جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن‌‌سینا در آثار متعدّدی، از صفات خدا و نسبت آن با ذات سخن می‌‌گوید. او تلاش می‌‌کند تا از صفات الهی، چه در وجودشناسی و چه معناشناسی، تبیینی ارائه کند که به وحدت الهی آسیب نزند و نیز به تشبیه خدا به مخلوقات منجر نگردد. نظرات او در بخش‌‌های مختلف مربوط به این مطلب، گاه متفاوت و حتّی متعارض به نظر می‌‌رسد. در این پژوهش تلاش می‌‌شود با بررسی مجموع دیدگاه ابن‌‌سینا در خصوص اسما و صفات الهی و نیز مبانی فلسفی وی، دیدگاه نهایی شیخ در این‌‌باره استخراج شود. نتیجه پژوهش این شد که ابن‌‌سینا در نهایت، به دلیل اشکال‌‌هایی که بر نظریّه عینیّت و الهیات ایجابی وارد می‌‌شود -که مهم‌‌ترین آن‌‌ها، ترکیب و تشبیه است-، به نظریّه نفی صفت در وجودشناسی و نظریّه الهیات سلبی و فعلی در معناشناسی متمایل می‌‌شود؛ هر چند بر اساس مبانی وی باید او را طرفدار نظریّه عینیّت و الهیات ایجابی دانست.

یکی از ویژگی‌های همه نظام‌های فلسفی، هماهنگی اجزا و خرده‌نظام‌های ذیل آنها مانند معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی، نفس‌شناسی و ... است. توجه به چنین امری می‌تواند کمک شایانی در فهم نظریه‌های به‌ظاهر متشتّت و متفرق آنها کند. در همین راستا تحقیق حاضر در صدد بررسی نظریه‌های معرفت‌شناختی و نفس‌شناختی و نشان‌دادن همبستگی آنها در دو مکتب مشایی و نوصدرایی از طریق مطالعه آرای ابن‌سینا و علامه جوادی آملی است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد دو مکتب مشایی و نوصدرایی علی رغم تفاوت‌های بنیادین در نظریه‌های معرفت‌شناختی مانند تجرد یا عدم تجرد ادراک، چگونگی حدوث و بقای ادراکات، تبیین مراتب ادراک، جوهر یا عرض‌بودن علم، نسبت ادراکات با نفس و نحوه اتحاد نفس با صور ادراکی، مواضع معرفت‌شناختی آنها با نظریه‌های نفس‌شناسی مانند تجرد نفس، حدوث نفس، مراتب نفس در عوالم هستی، انفعال یا خالقیت نفس نسبت به صور ادراکی و پذیرش تحولات جوهری یا عرضی نفس، ارتباط وثیق دارد. پژوهش حاضر از طریق منابع کتابخانه‌ای و با روش توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته است

تبیین نحوۀ آفرینش و صدور کثرت از مبدأ هستی و رابطۀ کثرت و وحدت، از دغدغه‌های متکلمان و نیز یکی از چالشی‌ترین مباحث میان مکاتب فلسفی مشاء، اشراق، و حکمت متعالیه است و هر مکتبی تفسیر و تبیین متفاوتی از آن ارائه کرده است. همۀ این مکاتب در پذیرش و باور اصل واقعیت و وجود با یکدیگر هم‌داستان‌اند، اما در نحوۀ صدور کثرت و نسبت آن با نظریۀ دینی آفرینش، اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. پرسش اصلی این تحقیق این است که مؤلفه‌های کلامی و فلسفی آفرینش از دیدگاه ابن‌سینا چیست و نظریۀ صدور کثرت از وحدت فلسفی چه نسبتی با نظریۀ دینی آفرینش در دیدگاه ابن‌سینا دارد؟ این پژوهش که با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی سامان یافته، ترسیم تلاش‌های ابن‌سینا در تبیین صحیح آفرینش و نظام صدور و ارائۀ جهان‌شناسی برآمده از دیدگاه وی را هدف قرار داده و بر این فرض استوار است که آفرینش و صدور در اندیشۀ ابن‌سینا، برخاسته از مبانی نظام فلسفی مشاء است، در عین حال صبغۀ کلامی گرفته و متأثر از آموزه‌های دینی در باب خلقت است و از این جهت، متمایز از دیدگاه ارسطو و افلوطین است. ابن‌سینا ارتباط حقایق عینی و وجودی با حضرت حق تعالی را با کلیدواژه‌های صفات الهی و علیت تبیین کرده است. او با قائل بودن به اصل آفرینش بر اساس صفات الهی و اصل علیت و بر پایۀ قاعدۀ الواحد، صادر اول را عقل اول و مجرای کثرات می‌داند و خصوصیات کلامی خلقت، مانند فاعل بودن و مختار بودن علت، را در این صدور و آفرینش داخل می‌داند.

دایره المعارف شفا از شاهکارهای ابن‌سینا، اثری سترگ در قلمرو علم و فلسفه است. بخش الهیات آن در طول تاریخ فلسفه، همواره مورد توجه فیلسوفان اسلامی و غربی بوده است و در روزگار معاصر نیز همچنان اثری کلاسیک و مهم در خوانش فلسفه اسلامی به شمار می‌آید. مقاله نخست الهیات شفا از جوانب مختلف در خور تحقیق و بررسی است. از مهم‌ترین آن، نحوه ورود به بحث از موضوعات فلسفی به لحاظ آموزش فلسفه است. ابن سینا در مقاله نخست با هدف ترسیم جایگاه فلسفه و مرور مهم‌ترین مسائل فلسفی، فضای ذهنی مخاطب را برای ورود به مباحث تفصیلی آماه می‌کند. این شیوه در فرایند آموزش از منظر روان‌شناسی یادگیری، مطلوب و مفید تلقی می‌شود. کتاب حاضر با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد حشمت‌پور به سامان رسیده است.

تحویل ملکه به خُلق، تصوری رایج اما نارسا در گفتگو درباره ملکه است. بین ملکه و خلق از نظر مفهومی و مصداقی تفاوت‌هایی وجود دارد. ملکه معنای عام تری از خلق دارد. ملکه در آثار فارابی و ابن سینا در سه حوزه خلق، صنعت و نطق مورد بکار رفته است. این مقاله نشان می‌دهد که محدود کردن ملکات به خلقیات نادرست است؛ و در نتیجه در سطح مفهومی آنچه به دنبال «ملکه نفسانی» در تعریف خلق می آید ، مقوم معنایی خُلق است و نمی توان به مثابه قید یا توضیح اضافه به آن نگریست و تعریف خُلق یعنی «ملکه نفسانی که به سهولت و بدون تأمل عمل می‌شود» نمی‌تواند به «ملکه نفسانی» تقلیل یابد. این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی معانی و کاربردهای خُلق و ملکه در اندیشه فارابی و ابن سینا پرداخته و تفاوت‌های آن‌ها را روشن می‌سازد.

در یک فلسفة عقلی وابسته به سنّت کلاسیک ـ مانند فلسفة ابن‌سینا که موضوع فلسفه را موجود از آن جهت که موجود است می‌داند و مسائل فلسفه را عوارض ذاتی این موضوع معرفی می‌کند ـ اولین پرسش این است که هر مسئلة فلسفی جدید باید از عوارض ذاتی موجود مطلق یا موجود چونان موجود باشد. به این ترتیب، باید برای فلسفة دین و هر فلسفة مضاف دیگری، جایگاهی منطقی در نظام وجود مطلق پیدا کرد. . بنابراین در فلسفة دین ابن‌سینا، بین عقلانیّت و دین هماهنگی کامل وجود دارد. کانت‌ معتقد است‌ که‌ دین‌ حقیقی، یک‌ دین‌ است‌ ولی‌ عقاید مذهبی‌ بسیار متفاوتی‌ وجود دارند. بنابراین‌ شایسته‌تر است‌ که‌ بگوییم‌ فلان‌ شخص‌ پیرو مذهب‌ یهود یا اسلام‌ یا مسیحی، کاتولیک‌ یا لوتری‌ است‌ تا اینکه‌ او را متدین‌ به‌ این‌ دیانت‌ یا آن‌ دیانت‌ توصیف‌ کنیم. برای کانت چنانکه خود نیز توصیف می کند مذاهب همچون انگشتری هایی هستند که تنها روگرفتی از انگشتر حقیقی به شمار می آیند. نزد وی چون‌ مؤ‌ثرترین‌ روشی‌ که‌ کلیسا می‌تواند با آن‌ دین‌ محض‌ را انتقال‌ و ترویج‌ دهد کتاب‌ مقدس‌ است، حداقل‌ باید یک‌ مجموعة‌ کوچکی‌ از محققان‌ یا کشیشان‌ خبره‌ باشند که‌ معنای‌ اخلاقی‌ متون‌ مقدس‌ و آیینهای‌ تاریخی‌ کلیسا را برای‌ اعضایشان‌ توضیح‌ دهند و از کلیسا در برابر دشمنان‌ دفاع‌ کنند جستار پیش رو در نظر دارد با یک بررسی تطبیقی تحلیلی به مقایسه و بررسی رهیافت ابن سینا و کانت درباب ماهیت دین بپردازد

مقالۀ حاضر به بررسی پیشینه و بنیان‌های ارسطویی الهیات شفا ابن‌سینا می‌پردازد. کتاب «الشفاء»، علی‌الاصول، بر اساس آنچه خود ابن‌سینا در دیباچة آن اظهار می‌دارد، اثری است که از سنّت مشایی سرچشمه گرفته شده است؛ کتاب الهیات شفا ارتباط و پیوندی نزدیک با مباحث علوم مابعدالطبیعی ارسطو دارد. کتاب الهیات شفا اگرچه شرح و تفسیری موبه‌مو بر مابعدالطبیعه ارسطو محسوب نمی‌شود و بیشتر حکم بازنویسی و بازاندیشی آن را دارد، اما باوجوداین‌، وابستگی عمیق و انکارناپذیری به مباحث و مفاهیم بنیادین کتاب مابعدالطبیعۀ ارسطو دارد. در مقالۀ حاضر، دو مورد از چگونگی تأثیرپذیری و بازتاب اصول مابعدالطبیعی ارسطو در کتاب الهیات شفا منعکس شده‌ است. در این پژوهش، دو متنی مورد بررسی قرار گرفته‌اند که ابن‌سینا در آن‌ها، بدون اینکه ارجاعی به نام ارسطو یا کتاب مابعدالطبیعه بدهد، اقدام به نقل‌قول از بخش‌هایی از مابعدالطبیعۀ ارسطو کرده‌ است. من به ترتیب آن‌ها را «متن اول» و «متن دوم» می‌نامم. متون موردبحث به ترتیب در المقالة السادسة [الفصل الرابع] و المقالة السابعة [الفصل الأول] الهیات شفا قرار دارند. در حال حاضر از نقل مستقیم خود عبارات صرف‌نظر کرده و صرفاً به بازگوییِ آنها اکتفا می‌کنم. این موارد را می‌توان به دلایلی که در ادامه ذکر خواهند شد، بسیار بااهمیت دانست.