظریه ای قابل انکار است.

مسأله نحوه پیدایش موجودات متکثر و معلول‌های گوناگون از مبدأ و احد، یا ربط کثرت به وحدت، یکی از مباحث مهم و بنیادین فلسفه اسلامی است. مقاله حاضر به بررسی رهیافت‌های فلسفی برخی ازحکمای اسلامی با تاکید بر نظریات صدر المتالهین شیرازی، در مورد نحوه ربط وحدت و کثرت ‌می‌پردازد. حکمای اسلامی براساس اعتقاد به اصل وحدت ذات واجب تعالی وعلیت وفاعلیت مطلق ذات ربوبی و قاعده متقن «الواحد لایصدر عنه الا الواحد» وبرخی اصول دیگر نظیر تشکیک وجود و قاعده امکان اشرف، کوشیده ­اند تا رابطه موجودات متعدد با علت واحد را تبیین نمایند. مهم­ترین رویکرد در این زمینه« نظریه وسایط وجود» و یا« وسایط فیض» است. این مقاله ‌می‌کوشد بر اساس رهیافت‌ها ودیدگاه‌های حکیمان مسلمان، بویژه صدر المتالهین به تبیین نظریه وسایط و مبانی و ادله اثبات آن بپردازد و مهم ترین شبهات این نظریه را پاسخ گوید.

يكی از نظرياتی كه به طور جدی، ابن سينا، آن را به چالش كشيده است، نظريه مثل افلاطونی است، يقيناً وقتی افلاطون به طراحی چنين نظریه ای می پرداخت گمان جدی اش اين بود كه بدان وسيله می تواند پيدايی عالم محسوسات را با نظر به ناپايداری آن و قابل شناخت نبودن يقينی آن، توجيه كند. ابن سينا، از جمله حكيمانی است كه نظريه مثل افلاطونی را ارزيابی منفی كرده و آشكارا آن را منسوب به دوران خامی و ناپختگی انديشه يونانی دانسته است و اين در حالی است كه ستايش خود را از فيلسوف ديگری كه معاصر و شاگرد بزرگ افلاطون، يعنی ارسطو بوده، پوشيده نمی دارد. او به صراحت اعتقاد به مثل را ناشی از جهل، دانسته است. به گمان وی چنين نظريه ای مستظهر به منطق قوی استدلالی و برهانی نيست. بخشی از آثار مهم ابن سينا به نقد و بررسی اين نظريه اختصاص داده شده است كه از جمله آن می توان به مقاله هفتم «الهيات شفا» . اشاره كرد نگارنده مقاله درصدد است با عنايت به ساختار كلی نظريه مثل در انديشه افلاطون و صورت تقرير يافته آن نزد ابن سينا، نشان دهد كه چرا بر خلاف فيلسوفان مسلمان ديگر همچون شيخ اشراق و ملاصدرا، نظريه ابن سينا قائل به نارسايی آن در تبيين نظام پيدايی عالم بوده است. به اين منظور سعی می شود تا با بررسی آرای مكتوب افلاطون و دريافت ابن سينا از آن نظريه، نشان داده شود كه نقد فلسفی ابن سينا تا چه اندازه موجه بوده است.

در این مقاله، قاعده‌ معروف الواحد در نظام‌های وحدت وجودی ارزیابی می‌شود و با توجه به قاعده‌ دیگری که عموما برای چنین نظام‌هایی بنیادی است، یعنی «قاعده‌ بسیط الحقیقه کل الاشیاء»، نتیجه خواهیم گرفت که نظر به بساطت محض «مصدر» که به معنای جامعیت و کل الوجود بودن است، دیگر به تبیین و تحکیم قاعده‌ الواحد برطبق روال مرسوم نیازی نیست. در طراحی استدلال‌های مرسوم، برای اثبات قاعده‌ الواحد یک تقابل رفع ‌نشدنی میان وحدت و کثرت فرض شده است. به نظر می‌رسد تلقی تقابل و اجتماع ‌ناپذیر بودن وحدت و کثرت، ریشه در نادیده گرفتن قاعده‌ بسیط‌ الحقیقه دارد. به این قاعده در نظام‌هایی که نوعا وحدت وجودی نیستند توجه نشده است و لذا می‌توان ادعا کرد که بها دادن به قاعده‌ ‌الواحد، با همان سبک و سیاق مرسوم، غفلت از وحدت صرفه‌ وجود حق بوده است. وحدت صرفه، چون تقابل میان وحدت و کثرت را می‌زداید، اعتبار قاعده‌‌ الواحد را، بدان‌گونه که مبتنی بر چنین تقابلی است، مخدوش می‌سازد، زیرا این‌جا دیگر «وحدت»، چه در «مصدر» و چه در «صادر» هیچ‌کدام مقابل «کثرت» نیست، بلکه در اولی به‌نحو کثرت است در وحدت و در دومی به‌نحو وحدت است در کثرت. از همین‌روست که در اندیشه‌ ابن‌عربی و نیز ملاصدرا، نفس رحمانی یا حق مخلوق به (که همان وجود ساری در ماسواست) تنها صادر و صادر اول و آخر است. در همین چارچوب، معنای «صدور» به ناچار نیازمند تحولی اساسی بوده، مبدل به معنای «ظهور» خواهد شد. هم‌چنین در این زمینه، تأمل و ارزیابی «مجعول حقیقی» و «سنخیت» میان علت و معلول از نو باید صورت گیرد.

مبحث وحدت و کثرت از دیرباز مورد توجه فلاسفه و متکلمان شرق و غرب بوده است و هر مکتبی بر اساس نگرشهای خود به این موضوع پرداخته است. ما در این مقاله با استفاده از سخنان امام عارفان به تحلیل این معضل پرداختیم. ابتدا معانی واحد را که حضرتش در روایتی بیان کرده اند به تفصیل مورد بحث قرار دادیم و علل و وجوه عقلی برخی معانی واحد را که اطلاقش بر خداوند سبحان جایز است و همچنین مواردی را که اطلاق آن بر خداوند جایز نیست تبیین نمودیم. وحدت حقه حقیقیه نافی هر نوع تعدد و کثرت است و در عین حال با همه کثرات معیت قیومی دارد. بر اساس این وحدت صفاتی ثبوتی حق تعالی مشتمل بر همه کمالات و اوصاف جمال و کمال خواهد بود بدون اینکه بین صفت و موصوف تمایزی باشد. تنها وجود باری تعالی است که در عین کثرت، واحد است بگونه ای که وحدتش مانع از کثرت، و کثرت اسمایی و صفاتی او مانع از وحدتش نخواهد بود. حیث وحدت و کثرت، اول و آخر و ظاهر و باطن یکی است، در حالی که در ماسوی الله چنین نیست. چرا که همه ممکنات چند حیثیتی هستند. انواع معیت، چه معیت حقی و چه معیت خلقی، به تفصیل، با استناد به آیات و سخنان حضرت در نهج البلاغه روایات مأثوره، تحلیل شده است.

اسپینوزا از فیلسوفان قرن 17 اروپاست. به جهت آن‌که وی کل هستی را جوهری واحد می‌داند، برخی او را عارف وحدت وجودی انگاشته‌اند، اما با توجه عمیق‌تر به فلسفه وی معلوم می‌شود که او را نه تنها نمی‌توان عارف دانست بلکه وی از زمره فیلسوفان متجدد و پیرو دکارت (کارتزین) است و همان‌طور که فلسفه جدید مبتنی بر محوریت بشر و اندیشه اومانیستی است، فلسفه اسپینوزا نیز از این امر مستثنا نیست و لذا اندیشه او را نمی‌توان عرفانی دانست. برخی از محورهای مهم تعارض اندیشه اسپینوزا با اندیشه عرفانی و نزدیکی آن به اندیشه مدرن عبارت است از: 1ـ روش اندیشه؛ 2ـ مبنا و اساس؛ 3ـ رابطه عالم با خداوند؛ 4ـ مراتب هستی؛ 5ـ حقیقت؛6 ـ اختیار و آزادی.

یکی از مهمترین مسائلی که هنگام دقت فلسفی، ذهن انسان با آن روبرو می‌شود، این مسأله است که موجودات کثیر چگونه از مبدأ هستی پدید آمده‌اند و کیفیت تکوین عالم توسط خداوند به چه صورت است؟ در این مقاله سعی شده با پی‌گیری روند تاریخی این مسأله (البته به‌طور خلاصه) به دیدگاه مشخص و معینی که به تفصیل به بیان کیفیت پیدایش عالم می‌پردازد (یعنی نظریه «فیضان») برسیم. بنیانگذار این دیدگاه افلوطین است. او اولین کسی است که نحوه فیضان هستی از مبدأ اول را بحث می‌کند و اساس جهان‌شناسی خود را نیز بر همین مسأله بنیان می‌گذارد و بدین ترتیب از طریق کتاب «اثولوجیا» (که خلاصه‌ای از انئادهای افلوطین است) تأثیر به سزایی بر تفکر فیلسوفان اسلامی می‌گذارد. اوج تأثیر این دیدگاه را در حکمت متعالیه می‌توان مشاهده کرد. صدرا بر اساس اصول فکری خود و اصطلاحات خاص حکمت متعالیه، توانست ابداع فیضی را تحلیل نموده و ضمن ارائه طرح کلی از عوالم هستی به نظریه «وحدت وجود» در فلسفه خود برسد.