جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در گذر زمان، به سبب وجود آموزه‌های خاص عملی، اعتقادی، ذوقی و تربیتی در تصوف اسلامی، بر شمار مشتاقان و طالبان سیر و سلوک افزوده شد. افزایش روز افزون جمعیت پیروان و مریدان تصوف، فرقه‌ها و گروه‌هایی کوچک، نخستین صوفیان را به گروه‌هایی بزرگتر تبدیل کرد؛ از این رو مشایخ بزرگ صوفیه برای رتق و فتق بهتر امور و رسیدگی به وضع معیشتی شاگردان و بالا بردن سطح کیفی تربیت و ارشاد تازه واردان، به وضع و جعل قوانین و آداب و رسومی که بعدها مستحسنات صوفیه نامیده شد، اقدام کردند.مستحسنات صوفیه بنابر نظر آنان، امور بدیعی بود که دلیل و برهانی از شرع مقدس بر آن اقامه نشده بود و مشایخ صوفیه با اجتهاد خود وضع کرده بودند؛ ولی با حکم عقل و قوانین شرع تناقض نداشته و با روح کلی آنها تناسب داشت. از جملۀ این امور عبارتند از: خرقه، خانقاه، سماع و . . . در این پایان نامه براساس منابع مهم و معتبر تصوف و عرفان اسلامی و به روش توصیفی- تحلیلی، سیر تحولات و تطورات مستحسنات از ابتدا تا پایان قرن هفتم هجری قمری بررسی شده که البته در قرن هفتم هجری از نظر کمی و کیفی بدان توجه خاصی شده است.

موضوع اصلی این پژوهش بررسی تاریخ تصوف در دوره زندیه مطالعه کارکرد خانقاه‌ها و تکایا و آداب و رسوم متصوفه و نوع سلوک زندیان با تصوف و سلسله‌های صوفیانه است. اهمیت این پژوهش از آن حیث است که به رغم جایگاهی که تحولات عقاید و اندیشه ها در حیات سیاسی- اجتماعی ایران داشته است، پژوهش جامع و بایسته‌ای که زوایای ناگشوده تصوف را در دوره زندیه بررسی نموده باشد صورت نگرفته است. از این رو پژوهش حاضر، سیر تحول تصوف را با تکیه بر کارکرد خانقا‌ه‌ها بررسی می‌کند و رساله حاضر بر این فرضیه است که تصوف در دوره زندیه در پرتو سیاست دینی کریم خان زند دوره‌ای از تجدید حیات خود را آغاز کرد و نسبت به دوره صفویه که با غلبه عالمان و فقیهان شیعی در حکومت، از رواج تصوف و سلسله‌های صوفیان و توسعه خانقاه ها کاسته شد، در وضعیت مطلوبی قرار گرفت. در این دوره در میان سایر فرقه‌های صوفیانه، به ویژه دو سلسله نعمت‌اللهیه و ذهبیه فعالیت بیشتری داشتند. آلام و مصائبی که پس از سقوط صفویه و در اثر حمله افغا‌ن‌ها و نابسامانی‌ اوضاع سیاسی و جنگ‌های دوره نادرشاه بر مردم وارد آمد، گرایش آنها را به کسانی که انتظار تسلی و تشفّی از ایشان می‌رفت برانگیخت و سبب شد که مشایخ و صوفیان طریقت‌ها بیش از دوره پیش مورد اقبال و احترام قرار گیرند. هرچند متصوفه این عهد با مخالفت شدید فقیهان و مجتهدانی که دعاوی صوفیان را باطل می‌انگاشتند و گرایش مردم را به این طریقت‌ها، تهدیدی برای دین و دولت می‌پنداشتند، مواجه بود اما به رغم اینموانع، دوره زندیه را می‌توان دوره تجدید حیات تصوف دانست. که در عهد زندیه، اگرچه احیاء طریقت در برابر قدرت شریعت نتوانست جامعه ایرانی را آن گونه که می‌خواست به خود متمایل سازد. اما بار دیگر خود را در عرصه تحولات سیاسی- اجتماعی پرتوفیق ظاهر ساخت.

منطقه خراسان دیرباز از لحاظ عرفان حائز اهمیت شایانی بوده است و برخی از پایه گذاران اصلی مسلک تصوف از آن دیار برخاسته اند و سهم این منطقه در تصوف، بیش از سایر مناطق اسلامی است و برخی از بزرگان تصوف بغداد و مراکز دیگر نیز زاده و پرورده این سرزمین بوده اند. یکی از مهمترین ویژگی تاثیرپذیری مکتب خراسان از آیین های رایج در هندوستان بویژه بودئیسم و هندوئیسم می باشد و خانقاه سازی و دنبال کردن مباحث عرفانی در شهر نیشابور بیش از دیگر شهرهای منطقه خراسان بوده است به وجود آمدن اولین فرقه های این مکتب، مانند قلندریه، ملامتی گری از نمادهای این مکتب می باشد. در مقابل این مکتب مکتب عراق قد علم کرد ولی تصوف نظری در خراسان نسبت به عراق رشد بیشتری کرد و تفکرات عرفانی شکل گرفت. و شباهت های موجود در دو مکتب عرفانی بودائی و خراسانی از شاخصه های این مقاله است که در قالب موضوعاتی چون سیر و سفر، مراتب رشد، فنا و نیروانا، مراقبه، ترک دنیا، عدم اعتقاد به شریعت و ساختن خانقاه، دیگر تاثیراتی که این مکتب بر ادبیات و فلسفه گذاشته است مورد بررسی قرار می گیرد.