جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اسناد حسنات و سیئات به خدا و انسان همواره مورد اهتمام فرهنگ قرآن بوده است و اندیشه‌ورانی نظیر مفسران، متکلمان، فیلسوفان و عارفان آن را کانون بررسی قرار داده­اند. در این میان، در آیه 78 سوره نساء، حسنات و سیئات از جانب خدا قلمداد شده؛ درحالی­که در آیه بعد، بر اسناد حسنات به خدا و سیئات به انسان تأکید شده است. این تفاوت در اسناد، به ­مثابه چالشی مهم، همواره مورد اهتمام اندیشه­وران بوده که در این نوشتار به تنظیم، تقریر، مقایسه و ارزیابی دیدگاه ابن ­تیمیه حرانی (۶۶۱-۷۲۸ ق) و علامه طباطبایی (۱۲۸۱-۱۳۶۰ ش) پرداخته شده است. از رهگذر این جستار، روشن می­شود که ابن ­تیمیه، آیه نخست را بیان­گر برگشت دستورات پیامبر(ص) به دستورات الهی در حوزه تشریع دانسته، درحالی­که آیه دوم را بیان­گر برگشت تکوینی حسنات به خدا می­داند؛ اما به باور علامه طباطبایی، هر دو آیه با نگرش تکوینی، از یک‌سو، بیان­گر اصل قرآنی «هم­سانی آفرینش و زیبایی» و نگرش هستی­شناسانه به سیئات است و از سوی دیگر، بیان­گر «عدمی­بودن سیئات» با نگرش مقایسه­ای و اسناد آن­ها به انسان در پی گناهان اوست.

تقسیم اراده الهی به تکوینی و تشریعی از گذشته دور در میان متکلمان و اصولیان مطرح بوده، و با تعبیرات مختلفی از آنها یاد شده است. در این میان، شیخ محمدحسین غروی اصفهانی با ژرف‌اندیشی به بررسی زوایای مختلف اراده تشریعی پرداخته، ضمن تفکیک آن از «اراده تشریع» و «اراده تکوینی»، به نفی اراده تشریعی در خدا و مبادی عالیه می‌پردازد و با این نظریه، دیدگاه محقق خراسانی را تعدیل و تکمیل می‌کند. این نظریه تأثیر چشم‌گیری بر اصولیان بعدی داشته است. از رهگذر جستار حاضر آشکار می‌شود که محقق اصفهانی از یکسو، ارجاع اراده تشریعی الهی به علم الهی، و همچنین تقلیل آن به اراده تشریع را ناصواب می‌داند؛ و از سوی دیگر، با اقامه دو برهان، وجود اراده تشریعی را نه تنها در خدا بلکه در مبادی عالیه و پیامبر$ و ائمه( انکار می‌کند. به‌نظر می‌رسد این نظریه علی‌رغم برخی برجستگی‌ها، ابهامات و آسیب‌هایی دارد که مانع پذیرش این دیدگاه است. از جمله ابهامات و آسیب‌ها می‌توان به «ناسازگاری با فرهنگ روایات»، «نگرش سودگرایانه محض حتی نسبت به خدا» و «تقلیل تکالیف شرعی به تکالیف امتحانی» اشاره کرد. با این حال، با بهره‌گیری از مبانی محقق اصفهانی می‌توان دیدگاه ایشان را ترمیم و تکمیل کرد، که در متن مقاله می‌آید.

«نظریه سلطنت نفس»، رهیافتی جدید در حوزه جبر فلسفی است که مکتب کلامی معاصر نجف ارائه کرده است. این دیدگاه که محقق نائینی آن‌را پایه‌گذاری کرده و با ژرف‌نگری‌های محقق خوئی و شهید صدر، رشد، تکمیل و ترمیم یافته، بر نقد دیدگاه فیلسوفان در حوزه اراده استوار است. جستار حاضر، در بخش نخست به گردآوری، دسته‌بندی، تقریر و تبیین این نظریه در اندیشه محقق نائینی، محقق خوئی و شهید صدر پرداخته و در بخش دوم، با بهره‌ گیری از میراث کلامی و فلسفی ، به ارزیابی مبانی، مؤلفه ‌ها و دستاوردهای این نظریه می‌پردازد.

نظریه «الهیات سلبی در حوزه معنا­شناسی صفات خدا»، بیان­گر سلبی­انگاری صفات ثبوتی اوست و برخی محدثان و متکلمان شیعه آن را پذیرفته­اند؛ از جمله: ثقة­الاسلام کلینی، شیخ صدوق، ملامحمدصالح مازندرانی، علامه مجلسی، قاضی سعید قمی و سیدعبدالله شبر. از رهگذر این جستار، مشخص می­شود که در فرهنگ روایی، تنها دو روایت می­تواند مستند الهیات سلبی در حوزه معنا­شناسی صفات الهی قرار گیرد که به­ترتیب از امام رضا(ع) و امام جواد(ع) صادر شده، اما با ملاحظه محتوای آن­ها، آشکار می­گردد که روایت نخست، در صدد نفی محدودیت­های صفات انسانی از صفات الهی است؛ چنان­که روایت دوم، اثبات بساطت ذات الهی را کانون بررسی قرار داده و هیچ­کدام در پی موجه­سازی نظریه سلبی­انگاری صفات ثبوتی نیستند؛ علاوه بر این­که این نظریه، نه­تنها با فرهنگ روایی امامیه سازگار نیست؛ ‌بلکه یک سلسله محذورات ثبوتی و اثباتی دارد که مانع پذیرش آن می‌شود.

مسأله الهی یا طبیعی‌انگاری نبوت از گذشته مورد توجه الهی‌دانان بوده، با عناوین مختلفی مورد بررسی قرار گرفته است. اما به‌نظر می‌رسد همچنان ابهاماتی در تحریر مسأله مشهود است و این نظریه تاب تقریرهای مختلفی را دارد. از رهگذر جستار حاضر که با روش توصیفی تحلیلی و با هدف تحریر و ارزیابی این مسأله ارائه شده، آشکار می‌شود که نظریه «الهی‌انگاری نبوت» دو تقریر متفاوت دارد که تقریر اول در مقابل «مشروط‌انگاری» و تقریر دوم در مقابل «طبیعی‌انگاری» قرار دارد. تقریر اول میان اهل حدیث و عدلیه، تقریر دوم میان عدلیه و فلاسفه مورد گفتگوست. به باور اهل حدیث و برخی اشاعره، دریافت مقام نبوت وابسته به هیچ شرطی نیست و تنها تابع مشیت خداست. در مقابل، عدلیه دریافت نبوت را مشروط به یک سلسله شروط می‌دانند که شخص را شایسته دریافت این مقام می‌نماید برخی فیلسوفان با پذیرش «طبیعی‌انگاری نبوت»، رسیدن به مقام نبوت را بر پایه یک سلسله قوانین طبیعی جهان و ناظر به استعدادهای ویژه انسانی تصویر می‌کنند بدون اینکه نیازمند مؤلفه‌ای بنام «اصطفاء الهی» باشد.درمقاله حاضر همه این مواردمورد بحث وبررسی قرار می گیرد.

آیت‌الله شهید سیدمحمدباقر صدر در شمار اندک اندیشورانی است که ضمن «جامعیت و گستردگی»، «اصالت و عمق»، «نظام‌مندی و انسجام»، «ثمره‌یابی و نگرش عینی» و «به‌روز بودن و عصری زیستن» توانسته نوآوری‌های بسیاری در حوزه‌های مختلف دانش اسلامی رقم بزند که زوایای مسئله کلامی«حسن وقبح» نمونه‌ای از آنهاست. نوشتار حاضر می‌کوشد اندیشه‌های وی را در چهار حوزه «معنا شناسی»، «هستی شناسی»، «معرفت‌شناسی» و «منطق شناسی حسن و قبح» جمع‌آوری، تنظیم، تحلیل و تقریر کند و در پایان با بهره‌گیری از میراث کلامی و فلسفی پیشینیان، مورد ارزیابی قرار دهد. کتاب «حسن و قبح در اندیشه شهید صدر» در شش فصل تهیه و نگاشته شده است؛ نویسنده این کتاب در فصل نخست کلیاتی همچون «مؤلفه های مسأله حسن و قبح»، «پیشینه مسأله حسن و قبح» و «حسن و قبح در اندیشه شهید صدر» و در فصل دوم «معناشناسی حسن و قبح» را از طریق بررسی «رابطه حسن و قبح با مصلحت و مفسده»، «رابطه حسن و قبح با استحقاق مدح و ذم»، «رابطه حسن و قبح با میل و غریزه»، «رابطه حسن و قبح با استحقاق ثواب و عقاب»، «تفسیر صحیح حسن و قبح در اندیشه شهید صدر» و «حسن و قبح، مفهوم ماهوی، منطقی یا مفهوم فلسفی» مورد تبیین قرار داده است. نگارنده این کتاب در فصل سوم «هستی‌شناسی حسن و قبح»، در فصل چهارم «معرفت‌شناسی حسن و قبح»، در فصل پنجم «منطق‌شناسی حسن و قبح» و در فصل ششم «کاربردشناسی حسن و قبح» را مورد تبیین و بررسی قرار می‌دهد. کتاب «حسن و قبح در اندیشه شهید صدر» نوشته محمدعلی اسماعیلی به‌همت مؤسسه بوستان کتاب قم در 488 صفحه منتشر شده است.

«رؤیاانگاری وحی» نظریه‌ای است که دکتر عبدالکریم سروش اخیراً و با گذار از دو نظریه سنتی و تجربه‌دینی انگاری وحی ارائه نموده، در نوشتار و گفتارهای متعددش «وحی» را «خواب‌نامه» پیامبر می‌خواند که تنها در فضای درونی وجودش محقق می‌شود. جستار حاضر با روش توصیفی تحلیلی به واکاوی مؤلفه‌ها و مستندات قرآنی این نظریه پرداخته، آنها را با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی ارزیابی می‌نماید. از رهگذر این جستار مشخص می‌شود که «انحصارانگاری وحی در ظرف رؤیا»، «درونی‌انگاری رؤیای رسولانه»، «تأثیرپذیری رؤیا از شخصیت پیامبر(ص)»، «ابهام و رمزآلودگی زبان رؤیا» و «ضرورت تعبیر رؤیای رسولانه» شاخص‌ترین مؤلفه‌های این نظریه‌اند. چنانکه در راستای اثباتش به یک سلسله آیات قرآنی استناد شده است. با این حال، به‌نظر می‌رسد این نظریه نه تنها با فرهنگ قرآن و روایات سازگار نیست و مستندات قرآنی مزبور بر صدقش گواهی نمی‌دهند، بلکه آیات و روایات فراوانی بر بطلانش شهادت می‌دهند که در متن نوشتار حاضر تقریر می‌شود.

اتصاف ذات الهی به صفات ثبوتی حقیقی و نحوه سازگاری آن با بساطت ذات، مهم‌ترین چالشی است که از گذشته دور، کانون بررسی الهی‌دانان ادیان ابراهیمی بوده، در پاسخ آن، دیدگاه‌هایی نظیر «زیادت صفات بر ذات»، «نیابت ذات از صفات» و «عینیت صفات حقیقی با ذات» مطرح شده است. دیدگاه اخیر که مورد پذیرش اندیشوران زیادی در الهیات یهودی، مسیحی و اسلامی قرار گرفته، همواره در هاله‌ای از ابهام بوده و تفسیرهای مختلفی برایش ذکر شده است که جستار حاضر به تقریر و ارزیابی مهم‌ترین آن‌ها می‌پردازد. از رهگذر این جستار آشکار می‌شود که صدرالمتألهین با بهره‌گیری از مبانی حکمت متعالیه به ویژه نحوه تحقق مفاهیم فلسفی و اندماجی‌انگاری آن‌ها در ذات، تفسیر ژرفی از این نظریه ارائه نموده که ضمن پذیرش تغایر مفهومی صفات و ذات و نفی سلبی‌انگاری صفات ثبوتی، آن‌ها را به عین وجود ذات و با حیثیت اندماجی آن موجود می‌داند.