جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تفسير القرآن الكريم، به زبان عربى، تأليف ابوحمزه، ثابت بن دينار ثمالى ازدى كوفى است. از قرائن استفاده مى‌شود كه تفسير ابوحمزه تا چهار قرن و نيم بعد از او موجود بوده و سپس مفقود گرديده است، ولى محقق محترم، جناب عبدالرزاق بن محمدحسین حرز‌الدين، باقى‌مانده آن تفسير را به همراه مطالب مختلفى كه ديگران از ابوحمزه نقل كرده‌اند، جمع‌آورى و به نام «تفسير القرآن الكريم»، موسوم نموده است. با وجود اينكه تفسير كامل ابوحمزه بر قرآن كريم، قرن‌هاست كه از بين رفته، ولى از آن‌جا كه برخى از بزرگان (همچون ابواسحاق احمد بن محمد ثعلبى، ابوالعباس احمد بن على نجاشى و...)، اسناد خود را به تفسير ابوحمزه، ذكر كرده‌اند و برخى از مفسرين (همچون ثعلبى، طبرسى و...)، مطالبى را از تفسير مزبور نقل نموده‌اند و برخى از علماء رجال و اصحاب معاجم و مفسرين (همچون ابن نديم، شهرستانى، ابن شهر آشوب، شمس‌الدين محمد بن على داودى و...)، كتاب تفسير را به ابوحمزه نسبت داده‌اند، نمى‌توان وجود كتاب مزبور را انكار كرد. از مجموع 114 سوره قرآن، 78 سوره (در حدود 363 آيه از آنها)، مورد تفسير واقع شده است، البته سوره فرقان، دو بار در اين تفسير مطرح شده است: يك بار، بعد از سوره توبه با تفسير 4 آيه از آن و بار ديگر، در محل خود با تفسير يك آيه. به نظر مى‌رسد ابوحمزه در اين تفسير، روى‌كردى روايى داشته است. وى، اغلب روايات را از اهل‌بيت(ع) و برخى ديگر را از صحابه و تابعين، مانند ابن عباس و عكرمه نقل نموده است، البته با برخوردارى از اجتهاد و استنباط خود و بهره‌گيرى از شيوه تفسير قرآن به قرآن كه از آموزه‌هاى اهل‌بيت(ع) است. اين اثر، مقدمه‌اى در پنج بخش، توسط محقق محترم به همراه دارد، به شرح زير: * زندگى ابوحمزه، اساتيد، رواة و...؛ * ادله اثبات تفسير ابوحمزه؛ * مقام و منزلت ابوحمزه؛ * ابوحمزه و ائمه(ع)؛ * شيوه تحقيق. پاره‌اى از مشخصات و ويژگى‌هاى اين تفسير چنين است: * قصص انبياء و امم پيشين را از هيچ‌يك از كسانى كه به نقل اسرائيليات معروف بوده‌اند، نقل نمى‌كند، بلكه غالبا از ائمه اهل‌بيت(ع) نقل مى‌نمايد؛ * توجه خاص به اسباب نزول آيات كه در فهم معانى و مراد آنها مؤثر مى‌باشد؛ * اهتمام وافر به آياتى كه در فضايل ائمه اهل‌بيت(ع)، به‌ويژه حضرت على(ع) نازل شده است؛ * نقل قراءات؛ * بيان مطالب نحوى و اعرابى كه در درك معانى و بيان مطالب كمك مى‌كند؛ * نقل اقوال در تفسير؛ * استفاده از روش لغويين در تفسير برخى آيات؛ * اصرار بر بيان نظر ائمه اهل‌بيت(ع)، به‌ويژه در مسائل و احكام فقهى؛ * تفسير قرآن با قرآن؛ * تفسير قرآن با سنت و اجتهاد نمودن در اين امر. جهت جمع‌آورى اين تفسير، محقق محترم، اصول حديثى شيعه و اكثر مصادر حديثى زيديه را جست‌وجو نموده و پس از آن، تفسير «الكشف و البيان في تفسير القرآن» ثعلبى را از طريق چهار نسخه خطى موجود در كتاب‌خانه آیت‌الله مرعشى نجفى، براى اين منظور مورد بررسى قرار داده است. محقق محترم، تلاش نموده كه در پاورقى، مصادر و اسناد روايت‌هاى نقل شده در تفسير را ذكر كند و گاهى براى توضيح بيشتر در پاورقى، از تفسير «الميزان» نيز استفاده نموده است(مانند آيه 50 از سوره قصص). قبل از آغاز تفسير، در چهار موضوع نزول قرآن، جمع قرآن، علم قرآن و فضل قرآن رواياتى از ابوحمزه نقل شده است. اين نسخه، چاپ اول آن مى‌باشد كه در يك جلد و 477 صفحه، توسط دار المفيد للطباعة و النشر بيروت، در لبنان، به سال 1420ق و 2000م، ارائه شده است. محقق اين اثر، فاضل محترم، عبدالرزاق بن محمدحسین حرز‌الدين مى‌باشد كه جمع، تأليف و تحقيق آن را با تلاش و دقت لازم به انجام رسانده است. قرآن‌پژوه ارجمند، استاد، آیت‌الله محمد هادى معرفت نيز با دقت نظر در آن، مقدمه‌اى مرقوم فرموده‌اند.

از ویژگی‌های مطالعات و پژوهش‌های دوران معاصر در حوزه علوم اسلامی، بازنگری مواریث کهن، از سده‌های نخستین است. از نتایج این نوع نگاه، زدن مهر تأیید بر ریشه‌دار بودن هویت فکری و اعتقادی شیعه، بازشناسی خلأها و کاستی‌ها برای جبران و تدارک آنها و سرانجام برداشتن گامی بلند در جهت گسترش، عمق بخشیدن و غنی‌سازی این مطالعات در سطوح و لایه‌های مختلف است. از جمله این آثار در گستره علوم قرآنی و حدیثی، تفسیری است متعلق به قرن سوم و سال‌های آغازین قرن چهارم، با عنوان تفسیر فرات کوفی که غالب روایات آن، تأویلی (از نوع تطبیق و جری) است؛ اگرچه شمار اندکی از روایات، حاوی تفسیر باطنی یا ناظر به سبب نزول و یا برخی گزارش‌های تاریخی غیر مرتبط با آیات‌اند. به‌رغم ناشناس بودن و همچنان ناشناس ماندن فرات، به استناد نوع روایاتِ مندرج در کتابش، می‌توان او را یک شیعه زیدی با گرایش عرفانی به شمار آورد. هر چند تفسیر فرات هم بسان اغلب کتاب‌های روایی از آسیب وضع و جعل مصون نمانده است، شمار این نوع روایات چندان فراگیر نیست. البته وجود برخی ضعف‌ها در لابلای روایات کتمان‌ناپذیر است؛ اما این موارد، از اعتبار و ارزش بسیاری دیگر از روایات آن نمی‌کاهد. سخن آخر اینکه چه بسا علت فراگیر نشدن این کتاب، نه وجود برخی ضعف‌ها در آن، بلکه بیشتر به دلیل روایاتی است که مخاطبانی عام نداشته است و به اشاره معصوم علیهم السلام می‌بایست مکتوم و سر به مُهر می‌ماند؛ جز برای اهل سرّ.

تفاسیر قرآن، هر یک از منهج و روشی استفاده کرده و با گرایشی خاص تنظیم شده‌اند. روش برخی مأثور و مبتنی بر سنت و روایات منقول از پیامبر و ائمه بوده است و برخی مبتنی بر روش عقل برهانی و برخی بر روش تفسیر قران به قرآن. نیز برخی گرایش ادبی و برخی کلامی و برخی فلسفی و غیره دارند. در قرن پانزدهم تفسیر قیم تسنیم به جامعه مسلمانان عرضه شد که به لحاظ روش از روش اجتهادی جامع پیروی می‌کند. بدین صورت که هم از روش تفسیر قرآن به قرآن و هم از روش مأثور و هم روش عقلی یعنی برهان عقلی استفاده می‌کند و در گرایش نیز با گرایش معرفتی و اخلاقی و اجتماعی به تفسیر قرآن پرداخته است.

با توجه به نیازمندی به روایات تفسیری و اهمیت نقش امام ششم (ع) در بیان این روایات، شناخت روش تفسیری این امام همام، کمک شایانی به پیشبرد علم تفسیر خصوصا در نزد پژوهشگران و مفسران شیعی خواهد کرد. در این نوشتار روش های تفسیری امام صادق (ع) با نگاهی کاربردی بررسی شده است. برای رسیدن به این هدف باید به صورت تقریبی اکثر روایات تفسیری امام جعفربن محمد (ع) دیده می شد که در نوبه خود کاری پرزحمت بود. روش تفسیری قرآن به قرآن، قرآن به سنت، تفسیر لغوی، جری و تطبیق از مسائلی است که در این تحقیق بدان اشاره شده است.

به طور کلی، تمام علوم انسانی متأثر از انگاره‌های فلسفی است و علم تفسیر متون دینی از این امر جدا نیست. به نظر می‌رسد مفسرانی که در فلسفه صاحب تفکر و اندیشه‌اند در مبانی و روش تفسیر و فهم آیات قرآن به قواعد و ملزومات روش تفلسف خود پایبند باشند. دغدغه و مسئله پژوهشِ حاضر فهم و شناخت امکانات منحصر به فردی است که روش تعقل فلسفی در تفسیر و فهم عمیق آیات قرآن کریم در اختیار مفسر قرار می‌دهد. برای تبیین و توضیح این مسئله، با ابتنا بر نظریات موجود، ابتدا از مفاهیمی همچون تفسیر و تأویل و عقل بحث می‌شود و سپس، با تبیین دقیق تفسیر عقلی و تفاوت آن با تفسیر به رأی، ادله موافقان و مخالفان تفسیر عقلی بیان می‌گردد و با تمسک به نظریات مختلفی که در باب رویکرد تعقل فلسفی به تفسیر وجود دارد، مهم‌ترین امکانات تفسیری این روش در فهم آموزه‌های وحیانی بازشناسی می‌شود. از این رهگذر، نگاهی اجمالی به کاربست روش مذکور در تفسیر المیزان، اثر شهیر فیلسوف و مفسر قرآن کریم علامه طباطبایی، خواهد شد.

روش شناسی تفاسیر، از جمله مباحث فلسفه تفسیر بوده و از حوزه های نوپایی است که امروزه مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. شناخت روش مفسّر راه را برای آشنایی با تفاسیر و دیدگاه مفسّران آنها هموار می سازد. این مقاله روش تفسیری آیت الله معرفت (ره) در «التفسیر الاثری الجامع» را بیان و بررسی می-کند. در آن شناخت نامه ای از مفسر ارائه شده تا خواننده با زندگی نامه مفسر و آثار او آشنا گردد. توصیفی از التفسیر الأثری الجامع ارائه گردیده، روش تفسیر مفسر در آن بیان شده و به تحلیل و نقد آن پرداخته است. نگارنده در انتها ویژگی های التفسیر الاثری الجامع را بیان نموده و روش غالب آن را، روش نقلی دانسته است.

این نوشتار به انواع و چگونگی بهره گیری از مبانی کلامی در قرآن می پردازد. نویسنده بهره گیری از مبانی کلامی را در سه محور: ۱- اثبات منبع بودن قرآن ۲- تعیین قلمرو آیات الاحکام ۳- تعیین متدولوژی استنباط از قرآن بررسی می کند و در جریان بحث از دیدگاه اخباریان نسبت به قرآن، بهره گیری از شیوه های عرفی و سنتی در استنباط از قرآن سخن می گوید، و در پایان از تعیین روش دریافت مبانی کلامی از قرآن یاد می کند.

در جهان اسلام تفسیرگران بسیاری آیات قرآن را به بحث و بررسی نشسته اند. در این پروسه شماری تا اعماق اقیانوس معارف قرآن فرو رفته و مرواریدهای بسیاری صید کرده اند و خود را در فهم آیات توانا نشان داده اند و در برابر عده ای با تکرار نظریات دیگران از ضعف و ناتوانی خود پرده برمی دارند و عجز خود را از فرو رفتن در اعماق وحی روشن می سازند.

تفسیر قرآن به سنّت در مرحلة بعد از تفسیر قرآن به قرآن و در طول آن است و معیّت آن دو با هم، لازم و ملزوم است. یعنی حجّیّت قرآن به جهت اینکه کلام خداست، ذاتی است ولی حجّیّت سنّت را خداوند در قرآن تجویز فرموده است.<br /> بدان جهت که نمی توان همه آیات قرآن را با خود قرآن تفسیر کرد که لازمه اش کفایت قرآن و عدم نیاز به سنّت و اهل بیت(ع) است، چاره ای جز رجوع به سنّت معصومین برای تفسیر قرآن نیست که آن، یکی از بهترین و ضروری ترین راه های شناخت قرآن و یکی از منابع تفسیر قرآن است. ولی از آنجا که بحث ما، بررسی روایت تفسیری علی (ع) است، لذا مقصود ما در این مقاله، احادیث تفسیری است که علی(ع) از پیامبر(ص) نقل می کند و آن اقسامی دارد که عبارتند از:<br /> الف ـ تفسیر قرآن با تکیه بر فضیلت آیات.<br /> ب ـ بیان مقصود و معانی کلمات و اصطلاحات.<br /> ج ـ بیان مصداق (مصداق انحصاری، مصداق اکمل، یکی از مصادیق).<br /> د ـ تفصیل مطالب و تبیین داستان های قرآنی.<br /> هـ ـ بیان تأویل آیه.<br /> و ـ بیان شأن نزول آیه.<br /> ز ـ بیان امور تاریخی و پیشگوئی آینده.<br /> ح ـ تطبیق<br /> ط ـ تمثیل و ... .