جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از موضوعاتی که بایسته است در اندیشۀ امامیان نخستین، بازخوانی شود و غبار غفلت از روی آن برداشته شود، مباحث معرفت‌ شناسی است. نویسنده کتاب معتقد است، نظریۀ معرفت اضطراری ریشه در منابع اسلامی (آیات و روایات نبوی) دارد. برخلاف گمان کسانی که می‌ پندارند در کلام نخستین اسلامی، سخنی از بنیان‌های معرفت‌شناختی به میان نیامده است، کلام اسلامی و به‌ویژه اندیشۀ امامیه، از آغاز به بررسی و پی‌ریزی زیرساخت‌های معرفت‌شناسانه در دانش الهیات، علاقه‌مند بوده و آن‌را به‌صورت جدّی و پی‌گیرانه دنبال می کند. در این میان، نظریۀ معرفت و نسبت آن با اراده و اختیار آدمی، به سرعت مورد توجه متکلمان قرار گرفت، در این مدت اندیشوران نخستین امامیه به «معرفت اضطراری» باور داشتند و بر اساس آیات و روایات در موضوع معرفت‌شناسی و چگونگی تحقق معرفت و نقش اراده و اختیار انسان در فرآیند شکل‌گیری آن و نیز رابطۀ تعقل و خِرَدورزی با معرفت، نظریه‌پردازی‌های موشکافانه و دقیق داشته‌اند. پس از بازخوانی انگاره معرفت اضطراری اصحاب امامیه، مقایسه و مقارنۀ نظریه‌های معرفت‌شناختی امامیه با نظریه‌های رقیب از اصحاب حدیث و معتزله می‌تواند به نیکی زوایای پنهانِ انگارۀ‌ امامیه را آشکار و تأثیر و تأثرهای احتمالی اندیشه‌ها از یک دیگر را بازتاب دهد. از این‌رو، اندیشمندان نخستین امامی و اهل حدیث - که عنایت ویژه به نصوص و متون اسلامی داشتند - به اضطراری بودن معرفت اعتقاد داشتند، با این تفاوت که در منظومۀ معرفتی اهل حدیث به جنبۀ اکتسابی معرفت، کم توجهی شده و به نقش اراده و اختیار انسان در فرآیند تولید معرفت توجهی نشده، ولی در سنت کلامی امامیان نخستین، معرفت اضطراری در کنار تعقل و خِرَدورزی و نیز اختیار و تأثیر ارادۀ انسان در کسب فرآیند معرفت مورد پذیرش قرار گرفت. از دیگر تفاوت‌های امامیه و اهل حدیث در معرفت اضطراری آن است که چون این اندیشه در روایات ‌اهل بیت علهم السلام بروز و ظهور بیشتری داشته، امامیان به تبیین ابعاد و مصادیق و نسبت آن با معرفت اکتسابی و به بیان دیگر، نظریه‌پردازی در خصوص آن پرداختند. از این‌رو، می‌توان امامیان مدرسۀ کلامی کوفه را به عنوان نخستین نظریه‌پردازان اندیشۀ معرفت اضطراری به حساب آورد. از آن‌جا که نظریۀ معرفت اکتسابی، مشکلاتی در عرصۀ پاسخ‌گویی به چالش‌های کلامی داشت، برخی از نخستین مشایخ معتزله همچون ابوهذیل علاف، معرفة اللّه را استثنا کرده و آن‌ را ضروری می‌دانستند. این اندیشه البته، در ادامه مورد نقد و بررسی شیوخ عقل‌گرای معتزلی قرار گرفت. با این حال در بین معتزلیان نیز در برهه‌ای از تاریخ کسانی چون جاحظ (و اصحاب المعارف)، همۀ معارف را اضطراری می‌دانستند، اما نظریۀ آنان به چندین دلیل، مورد انکار قاطبۀ معتزلیان پسین (از معتزله بصره، بغداد و معتزله متأخر) قرار گرفت. در این میان، دیدگاه اندیشمندان امامیه پس از دوران حضور و در مدرسۀ کلامی بغداد، به دلیل دورافتادگی از میراث کلامی متکلمان کوفه و به دلیل آن‌که معرفت اضطراری را با ادبیات رایج معتزله و با ملاک و معیار آنان می‌نگریستند، و نیز به جهت توجه به بخشی از آیات و روایات مرتبط با نظریۀ معرفت اکتسابی، کم‌کم دستخوش تغییر شد؛ به طوری که انگارۀ اضطراری بودن معارف در دوران ‌شیخ مفید و سپس سیدمرتضی و شیخ طوسی، مورد انکار قرار گرفت و تنها «معرفت اکتسابی» مورد پذیرش و تأیید قرار گرفت. کتاب حاضر می‌کوشد تبیین کاملی از دیدگاه امامیان نخستین دربارۀ معرفت اضطراری به دست دهد و ضمن مقایسۀ دیدگاه آنان با دیدگاه معرفت اضطراری اهل حدیث و معتزله، چگونگی و چرایی تحول و تغییر معرفت اضطراری در مدرسۀ بغداد را نشان دهد. در ضمن، معانی مختلف معرفت اضطراری و معیارهای متفاوت آن نیز از منظر جریان‌های فکری مختلف بررسی و تبیین خواهد‌ شد. بنابراین، هدف اصلی از تالیف کتاب، درواقع بازشناسی و بازسازی و ارائۀ تبیینی نو از یک نظریۀ کهن در حوزۀ معرفت دینی و همچنین تبیین بخشی از تاریخ اندیشه و تفکر اسلامی است که از رهگذر آن منظومۀ جامع اندیشۀ اصیل کتاب و سنت ناظر به معرفت اضطراری و معرفت اکتسابی، مورد توجه قرار می‌گیرد. کتاب معرفت اضطراری در قرون نخستین اسلامی بخشی از کلان‌پروژه «بازشناسی اندیشۀ امامیه در دورۀ نخستین» است که به همت پژوهشکده کلام ‌اهل بیتعلیهم السلام و تلاش حجت الاسلام دکتر علی امیرخانی در شش گفتار تالیف شده است.

اصل اثر به زبان فرانسه است و کتاب حاضر از متن انگلیسی تحت عنوان "‎Islam and Capitalism" به فارسی ترجمه شده است. کتاب «اسلام و سرمایه داری» اثر شرق شناس مشهور ماکسیم رودنسون، مولف آثاری چون زندگی نامه محمد[ص] پیامبر اسلام ، از هنگام انتشارش در سال ١٩٦٦ به این سو، دوباره چاپ نشده. این کتاب روی مسئله حاد کنونی انگشت میگذارد: چه رابطه ای بین اسلام، توسعه اقتصادی و سرمایه داری در جهان اسلام وجود دارد؟ این جامعه ها «عقب مانده» اند یا «توسعه نیافته»؟ آیا، اسلام سدی در برابر احکام اجتماعی یا حتی سوسیالیسم است؟ با رد این نظریه که گویا این کشورها قواعد ویژه ی خود را دارند که هنوز به طور قاطعی با قاعده هائی که بر غرب حاکم است، تفاوت داشته یا این که به موجب این قواعد «شرق بغرنج» به یمن رمزگشائی سوره های قرآن نورانی خواهند شد، رودنسون ترجیح می دهد برای تحلیل خود از علوم اجتماعی استفاده کرده و خط راهنمای اندیشه ی مارکسیستی غیر دُگماتیک را برگزیند. در زیر خلاصه ای از پیش درآمد چاپ جدید این کتاب از نظرتان می گذرد. ماکسیم رودنسون نه فقط رابطه ی بین اسلام و سرمایه داری را با ظرافت و دقت تحلیل می کند، بلکه به رابطه اسلام و سوسیالیسم هم می پردازد. آیا اسلام با تقسیم ثروت نظر مساعد دارد؟ اگر نخواهیم بگوئیم یک توهم (اُتوپی) است، امروز، این پرسش ممکن است نامربوط جلوه کند، چرا که چشم اندازهای انقلاب بسیار دور است، و نیز به این خاطر که به نظر می رسد که اسلامیسم از آرمان های اجتماعی رادیکال دور است. در زمان انتشار این کتاب چنین نبود.

نوشتار حاضر، تلخیصی است از کتابی با همین نام از نگارنده که با موضوع مهدویت و با استناد به آیات، احادیث و روایات به نگارش درآمده و موضوعاتی از این دست را شامل می‌شود: ولادت امام زمان (عج)، شمایل و سیرت آن حضرت، غیبت صغری و کبری، نواب خاص و عام، ظهور حضرت مهدی (عج)، از دیدگاه ادیان مختلف، نیز از دیدگاه اسلام، حضرت مهدی (عج) از دیدگاه علوم عقلی و تجربی، نیز تکلیف منتظران در عصر غیبت آن بزرگوار.

این کتاب مجموعه یازده مقاله کمابیش مرتبط با مسائل دینی در دوره جدید می‌باشد که به تعبیر نویسنده مقالات سازمندی خاصی میان آن‌ها برقرار است و دانستن محتوای هر کدام در فهم بقیه موثرتر است.

این کتاب شامل مباحثی در باب ماهیت قرائت‌های رسمی از دین که به نوعی از جهت‌گری‌ها و تصمیم‌گیری‌های کلان در مدیریت متولیان آن برآمده می‌باشد. البته این مسأله شاید مهم‌ترین بخش و عمده این اثر باشد، اما تمام آن نیست. نویسنده گفتارهایی را پیرامون مباحثی چون پلورالیسم دینی، ویژگی‌های گفتمان پیامبر، مسائل حقوق بشر، دموکراسی و رابطه آن با دین‌داری و ... ارائه می‌دهد. این کتاب مجموعاً چهار بخش و سی و یک مقاله دارد که در اینجا به بخش چهارم و موسوم به «قرائت انسانی از دین» می‌پردازیم. در پیشگفتار نویسنده به نکات مهمی اشاره می‌کند: 1. منظور از قرائت دین در واقع قرائت متون دینی است. 2. به جهت وجود طرق مختلف برای فهم دین قرائات متعدد در دین راه می‌یابد. 3. تاریخ دین گواه شکست‌ناپذیر و غیرقابل معارضه‌بودن تکثر قرائات است. 4. قرائت رسمی را می‌توان و باید نقد کرد. 5. تنها با نقد قرائات متفاوت می‌توان قرائت قابل قبول از دین را انتخاب کرد. 6. دعوی امکان قرائت متعدد از متون دینی به معنای تجویز هرج و مرج در کار فهم و تفسیر دین و صحیح‌دانستن همة قرائات و دست‌شستن از استدلال نیست. قرائات متفاوت‌اند اما برای اتصال به حقیقت بایست قرائات را نقد کرد و نقاط قوت و ضعف آن را معلوم ساخت. مقاله اول بخش چهارم: این کتاب به دو پرسش می‌پردزاد: 1. کدام سخن را با چه دلیل و با چه مشخصاتی می‌توان سخن خداوند نامید؟ 2. منشأ زیبایی سخن خداوند چیست؟

این اثر در سه بخش می‌کوشد که نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت دکتر عبدالکریم سروش را مورد انتقاد قرار دهد.

نویسنده در این کتاب ابتدا به این پرسش مهم که آیا می‌توان بر وجود خدا برهان اقامه کرد؟ را پاسخ میدهد و در ادامه سخن کسانی را که وجود خدا را برهان‌ناپذیر می‌دانند، مورد نقادی قرار دهد. نویسنده به ان مسأله معتقد است که وجود خدا برهان‌پذیر و براهین وجودشناختی، صدیقین و جهان‌شناختی برای اثبات وجود خدا کافی است. این کتاب دو بخش و مجموعاً یازده فصل دارد. نویسنده در مقدمه این کتاب با بیانی منطقی نشان می‌دهد که شکاکیت مطلق ناسازگاری درونی داشته و خودشکن می‌باشد و شکاک مطلق سخنی بریا طرح و عرضه ندارد. همچنین می‌کوشد که روشن کند که کار عقل تنها تبیین پدیده‌های مشهود نیست. بلکه به کار توصیف اشیای خارجی هم می‌آید و بدین ترتیب، انسان از ظلمتگاه جهل و سفسطه به عرصه نور حکمت راه می‌یابد.

تبیین رابطه دین و علم، به ویژه تحلیل تعارض ظاهری داشتن تجربی با بعض از تعالیم دین از اهم مسائل جدید کلامی است. عمده‌ترین مصداق این تعارض، نظریه آفرینش تحولی انواع است که توسط چارلز داروین طرح شد و در قرن نوزودهم جهت تازه‌ای را در مسأله علم و دین تحت عنوان تعارض زیست‌شناسی با الاهیات به وجود آورد. نظریه داروین موجب آن شد که بسیاری از دین‌داران فرهیخته به حل این تعارض عطف توجه نمایند و در این راه کتب و رسائل فراوانی نگاشته شد. (مقدمه) در اثر حاضر نویسنده می‌کوشد که پاره‌ای از این مسائل را بررسی نماید. اما پیش از ورود به این بحث مختصراً چیستی کلام جدید را بیان می‌کند. این کتاب شامل هشت فصل می‌باشد.

این اثر مجموعه مقالاتی است در ارتباط با جریان‌های الاهیاتی جهان معاصر، الاهیات رهایی‌بخش، الاهیات فمینیستی، الاهیات عصری، الاهیات مسیحی معاصر، الاهیات تطبیقی، الاهیات آسیایی، آفریقایی، اروپایی و ... . که مجموعاً شامل هجده مقاله می‌باشد. تدوین‌گر و مترجم این مجموعه مقالات در پش‌گفتار و همچنین فصل اول به بیان نکاتی در باب کلام جدید پرداخته است. نویسنده معتقد است که هر چند کلام جدید در مغرب زمین و در جهان مسیحیت ایجاد و رشد یافته است، اما هیچ دلیلی بر انحصار آن بدین حوزه خاص وجود ندارد. به اعتقاد نویسنده کلام جدید صرفاً نوشدن تعدادی مسأله نیست، بلکه آنچه اهمیت فراوان دارد، تغییر پارادایم‌ها، الگوهای معرفتی و پیدایش فضا و افق فهم جدید می‌باشد که در فضای معرفتی نوینی ایجاد شده‌اند. علم کلام مهم‌ترین کارکردش باید آسیب‌شناسی دینی باشد. این کارکرد حتی از دفع شبهات هم مهم‌تر است.

این اثر ملاحظاتی است ناظر به پاره‌ای از دعاوی دکتر سروش در مقاله بسط تجربه نبوی و نیز توضیحات ایشان راجع به همین مقاله در مصاحبه با مجله آفتاب، این اثر به سه بخش تقسیم می‌شود، در بخش اول به صورت فهرست‌وار دعاوی دکتر سروش بیان می‌شود و در بخش دوم دعاوی مطروحه مورد بررسی قرار می‌گیرد. این بررسی شامل: 1. استنباط پیش‌فرض‌های اساسی تئوری «بسط تجربه نبوی» و ارزیابی این پیش‌فرض‌ها؛ 2. استخراج اهم لوازم نظریه بسط تجربه نبوی؛ 3. بررسی ادله دکتر سروش در این باب؛ می‌باشد. در بخش سوم نویسنده به ذکر پاره‌ای نکات در رابطه با روش‌شناسی آثار دکتر سروش به ویژه تجربه نبوی و توضیحات مجله آفتاب می‌پردازد.