جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علائق رئالیستی پاتنم او را بر آن می دارد که در دورۀ اخیر تفکرش، با دفاع از «رئالیسم عرفی»، در میان مواضع پراگماتیستیِ خود جایی برای حفظ تصور و معنایی شبیه «درستیِ» غیرمحلی (nonlocal) و ناگذرا (nontransient) که فلسفۀ رئالیستی در اختیار ما قرار می دهد، جستجو کند. در حالی که به عقیدۀ رورتی، مواضع پراگماتیستی صرفاً تا جایی قابل قبول هستند که بخواهیم بدون چنین معنا و تصوری عمل کنیم. این مقاله با استناد به مکاتبات انتقادی مستقیم این دو پراگماتیست، تقابل فکری آنها را مورد تحلیل و ارزیابی قرار می دهد. طبق نتیجۀ این پژوهش، دیدگاه ضدرئالیستی رورتی نتیجۀ ناگزیر پراگماتیسم مشترک او و پاتنم است. پاتنم نمی تواند ضمن ماندن در مرزهای پراگماتیسم، دیدگاه رورتی را مورد انتقاد قرار دهد. ویژگیِ ضدمطلق انگاری پراگماتیسم به این معناست که شهودهای رئالیستی عرف عام نیز مشمول تغیر و تحول تاریخی خواهند بود.

آیا «آزادی» بدون «حقیقت» معنای محصلی دارد؟ فریب مردم حمله به آزادی آنها تلقی می‌شود؛ اما بدون «حقیقت» چگونه می‌توان فریب را تشخیص داد؟ پاسخ مشهور رورتی این است که اگر ما مراقب «آزادی» باشیم، «حقیقت» مراقب خود خواهد بود. نزد او «آزادی» مقدم بر «حقیقت» است. کاننت، برخلاف رورتی، عقیده دارد «حقیقت» مبنای اساسیِ «آزادی» است. وی به رمان 1984 اورول اشاره می‌کند. کاننت «قساوت[1]» جهان 1984 را نتیجۀ حذف «حقیقت» در این جهان می‌داند. کاننت، در پی طراحی راهبرد ویژه‌ای برای واردساختن انتقاداتش بر رورتی است. او برخلاف منتقدان رئالیست رورتی، قصد ندارد به معنای «متافیزیکی» «حقیقت» استناد کند. کاننت با رورتی موافق است که «رئالیسم متافیزیکی» نمی‌تواند مبنای «آزادی» باشد؛ اما ازنظر او «حقیقت»، کارکردی «غیر متافیزیکی» در «عرف عام» دارد که نقشی اساسی در شکل‌گیریِ «آزادی سیاسی» ایفا می‌کند؛ اما کاننت در طراحی راهبرد انتقادی‌ خویش موفق نیست. وی نه‌تنها گزارش دقیقی از اندیشۀ رورتی ارائه نمی‌دهد، بلکه برخلاف ادعایش، نمی‌تواند بدون توسل به رئالیسم متافیزیکی، کارکردهای غیررئالیستی حقیقت را برای دفاع از «آزادی» به کار گیرد؛ ازاین‌رو، ناچار، رئالیسمی نهفته[2] را وارد استدلال‌هایش می‌کند که منافی رویکرد غیرمتافیزیکی او است.

سیمون دوبووار به عنوان مادر فمنیسم، مهم­ترین عامل در مبارزات زنان در قرن نوزدهم است. او معتقد است زنان در هر دوره از زندگیِ خود، مورد ظلم واقع می­شوند و این ظلم نتیجۀ فشاری است که از جامعه مردسالار بر آنها وارد می­شود. دوبووار، زنان را دعوت به مبارزه علیه این ظلم می­کند اما همۀ مشکلات وارد شده به زن­ها را متوجه مردان نمی­داند. او تحت‌تاثیر فلسفۀ هایدگر و سارتر و با بهره­گیری از دیدگاه­های اگزیستانسیالیستی، زنان را ابژه­ای در برابر سوژه، دیگری در برابرِ من و «بودن» در برابر «شدن» می­نامد. از نظر او زنان در هر دوره ای از زندگیِ خود به عنوان جنس دوم تلقی شده­اند و برای دستیابی به منِ حقیقی و متعالی خود باید از آنچه که به آنها تحمیل شده است، فراتر بروند. دوبووار در یک فصل ازجنس دوم، با پرداختن به تأثیرات مادر شدن برای زنان، مصائب و مشکلات زنان را بازگو می­کند. در این مقاله دیدگاه دوبووار در باب موقعیت زنان به عنوان ابژه، دیگری و جنس دوم در نقش مادری تحلیل و بررسی می­شود و نشان خواهیم داد که چرا از دیدگاه او مادر شدن، نمی تواند زنان را از «دیگری» رها سازد.

لودویگ ویتگنشتاین در دوره اول تحوّل فکری خود با طرح نظریه تصویری معنا که در آن با برتراند راسل همرأی بود، تلاش نمود تا کرانه های گزاره های معنادار و مرز میان گفتنی‌ها و ناگفتنی‌ها را هویدا سازد. وی با طرح نظریه فوق، بیان داشت که گزاره های متضمّن مقولاتی همچون امر برتر/خدا، دین و البته سایر امور هنجاری، اگر چه می‌توان صورت منطقی را در آنها رعایت نمود، لیکن نقش شناختی ندارند. این گزاره‌ها با فَرارَوی از مرزهای زبان، معنایی محصّل را افاده ننموده و چونان گزاره های مهمل و بدساخت تلقّی می شوند. اما این پایان راه نبود؛ او در ادامه از ساحت سکوت به سوی ساحت رازآمیز قدم پیش می‌نهد و مقولات امر برتر/خدا و دین را رازآمیز می‌خواند. در این مقاله با تکیه بر آثار اوّلیه و آثار دوره انتقالی ویتگنشتاین، به بررسی و تحلیل نظر او در باب امر برتر/خدا و دین و نظر مفسّران او در این زمینه خواهیم پرداخت.

نمونه­ای از تقابل رورتی با فلسفۀ تحلیلی، مخالفت او با کوشش دیویدسن برای طرح نظریه­ای معناشناختی بر اساس صدق است. رورتی، طبق رویکردی ضدمتافیزیکی به صدق، عقیده دارد عبارت «p صادق است» صرفاً تأیید ادعایی است که ما خود یا دیگران را در بیان آن موجه می­دانیم. اگرچه دیویدسن مخالف رویکرد متافیزیکی به صدق است، اما به تأسی از تعریفی تارسکیایی در باب صدق، تصوری قوی‌تر از آنچه رورتی دربارۀ صدق می­پذیرد را برای طرح نظریه­ای در باب معنا لازم می­داند. پاسخِ ویتگنشتاینیِ رورتی به دیویدسن این است که نه­تنها مراوادت گفتاریِ گوینده و مفسر، متوقف بر دانستن نظریه­ای معناشناختی بر اساس صدق نیست، بلکه کوشش برای گفتن چیزی بیشتر از آنچه در باب صدق می­توانیم بگوییم، ما را دچار سردرگمی­های سنت متافیزیکی می­کند. این مقاله، با استناد به نوشته­های دیویدسن، نشان می­دهد کوشش دیویدسن برای طرح نظریه­ای معناشناختی بر اساس صدق، او را ناگزیر به بیان تفاسیری متافیزیکی سوق می­دهد.

از نظر ابن‌سینا و ملاصدرا، معراج پیامبر(ص) واقعیت داشته و انکارکنندگان آن در زمرۀ کافران و گمراه‌شدگان از صراط مستقیم هستند. ابن‌سینا معتقد است معراج پیامبر(ص) جسمانی نبوده، چراکه جسم در یک لحظه نمیتواند مسافت بسیار زیاد را طی کند، بلکه عقلی و روحانی بوده است. ببیان دیگر، چون مسیر عروج پیامبر(ص) عوالم مجرده بوده است، نمیتوان این سیر را سیری جسمانی دانست. اما ملاصدرا با صراحت از جسمانی بودن کیفیت حضور پیامبر در معراج سخن میگوید. او قائل به جسمانی بودن حضور پیامبر در سیر آسمانی و همچنین جسمانی بودن اموری است که برای ایشان در شب معراج رخ داده است؛ البته جسمانی بودن آنها متناسب با عوالمی است که حضرت در آنها سیر کرده اند. ملاصدرا برای انسان قائل به سه نوع جسم است: عقلی، مثالی و عنصری. او سیر زمینی را از سنخ جسم عنصری و سیر آسمانی را از سنخ جسم مثالی و همچنین جسم عقلی میداند و معتقد است حضرت، متناسب با عوالمی که سیر میکردند، لباس جسمانیت به تن مینمودند. در این مقاله، مسئلۀ کیفیت حضور پیامبر در شب معراج و امور اخروی‌یی که برای ایشان در آن شب اتفاق افتاد، با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و بر اساس دیدگاه ابن‌سینا و ملاصدرا بررسی و تحلیل میشود.

یکی از موضوعات بسیار مهم مطرح در فلسفۀ علم و فلسفۀ دین، نسبت میان علم و دین است. این نسبت در دو حوزه مورد توجه قرارمی گیرد: نیاز انسان به هر دو و تقابل میان گزاره های آن دو در توصیف قوانین طبیعت. این مسئله از حوزۀ بررسی عمیق استاد مطهری بیرون نبوده است؛ چنان که می توان اشتغال بدان را در آثار ایشان ردیابی کرد و این کاری است که در کتاب رویکرد استاد مطهری به علم و دین انجام شده است. نویسنده در این اثر کوشیده است با استفاده از آثار استاد، دیدگاه ایشان را در باب نسبت میان علم و دین بیان کند. این مسئله در اندیشۀ استاد به دو صورت بحث شده است: یکی نسبت علم و ایمان و تأکید بر نیاز انسان به هر دو و دیگری مسئلۀ نزاع علم و دین. از نظر استاد، دین ثابت و قطعی، و علم متغیّر و نسبی است. در این مقاله، هدف نقد و بررسی این کتاب و طرح برخی نکات پیشنهادی برای اصلاح آن است.

پارادوکس مور یک ترکیب عطفی در باب باور است که اگر اظهار نشود، می تواند صادق باشد، امّا اگر اظهار شود، پارادوکس تولید می‌کند. این پارادوکس در دو قالب حذفی و ارتکابی مطرح شده است و از وقتی که مور آن را مطرح کرد، مقالات بسیاری دربارۀ آن نوشته شده‌اند که در میان آنها سهم جان ویلیامز بیش از دیگران بوده است و تقابل نظر او با حمید وحید بر سرِ این مسأله بازتاب مناسبی از محلّ نزاع و نظرهای متفاوت در باب آن است. ویلیامز قائل به دو رویکرد معرفتی و باور خودآگاهانه است. بر حسب رویکرد اوّل، اظهار گزاره موری چون ناموجّه است، مستلزم نقصان معرفتی است و بر حسب رویکرد دوم، وقتی که آن گزاره خودآگاهانه اظهار شود، پارادوکس تولید می‌شود. حمیدِ وحید قائل به رویکرد تفسیر ناقص است که، بر اساس آن، اظهار گزاره موری موجب نقض اصل حسنِ‌ظنّ می‌شود؛ اصلی که می‌گوید که همواره باید سخنِ سخنگو را صادق تلقّی کرد مگر آنکه بینّه‌ای علیه آن وجود داشته باشد. در این مقاله مناقده این دو فیلسوف معاصر در باب پارادوکس مور، تحلیل و بررسی می‌شود.

دیدگاه اخلاقی آقای مطهری حاصل تفسیر خاصی است که ایشان از متون دینی مرتبط با اخلاق دارد و نظریه بزرگواری روح را می توان مفهوم محوری این دیدگاه دانست. بر اساس این تفسیر توصیه های اخلاقی در آیات و احادیث نه با محوریت وعده بهشت یا وعید دوزخ, بلکه بیش از هرچیز حول محور کرامت و عزت نفس شکل گرفته است. ایشان میان بزرگی و بزرگواری روح تمایز قائل می شود و دستیابی به هر یک را در گرو داشتن همت بلند, تلاش بسیار و تحمل سختی ها می داند. روح هایی که در مسیرهای مختلف از قبیل علم خواهی, ثروت اندوزی و جاه طلبی, همت بلندی دارند و هرگز از کوشش باز نمی ایستند, روح های بزرگ اند و روح هایی که این همت بلند را در مسیر فضائل اخلاقی دارند و روح خود را چنان بزرگ می دارند که از ایشان, جز کار نیک صادر نمی شود و بدی ها را موجب دنائت و پستی می دانند, روح های بزرگوارند. از نظر ایشان همه فضائل اخلاقی مطرح در آیات واحادیث را می توان به بزرگواری روح تحویل کرد و همه رذائل مطرح شده را می توان به پستی و دنائت روح برگرداند. هدف دراین مقاله تأمل در فهم و تفسیر دینی آقای مطهری از اخلاق و تلاش در جهت ارائه تصویری نظام مند از آن است.

نهضت ترجمه متون فلسفه یونان به زبان عربی در قرون دوم و سوم هجری، به ویژه در دوره خلافت منصور دوانیقی، موجب شد فرهنگ اسلامی در قرون چهارم و پنجم هجری با ظهور فیلسوفانی چون ابن سینا درخشش بسیار یافت. فلسفه غرب، دست­کم از قرن هفدهم در مسیری حرکت کرده است که با آنچه در فلسفه اسلامی داریم، تفاوت ماهوی دارد و اگر بخواهیم شناخت عمیقی نسبت به آن داشته باشیم، نیاز داریم به اینکه یا مسلط بر زبان­های غربی باشیم یا از ترجمه متون اصلی فلسفه غرب استفاده کنیم. به هر حال متون فلسفی غرب به زبان­های مختلف مثل انگلیسی، آلمانی و فرانسوی نوشته شده­اند و یک پژوهشگر فلسفه به­رغم تسلط بر زبان انگلیسی، برای آشنایی با آثاری که به زبان­های دیگر اروپایی نوشته شده­اند، نیازمند کمک مترجمان است. در این مقاله اهمیت ترجمه متون فلسفه غرب و برخی الزامات آن بیان شده است.