جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شکی نیست که قرآن کریم و روایات بهترین منابع برای تربیت می باشند. به همین خاطر کتاب حاضر به بحث مهم تربیت از دیدگاه قرآن پرداخته و مسائل تربیتی مطرح شده در قرآن را با نگاه اعجاز نگاه می کند و اثبات می کند.

تحقیق و بررسی روش های تربیتی، از جمله مباحث در حوزه تعلیم و تربیت اسلامی است و قرآن در جایگاه بزرگ ترین و مهم ترین منبع مطالعات این حوزه و دارای نکاتی عمیق و ظریف، همیشه و بویژه در عصر حاضر مورد توجّه اهل دانش، به خصوص مربیان و صاحب نظران تعلیم و تربیت اسلامی است. رساله حاضر می کوشد تا ناگفته هایی را درباره روش های تربیتی انذار و تبشیر که شایع ترین و به تعبیری نافذترین روش های تربیتی است و در قرآن به آن سفارش شده بیان کند. مفهوم شناسی و تعاریف اصطلاحات، مقایسه اجمالی این روش ها با روش های تشویق و تنبیه، تبیین و توضیح مبانی انسان شناختی این روش های تربیتی و نیز شیوه های خاصّی که انبیا در جهت انذار و بشارت امّت ها به کار می برده اند، از جمله مباحثی است که در فصول گوناگون رساله به آن پرداخته شده است.

ارزیابی روش های تشویق و تنبیه و اثرات مثبت آن ها در امر تعلیم و تربیت از دیدگاه قرآن و سنت است. نویسنده با اختصاص دو بخش مجزا به دو موضوع تشویق و تنبیه به عنوان دو ابزار و تدبیر تربیتی، به بررسی معنای لغوی و اصطلاحی آن ها، ضرورت آن ها از نظر دانشمندان علم تعلیم و تربیت و نیز از نظر قرآن و سنت، روش های آن ها، کاربرد آن ها در قرآن و سنت، اثرات مثبت آن ها، و گونه هایی از آن ها در سیره عملی حضرات معصومین (ع) پرداخته است.

نگارنده در این نوشتار، اصول، مبانی و کلّیات روش ها و فنون تدریس و تعلیم در نظام آموزشی اسلامی را بر اساس منابع قرآن و حدیث، مورد پژوهش قرار داده و مطالب و موضوعات را در دو فصل و هفت بخش تنظیم و ارائه کرده است. این روش ها از چهار مجرا در قرآن معرّفی شده اند: بخشی از آن مربوط است به روش هایی که خود قرآن، به نحو خاص در بیان آموزش ها از آن سود جسته و در شکل و نظام آیات و جملات و کلمات آن، تجلّی یافته است؛ مانند استفاده از روش داستان گویی و تمثیل یا استدلال و جدلِ خداوند با مخاطبان ، اعم از مسلمانان، اهل کتاب، مشرکان و کافران و منافقان، و موارد فراوان دیگر از این قبیل. قسمت دیگری از این روش ها با نقل چگونگی برخورد پیامبران الهی با قوم خویش در قرآن معرّفی شده است و سرانجام، گاهی قرآن با نقل قول و عملکرد بعضی افراد غیر از پیامبران، کارایی روش آنان را متذکّر می شود (مانند نقل داستان سامری و بنی اسرائیل). حتّی ممکن است در برخی موارد، این شیوه ها توسط شیطان اعمال شده باشد که قرآن با ذکر آن، تنها به مطلق اثرگذاری این روش ها تأکید دارد، ضمن آن که سوء استفاده هایی را که از این روش ها شده و می شود، مورد طعن قرار می دهد. در روایات نیز همین روش ها، به علاوه روش های دیگری، به صورت مستقیم و غیر مستقیم، مطرح شده است. فصل اوّل، مشتمل بر چهار بخش، به طرح مباحث کلّی و تعریف و تبیین موضوع می پردازد. این فصل، در چهار بخش، اصل مسئله، ضرورت تحقیق، سؤالات، اهداف و فرضیه ها، روش، پیشینه و محدودیت های تحقیق را بررسی می کند. فصل دوم به بخش عمده یافته های تحقیق درباره موضوع اصلی اختصاص دارد. در این فصل، ابتدا چند موضوع مهم مطرح شده است و سپس در بخش دوم، روش های کلّی تعلیمی در شاخه های مستقیم و غیر مستقیم مورد بحث قرار گرفته است. بخش سوم نیز به طور مشروح، فنون خُرد تعلیم را با توجّه به اهداف آموزشی ذیل تقسیمات سه گانه حیطه های عاطفی، شناختی و روانی - حرکتی پیش کشیده و معرّفی نموده است. هر کدام از حوزه های یاد شده، به خودی خود، دارای تقسیمات و انشعاباتی است و انواع متعدّد دیگری را در بر می گیرد. در سیر نگارش تمام مطالب، تلاش نگارنده این بوده است تا مصادیق و دیدگاه های آموزشی اسلام را با نگاه خاص علوم قرآنی عرضه کند. به عنوان مثال، در بخش دوم از فصل دوم، انواع روش های تعلیم را از این دیدگاه، بررسی کرده است. از دیدگاه مستقیم، روش هایی از قبیل: سخنرانی، گفتگو، پرسش و پاسخ، مباحثه، مجادله آمده که البته منظور از مجادله، مجادله به نحو اَحسن است و با مناظره، تشابه ها و تفاوت هایی نیز دارد. روش های غیر مستقیم نیز می تواند به دو گونه روش های مشاهده ای و اکتشافی تقسیم شود. روش های مشاهده ای، شامل روش نمایشی، ایفای نقش، خطاب غیرمستقیم بیانی، خطاب غیرمستقیم عملی و تقلید از الگوست. روش های اکتشافی نیز عبارت است از: روش مقایسه ای، روش تمثیل، روش قصه گویی و روش خودآموزی از طریق خودآزمونی. نویسنده، در بخش سوم نیز در حیطه روش و فن مربوط به عاطفه و احساس، مراحلی را ذکر کرده است که عبارت اند از: استفاده از هنر در تعلیم، رعایت اصل تدریج، اصل عدم سختگیری، زمان آموزش و یادگیری، اراده، انگیزه، راهکارهایی برای جلب مشارکت ارادی فراگیر، و راهکارهایی برای جلب مشارکت غیر ارادی فراگیر.

مطالب این پایان نامه در مورد روشهای تربیتی انبیاست و در سه بخش نوشته شده است. بخش اول شامل مباحثی کلی چون تعریف تربیت، مبانی نظام تربیت الهی، اصول برنامه های تربیتی انبیاء، و پیامبران اسوه های کامل تربیت الهی است. بخش دوم درخصوص روشهای تربیتی انبیاء است؛ از قبیل بیدارکردن نیروهای خفته در انسان، ایجاد محیط آزادی بیان، در نظر گرفتن گوناگونی مخاطبان، احترام به مردم،با مردم زیستن، گذشت و پرده پوشی، تبشیر و انذار،تدرج در تعلیم و تربیت، مبارزه با خرافات و عادات ناشایست، اعراض پس از اتمام حجت. بخش سوم درزمینه روشهای تربیتی خاتم الانبیاء است؛ نظیر ایجاداخوت، مشورت و ...

این پروژه تحقیقاتی با عنوان « روش های تربیتی انبیاء (ع) در قرآن کریم » در پی آن است که به بررسی روش های تربیتی که پیامبران بزرگ الهی در تربیت نسل ها در پیش گرفته اند ، بپردازد . با توجه به ماهیت ، اهداف و امکانات موجود ، روش توصیفی – تحلیلی برای این پروژه انتخاب شده است . پروژه حاضر برای رسیدن به هدف کلی خود ، اهداف جزئی زیر را طراحی نموده است : 1) آشنایی با معنا و مفهوم تربیت در قرآن کریم 2) آشنایی با ویژگی های تربیت اسلامی در قرآن کریم 3) آشنایی با ارکان نظام تربیتی اسلام در قرآن کریم 4) آشنایی با روش های تربیتی انبیا در قرآن کریم که پس از مطالعه و بررسی پیشینه تحقیق و تجزیه و تحلیل مطالب در فصل چهارم نتایج ذیل حاصل گردید : معنا و مفهوم تربیت از نظر اسلام عبارت است از فراهم آوردن زمینه های رشد و جنبه های مختلف عقلی ، اعتقادی ، اخلاقی ، روانی ، فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی و ارائه یراه درست اندیشیدن و نیکو زیستن به گونه ای که تمام استعدادها و قوه های نهفته در انسان به مرحله فعلیت برسد تا انسان بتواند به کمال مطلوب خود که همان رسیدن به قرب الهی است نایل شود .که این نوع از تربیت بسیار جامع و هماهنگ با فطرت انسان و متکی بر علم و یقین می باشد . لذا با توجه به تعریف تربیت می توان گفت که تربیت باید بر اساس دریافتی درست از استعدادهای شگفت انسان باشد و تا مقصد تربیت و سیر انسان به سوی این مقصد و عوامل موثر در این مسیر تربیتی شناخته نشود نمی توان به برنامه ای درست برای تربیت انسان دست یافت . و به منظور اجرای برنامه تربیت باید از اصول عملی بهره گرفت ولی چون خصوصیات و خلق و خوی بشر متفاوت اند ، پس باید روش های متغیر و متفاوتی را برگزید ، تا بتوان به اهداف متعالی نائل گردید . بدین جهت مهمترین روش های تربیتی انبیاء (ع) از قبیل : 1) روش الگویی 2) روش موعظه 3) روش قصه گویی 4) روش تشویق و تنبیه 5) روش تکریم شخصیت 6) روش انذار و تبشیر 7) روش جدل احسن ، با استفاده از آیات قرآن کریم مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند . محقق در این پژوهش با محدویت هایی از قبیل کمبود منابع مستقل در این زمینه و همچنین منابعی که بخشی از مباحث خود را به موضوع هایی شبیه به این اختصاص داده اند یا کامل نیست و یا تکراری است . که پیشنهاد می شود هر یک از روش های تربیتی انبیاء بصورت جداگانه و عمیق مورد بررسی قرار گیرند .

مباحث اصلی این پایان نامه در سه بخش با این عناوین تنظیم و تدوین شده است: بخش اول، چند بحث مقدماتی: اصل تفاوتهای فردی، تعریف روش ها، سنّ شروع تعلیم؛ بخش دوم، روش های تعلیم: روشهای مستقیم مانند سخنرانی و گفتگو و...، روش های غیرمستقیم مثل مشاهده، نمایش و قصه...؛ بخش سوم، فنون خرد تعلیم: روشها و فنون مربوط به حیطه عاطفی، روشها و فنون مربوط به حیطه شناختی، روشها و فنون مربوط به حیطه روانی حرکتی.

«ارزش‌شناسی» یکی از موضوعات مهم فلسفه تعلیم و تربیت است که به روش تعقلی و استدلالی، یا بر اساس عقل و یا بر اساس عقل مستفاد از وحی در فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. در این نوشتار، نقش توحید در ارزش‌شناسی فلسفه تعلیم و تربیت بر اساس آموزه‌های قرآن کریم مورد بررسی قرار گرفته است. نویسنده معتقد است بر اساس آیات قرآن کریم، تنها اعمال متقین در دایره ارزش قرار می‌گیرد و حد نصاب پذیرش هر مطلوبیتی به عنوان یک ارزش، دو مؤلفه ایمان و نیت است که نخستین درجه تقوا را به خود اختصاص می‌دهند. از آنجا که توحید در افزایش ایمان و خلوص نیت و در نهایت افزایش تقوا نقش کلیدی دارد، در گسترش و ارتقای ارزش‌های حقیقی در فرد و جامعه نیز محوریت منحصر به فرد دارد. به این معنا که هر گاه توحید علمی و عملی در فرد و جامعه رسوخ پیدا کند، ارزش‌های فرد و جامعه از سطح به عمق نفوذ خواهند کرد و تغییر دادن این ارزش‌ها امکان‌پذیر نیست. بنابراین بر متولیان نظام تعلیم و تربیت است که با راهکارهای گوناگون در راستای تقویت توحید نظری و عملی در شریان‌های جامعه بکوشند تا جامعه اسلامی را از هر گونه خطری در برابر تغییر ارزش‌های اسلامی و قرآنی مصون دارند.

کامل ترین مکتب تربیت در میان مکاتب مختلف، مکتبی است که سرچشمه و منبع آن وحی الهی باشد زیرا تنها خالق انسان است که آشنا با تمام ابعاد وجودی اوست و می تواند مربی هدایت گر و تربیت کننده وی باشد در حقیقت، تربیت چیزی جز تربیت دینی و مذهبی نیست و منظور از تربیت دینی نظام تربیتی مورد نظر دین اسلام می باشد. تزکیه نفس و تربیت علاوه بر این که در قرآن کریم تصریح شده است در کتاب های اخلاق و حدیث مکرر مورد توجه مربیان دین قرار گرفته است آنان با کوششی دامنه دار راه و روش تربیت را نشان بندگان خدا داده اند. وجه مشترک آیات و روایاتی که در این زمینه موجود است، آن است که همگی دنیا دوستی را مذموم دانسته و دستور به پرهیز ان داده اند و یگانه راه سعادتمندی بشر را اجرای فرامین الهی، اصلاح روابط بین خود و خدا، جامعه انسانی و جهان پیرامون او دانسته اند. این اصلاحات زمینه ای هستند برای رسیدن به قرب خداوند متعال که همانا هدف غایی تربیت و تزکیه نفس می باشد. در این میان، حتی با استفاده از نکات موجود در این آیات و با توجه به روایات، بسیاری از ویژگی ها و اصول تربیت دینی به دست می آید که این ویژگی ها خاص مکتب تربیتی اسلام به عنوان کامل ترین دین می باشد. برای رسیدن به نقطه مطلوب در تربیت دینی استفاده از ابزار مناسب و صحیح ضرورت دارد؛ این مهم در متون دینی ما مورد توجه قرار گرفته و به فراخور موقعیت زمانی و مکانی، شیوه هایی را ارائه داده اند تا آدمی در مسیر فلاح تربیت شود. البته تخلق به اخلاق پسندیده و تربیت دینی با توجه به شیوه های ارائه شده از سوی دین در گرو تلاش، تمرین، تکرار و پایداری فرد می باشد.

بیشتر زبان شناسان تربیت را با عنایت به ریشه رب یرب یعنى پروردن، سرپرستى و رهبرى کردن، رساندن به فرجام، نیکو کردن، و به تعالى و کمال رساندن تعریف کرده اند. در تعریف دین نیز مانند سایر حقایق مربوط به ارزش هاى حیات معقول انسانى اختلاف نظریه هایى وجود دارد که معمولا ناشى از شرایط ذهنى و اطلاعاتى است که تعریف کنندگان درباره مختصات آن دارند. آیت اللّه جوادى آملى معناى دقیقى از دین ارائه داده است. ایشان دین را مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتى مى داند که گاهى همه این مجموعه حق و گاهى همه آن باطل و زمانى مخلوط از حق و باطل است. اگر مجموعه حق باشد آن را دین حق، در غیر این صورت آن را باطل، یا التقاطى از حق و باطل مى نامند. تربیت دینى نیز بنا بر جهان بینى اسلامى، تربیتى است که رفتار فرد را در برابر خدا، جامعه، خود او و طبیعت بر معیارهاى دینى منطبق سازد و بر اساس قواعد دینى تنظیم کند. تربیت که از اهداف بسیار مهم خلقت است مانند هر کار دیگرى، نمى تواند بدون هدف باشد. به رغم اینکه اهداف مختلفى براى تربیت دینى بیان شده است، اما مى توان در یک جمع بندى به این نتیجه رسیدکه هدف غایى تربیت اسلامى آن است که افراد در مسائل فردى، اجتماعى و مسائل مربوط به کلان انسانیت، کاملا مطیع خداوند باشند. در این مقاله پس از تبیین مفاهیم تربیت و دین و مقوله تربیت دینى، اهداف مد نظر قرآن درباره تربیت دینى بیان شده است.