جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن‌جبیرول (فیلسوف یهودی قرن 11 میلادی) در کتاب «ینبوع‌الحیاه» تقسیمات مختلفی را برای مفهوم «وجود» برمی‌شمرد که برخی از این تقسیمات در نگاه نخست با یکدیگر ناسازگار به نظر می‌رسند و این پرسش‌ را برمی‌انگیزانند که علت این تقسیم‌بندی‌های متفاوت چیست و ابن‌جبیرول چه تعریفی از وجود دارد و چگونه می‌توان تقسیمات مختلف وجود را در نظام فلسفی او با هم انطباق داد؟ ما با روش تحلیلی – توصیفی مستقیماً به متن کتاب ینبوع الحیاه رجوع کردیم تا به این مسئله پاسخ دهیم. بر اساس یافته‌های این پژوهش، ابن‌جبیرول وجود را معادل وحدت می‌داند. با محور قرار دادن این مفهوم، می‌توان تقسیمات مختلف وجود را با هم سازگار کرد. در رأس سلسلۀ موجودات، خداوند در جایگاه وحدت خالق و پس از او ممکنات در جایگاه وحدت مخلوق قرار دارند. هر موجود ممکنی از دو وجود -یعنی ماده و صورت- تشکیل شده است. صورت عین وحدت است اما ماده (وجود مادی) حامل وحدت و کثرت به‌حساب می‌آید و خود نه وحدت است و نه کثرت، بنابراین، ماده نه وجود است و نه عدم و به همین نحو، هم وجود است و هم عدم.

دلوز و گتاری در دورۀ دوم فلسفی‌شان -به‌صورتِ ویژه در مجلّدات سرمایه‌داری و شیزوفرنی- انگشت اتهامشان را به‌سمتِ ماشین سرمایه‌داری می‌گیرند و یکی از خصایص مهم آن را ارتجاعی‌بودنش می‌دانند. ارتجاع به این معنا که نهاد سرکوب و سلطه، پس از هر قلمروزدایی، مجدداً قلمروگذاری می‌کند و در هیبت جدیدی آکسیوم صلب و ثابت پیشین را پی می‌گیرد. به‌تبع، روان‌کاوی و دیگر نهادهای آموزشی و آپاراتوس‌های ذیل آن را نیز به پارانوئید‌سازی و ترویج فاشیسم بر بستر امیال ماشین‌های میل‌کننده -که اساساً انقلابی و شیزوفرنیک‌اند- متهم می‌کند. ادعای اصلی این مقاله معرفی آپاراتوس دیگری به نام علم مدیریت است. براساسِ دلایلی که توضیح آن خواهد آمد، مقدم بر هر آپاراتوس دیگر، نقد علم مدیریت مهم‌تر و محق‌تر است و باید نقدهای دلوز و گتاری را به آن سمت بازنشانه‌گیری کرد. در این متن تلاش می‌شود که، پس از بررسی اولیۀ چرایی انقلابی‌بودن فلسفۀ شیزوفرنیک ژیل دلوز و فلیکس گتاری و نیز تبیین ضدیت این فلسفه با جریانات سرکوبگر و آپاراتوس‌های بازقلمروگذار ضدانقلاب، به یکی از اصلی‌ترین آپاراتوس‌های خادم سرمایه‌داری -علم مدیریت- بپردازیم.

ارتباط بین اخلاق و مابعدالطبیعۀ ابن‌جبیرول که به نوعی ارتباط بین دو رسالۀ «ینبوع‌الحیاه» و «اصلاح‌الاخلاق» است، از طریق مفهوم «شوق» میسر می‌شود. جهان نوافلاطونی ابن‌جبیرول از دو قوس صعود و نزول یعنی تبدیل وحدت به کثرت و بازگشت کثرت به وحدت تشکیل شده است. شوق هم علت نزول و هم علت صعود است. انسان مرتبه‌ای است که از آن، صعود آغاز می‌شود. به همین دلیل، او باید شوق نزولی را به صعودی بدل کند. اخلاق آن چیزی است که به انسان کمک می‌کند تا با حاکم کردن شوق صعودی بر شوق نزولی، به سمت غایت یعنی امر نامتعین یا وحدت محض حرکت کند. اخلاق از طریق تنظیم طبایع حواس و تعادل خُلق‌ها انسان را در مسیر صعود قرار می‌دهد. در واقع، انسان به علت نفس حیوانی و شوق نزولی خود در تشخیص غایت خود اشتباه کرده و امور متعین و جزئی را متعلق شوق و غایت خود می‌داند. این امر سبب خروج نفس از تعادل و گرایش به خلق‌های متعدد می‌شود. این خلق‌ها خود، عامل دوری بیشتر انسان از غایتش یعنی امر نامتعین می‌شوند. اخلاق این خلق‌ها را به تعادل می‌رساند تا انسان بار دیگر به امر نامتعین شوق پیدا کرده و به صعود میل یابد.

طباطبائی و مطهری فلسفة صدرا را یک فلسفة واقع‌گرایانه می‌دانند و در کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» مدعی نوعی واقع‌گرایی هستند. ایلهام دیلمان (Ilham Dilman) نیز معتقد است که رد واقع‌گرایی از سوی ویتگنشتاین سبب نمی‌شود که او یک تصوّرگرا باشد. بلکه ویتگنشتاین نیز به یک معنا واقع‌گرا محسوب می‌شود. این مقاله به بررسی و مقایسة واقع‌گراییِ مطرح در «اصول...» از سویی و واقع‌گرایی‌ای که دیلمان به ویتگنشتاین نسبت می‌دهد از سویی دیگر می‌پردازد.

اگوستینوس معتقد است بیشتر لذات و امیال انسان (جز عشق به خدا) بد و شرهستند. او در سه مرحله علت این شر بودن را توضیح می‌دهد. در مرحله اول، غفلت و اشتباه معرفتی انسان را علت این انحراف می‌داند. در مرحله دوم تحت تاثیر پولس رسول، گناه نخستین آدم و هبوط انسان به زمین را علت شر بودن امیال و لذات معرفی می‌کند و در مرحله سوم نیز، طمع ذاتی انسان را که حتی پیش از هبوط نیز در او وجود داشته، علت شر بودن لذات و امیال می‌داند. به نظر می‌رسد اگوستینوس این سه مرحله را در طول هم بیان کرده است؛ به این معنی که طمع ذاتی انسان (که در وجود هر انسانی از بدو آفرینشش نهفته است) باعث هبوط او به زمین شد و همین هبوط نیز باعث تکثر لذات شر و بد و سپس خطای معرفتی در پیدا کردن میل، جهت و لذت واقعی گردید. در نتیجه، وجود نوعی طمع در ذات انسان که به معنی فراروی از حد خود است، علت اصلی و اولیه انحراف در لذت و میل است و دو امر دیگر بعد از این عامل و به سبب آن، پدیدار می‌شوند. در نتیجه به این مسئله می‌پردازیم که از نظر اگوستینوس، در طبیعت انسان (حتی قبل از گناه اصلی) دو میل وجود دارد: الف) میل به سعادت و اطاعت از خدا ب) طمع. اولی خوب و دوم شر است و این دو نوعی ناهماهنگی در ذات انسان به وجود می‌آورد.

فوكو بر اين باور است كه انسان غربي در عصر مدرن تبديل به سوژه منقاد شده ‌است. وي براي يافتن سازوكارهاي شكل‌گيري اين سوژه منقاد به سراغ سه شيوه ابژه‌سازي مي‌رود. بر طبق تحليل فوكو، انسان‌ها از طريق سه شيوه ابژه‌سازي، تبديل به سوژه منقاد مي‌شوند. آنچه ما در اين مقاله به آن مي‌پردازيم، تنها دومين شيوه ابژه‌سازي انسان است كه مربوط به كردارهاي تقسيم‌گر مي‌شود. ما قصد داريم نقش اين كردارها را در چگونگي شكل‌گيري سوژه منقاد بررسي نماييم. در اين راستا پس از مقدمه‌اي كوتاه، در بخش اول مقاله، منظور فوكو از كردارهاي تقسيم‌گر توضيح داده مي‌شود و سپس در بخش‌هاي دوم و سوم، دو نمونه از مثال‌هاي فوكو از كردارهاي تقسيم‌گر و نقش آنها در چگونگي شكل‌گيري سوژه منقاد به تفصيل تشريح مي‌گردد. كردارهاي تقسيم‌گر مجنون/ عاقل در بخش دوم با تمركز بر نهاد تيمارستان و كردارهاي تقسيم‌گر بزهكار/ بهنجار در بخش سوم با تمركز بر نهاد زندان بيان مي‌شود.

ابرانسان مشهورترین اندیشۀ نیچه است و شهرت آن محدود به فلسفه نیست. بااین‌حال و درست به همین‌ دلیل، برداشت از ابرانسان در بیشتر موارد برداشتی نادرست است. این برداشت‌های نادرست تنها به فرهنگ عمومی محدود نمی‌شود و تاحدی از دشواری و پیچیدگی طرح خود این اندیشه ناشی شده است. در این مقاله با پیگیری نوشته‌های نیچه –هماهنگ با خوانش هایدگر از نیچه- نخست به پیوستگیِ عمیق میان ابرانسان و «آموزۀ بازگشتِ جاودانِ همان» پرداخته‌ایم. آنگاه، جایگاه یکتایِ ابرانسان را در به‌‌هم‌رسیدنِ دو اندیشۀ سترگ نیچه -«بازگشتِ جاودان» و «اراده‌‌ به قدرت»- نشان داده‌ایم؛ ابرانسان و مطلقِ واقعیت برای نیچه این‌همان‌اند. پس از این، تفسیر هایدگر از این واقعیت و نسبت میان تکنیک و ابرانسان بیان شده است. بنابراین، با این تفسیر، ابرانسانِ نیچه و جهان تکنیکیِ هایدگر اندیشیدن به امری یگانه‌اند. در ادامه نشان داده‌ایم که چگونه «بازگشتِ جاودانِ همان» نیچه بیانِ متافیزیکیِ مصرف و بروزِ زمانمندیِ جهانِ تکنیکی است.

هایدگر با نقد رویکرد نظری بر تجربۀ زیستن به‌مثابه موضوع اساسی فلسفه تاکید می‌کند. در این میان، تحلیل زندگی مسیحی، الگویی برای خصلت‌نمایی واقع‌بودگی به دست می‌دهد که هایدگر در هستی و زمان از آن بهره می‌برد. زندگی مسیحی با تأکید بر ورود به حوزۀ عملی به‌عنوان اساس ایمان در مقابل متافیزیک نظریه‌محور یونانی قرار می‌گیرد. ورود به این حوزۀ عمل مستلزم پذیرش کلمۀ خدا یعنی اعتماد به آن‌چه او از آن خبر داده و انتظار برای بازگشت دوبارۀ مسیح است. در این‌جا با دانش و تجربۀ متفاوتی از زمان‌مندی روبه‌رو هستیم که در غلبۀ مفهوم‌پردازی متافیزیکی از دست رفته است. هایدگر تحلیل‌اش از واقع‌بودگی مسیحی را با مطالعۀ موقعیت پولس بر اساس نامه‌های وی به غلاطیان و تسالونیکیان و نیز اعترافات آگوستین پی می‌گیرد.