جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله برآنیم تا به بررسی نظریۀ تشابه نزد سوآرز بپردازیم. سوآرز، از یک سو، به وحدت مفهوم «موجود» باور دارد و آن را حافظ وحدت موضوع دانش مابعدالطبیعه می‌داند، چون که بر اساس اصلی ارسطویی هر دانشی باید دربارۀ موضوعی واحد باشد و بدان سبب که سوآرز خداوند، عقول و مخلوقات را ذیل مفهوم «موجود به ماهو موجودِ واقعی» از موضوعات مابعدالطبیعه برمی‌شمرد، به وحدت مفهوم «موجود» نیاز دارد. از سوی دیگر، نظریۀ تشابه در فلسفۀ مدرسی و به‌ویژه توماسی موجب آن می‌شود که فاصلۀ وجودشناختی میان خدای خیر محض و جهانی که ثمرۀ گناه نخستین و ذاتاً شرّ است، حفظ شود، زیرا مفهوم موجود را در باب خداوند و مخلوقات نه مفهومی یکسان، بلکه صرفاً متشابه می‌داند. ازاین‌رو سوآرز قرائت سنّتی کاژتانی را کنار می‌نهد تا بتواند هم وحدت مفهوم موجود را حفظ کند و هم تشابه را رد نکند. او تشابه حمل ذاتی را برمی‌گزیند که در آن نخست، تشابهِ یک مفهوم با مفهومی دیگر و نه تشابه دو مفهوم با مفهومی سوم مطرح است و دوم این که مفهومِ موجود به طور ذاتی در هر دو سوی تشابه وجود دارد. در این مقاله خواهان آنیم تا اثبات کنیم که این رویکرد موجب آن می‌شود که تشابه حملِ ذاتی سوآرز همان اشتراک تشکیکی ابن‌سینا و اشتراک معنوی اسکوتوسی شود و سوآرز ضمن استفاده از خصایص اشتراک معنوی، مانند وحدت مفهوم «موجود» در مابعدالطبیعۀ خود، صرفاً به طور صوری و در عنوان قائل به تشابه است و کاملاً از آن دور می‌شود.

در جستار پیش رو، نخست طرحی کلی فراهم می‌آوریم از جدال میان واقع‌گرایی و ناواقع‌گرایی در فلسفۀ علم. در همین بستر، به معرفی واقع‌گرایی ساختاری به روایت جان وُرال (John Worrall)، به‌مثابه دیدگاهی بینابینی در این جدال، می‌پردازیم. بیان سادۀ دیدگاه ورال چنین است: شناخت علمی ما تنها ناظر به ساختار جهان است. اما جیمز لیدیمن (James Ladyman) از این فراتر رفته و از دیدگاهی به نام واقع‌گراییِ ساختاریِ وجودی دفاع می‌کند و بر آن می‌شود که اساساً جهان، یعنی همان موضوع شناخت علمی ما، چیزی جز ساختار نیست. پس از مقدمه، در سه بخش (2، 3، و 4)، به‌ترتیب به معرفی دقیق‌تر واقع‌گراییِ ساختاریِ وجودی، مرور و بازسازیِ برخی انگیزه‌ها و استدلال‌ها به سود آن، و نیز تفکیک روایت‌های مهم آن می‌پردازیم. فیلسوفِ مشهورِ علم، باس وَن فراسِن (Bas van Fraassen)، پس از فراهم‌آوردنِ خوانش و صورت‌بندی خود از واقع‌گراییِ ساختاریِ وجودی، ادعا می‌کند که این دیدگاه در باطن ناسازگار است. ما در دو بخشِ پسین (5 و 6)، با بازخوانی نقد ون فراسن، این ادعا را به چالش خواهیم کشید. نه‌تنها استدلالِ انتقادیِ وی خدشه‌بردار به نظر می‌رسد، بلکه خواهیم دید که خوانش سادۀ ون فراسن از واقع‌گرایی ساختاری وجودی شاید بتواند هوادارانِ این دیدگاه را که بارها به ابهام و کلی‌گویی متهم شده‌اند به کار آید. هرچند به یک کاستی جدی در صورت‌بندی ون فراسن برخواهیم خورد، اما در آخرین بخش (7)، پیش از پایان سخن، اجمالاً نشان می‌دهیم که شاید فیلسوف دیگری -شَمیک داسگوپتا (Shamik Dasgupta)- خوانش کمابیش مشابهی را به سرانجام رسانده باشد.

اگر دولت، چنانکه متفکران سیاسی مدرن پیش از هگل بر آن تاکید داشتند، حاصل قرارداد باشد و قرارداد نیز حاصل توافقی میان اراده‌های خودسرانه و جزئی افراد، آن‌گاه می‌توان گفت که دولت هر لحظه در معرض نابودی است. زیرا مطلوبیّت‌های اراده‌های خودسرانه افراد هر لحظه می‌تواند تغییر کند و به مجرد این تغییر، توافق میان آن‌ها نیز از بین برود. از این مهم‌تر، چنانکه دولت به محصول قرارداد تقلیل یابد آن‌گاه رابطه‌ی افراد با آن به رابطه‌ای ابزاری تبدیل خواهد شد. این در حالی است که به نظر هگل چنین امری منجر به از خودبیگانگی افراد نسبت به جهان اجتماعی‌ای خواهد شد که در آن زندگی می‌کنند. او دولت مدرن را نه وسیله‌ای برای برطرف نمودن نیازهای جزئی، بلکه بیشتر از آن به عنوان تلاشی جمعی جهت پیگیری خیر عمومی اجتماع یا به عبارتی دیگر تحقق امر سیاسی در زمانه‌ی مدرن می‌فهمد؛ اجتماعی سیاسی‌ که حضور در آن برای دست‌یافتن به حد نهایی آزادی که تنها به‌واسطه‌ی مشارکت اجتماعی حاصل می‌آید، ضروری است. از این رو هگل که از پس رخدادهای انقلاب فرانسه به اروپای زمان خود می‌نگرد، به دنبال بنیان و اساسی برای دولت می‌گردد که از طرفی بتواند به انقلاب فرانسه و اصل اساسی آن یعنی آزادی همگان وفادار بماند و از طرف دیگر نیز بتواند به آن معنایی نهادی بخشیده و انقلاب را در چارچوب نظمی سیاسی استمرار بخشد. او بنیان مورد نظر خود را اراده قرار می‌دهد. اما تلقی او از اراده با تلقی فیلسوفان نظریه حق طبیعی که دولت را حاصل قرارداد میان اراده‌های خودسرانه دانسته و در نتیجه آن را با جامعه‌مدنی یکی فرض می‌کردند، متفاوت است. زیرا مفهوم اراده نزد او، به قدرت انتخاب صرف و اراده‌ی خودسرانه تقلیل نمی‌یابد بلکه مطابق نظر او اراده از ساختاری عقلانی برخوردار است. این ساختار عقلانی (روحانی) اراده می‌تواند به عنوان پایه و اساس دولت، جایگزین اراده طبیعی شود

مفهوم «روح» فراگیرترین مفهوم در فلسفه ی بالیده ی هگل است، به نحوی که فهم این فلسفه بدون فهم این مفهوم مقدور نیست. هرچند مفهوم «روح» از دوره ی ینای هگل به بعد است که به ساختار پرورده و معنای کامل خود نائل می شود، اما این مفهوم حاصل خط سیر پیوسته ی اندیشه ی هگل از دوره ی توبینگن تا دوره ی فرانکفورت است که دوره ی ینا بلافاصله پس از آن قرار دارد. این خط سیر با رساله ی توبینگن آغاز می شود و به رساله ی روح مسیحیت و سرنوشت آن (از دوره ی فرانکفورت) می انجامد، رساله ای که نقطه ی اوج این خط سیر تا پیش از دوره ی ینا است. مفهوم کانونی رساله ی توبینگن مفهوم «دین قومی» و متعاقب آن «روح قومی» است و مفهوم کانونی رساله ی روح مسیحیت مفهوم بنیادی «عشق» است که در واقع همین مفهوم با تطوری که در دوره ی ینا از سر می گذارند نهایتاً به مفهوم بالیده ی «روح» در پدیدارشناسی روح تبدیل می شود. هگل مفهوم «عشق» را در فرانکفورت از هولدرلین و بواسطه ی اثر بسیار تعیین کننده ی او یعنی قطعه ی درباب حکم و وجود اخذ می کند. بر این اساس، پژوهش حاضر با دنبال کردن این پس زمینه ی مفهومی از مفهوم «روح قومی» تا مفهوم «عشق»، زمینه ی ظهور مفهوم «روح» در فلسفه ی هگل را مورد بررسی قرار می دهد.

در این مقاله به تبارشناسی مفاهیم حکم، گزاره و جمله-نشانه و نحوه موضوعیت یابی آنها در منطق در خلال دو جریان اصلی مطالعات منطقی در قرن نوزدهم میلادی می پردازیم. این دو جریان را می توان سنت جبری، که منطق را نوعی از جبر و حساب قلمداد می کند، و سنت نظریه استنتاجی، که استنتاج را جدا از جبر و بنیادی تر از آن می داند، نامید. ما در این مقاله از کانت آغاز می کنیم که تلاش او برای تفکیک منطق از متافیزیک نقش عمده ای بر هر دو جریان داشته است و همچنین پژوهش های او در مورد حکم و انواع آن را می توان نقطه شروع نظریه سنت اسنتاجی دانست. نشان می دهیم که چگونه در یک سنت منطقی مفهوم حکم و در قدم بعدی گزاره مفاهیم مرکزی منطق قلمداد می شوند و در سنتی دیگر مفهوم جمله و به تبع آن مفهوم فرمول درست­ساخت و قواعد معطوف به آن محور مطالعات منطقی را شکل می دهد. سیر این تحولات را درآرای کانت، بولتزانو، بول و فرگه پی خواهیم گرفت و نهایتا به تحلیل دیدگاه پدیده شناسانه هوسرل از ماهیت مفاهیم مذکور و نسبت آنان با منطق خواهیم پرداخت.

طبیعی است که رنگ و بویِ کانتیِ فضایِ تفکرِ فیشته، محقق را به ردیابیِ مباحثِ کانت در فلسفه­یِ فیشته، که خود آن را علمِ دانش می­نامد، سوق دهد. البته، ادعایِ ما این است که با نظر به فلسفه­یِ عملیِ کانت و کاویدنِ نقدِ دوم، و نه نقدِ اول، است که می­توان دِین ریشه­ایِ فیشته را به کانت یافت؛ این ایده­یِ کانتی­ که به نظر ما نطفه­یِ بسطِ علمِ دانش به حساب می­آید، آموزه­یِ برتریِ عقلِ عملی بر عقلِ نظری است. در موردِ فیشته، نمی­توان این نکته را نادیده گرفت که مطلع شدن از شرایط و احوالِ زندگی او بسیار در شناختِ هر چه بهتر این فیلسوفِ نظری- سیاسی- دینی مساعدت خواهد کرد. بنابراین، ابتدا نگاهی به وضعیتِ فکری اواخر سده­یِ هجدهم می­افکنیم؛ سپس مقصودِ کانت را از ایده­یِ برتریِ عقلِ عملی به نظری از نقدِ دوم استخراج می­کنیم­؛ و نهایتاً نشان می­دهیم که این ایده اساسی­ترین مقومِ علمِ دانش است.

امروزه، پس از سال‌ها نفی و انکار هگل، به خصوص در قلمرو فلسفه تحلیلی، شاهد اقبال گسترده‌ای به اندیشه‌های هگل هستیم، به نحوی که برنشتاین از آن به بازگشت روح هگل تعبیر می‌‌‌کند. تفکر مدرن ما دِین بسیاری به سنت کانتی­ـ‌هگلی دارد. هگل اگر چه خود به نوعی متفکّری کانتی است، لیکن نقدهای او به عقل استعلایی کانت عرصه تفکّری را به وجود می­آورد که در اندیشه معاصر ما نقش حیاتی ایفاء می­کند. هابرماس، به عنوان مدافع مدرنیته اندیشه معاصر را در جریان جنبش استعلازدایی ترسیم می‌کند که اگر چه از طرفی به نقش بی­بدیل هگل در به وجود آوردن آن اذعان دارد، لیکن بر خلاف تصور جریان هگلی معاصر خودِ هگل را بدان متعلق نمی­داند. در واقع هابرماس در کم و کیف تأثیرگذاری و قبول برخی استلزامات اندیشه هگلی برای جنبش مذکور مناقشه‌ای را با هگلیان معاصر مطرح می‌کند که این مقاله به بررسی آن می‌پردازد. این بحث ضمن روشن ساختن برخی نکات معرفت‌شناختی اهمیت ویژه خودش را در پوشش دادن به یکی از دغدغه‌های اصلی تاریخ تفکّر، یعنی، اختیار و مسؤلیت فردی می­یابد

در این نوشتار به نسبت بین زبان و منطق در فلسفۀ هگل خواهیم پرداخت. در ابتدا بین دو وجه مهم زبان، یعنی وجه نشانه‌شناسانه و وجه معناشناسانه، تمایز خواهیم نهاد. خواهیم دید زبان از وجه نخست صرفا بر مبنای قواعد دستوری یا به منزلۀ ساختاری از نشانه‌ها لحاظ می‌شود. اما هنگامی که، به شکل انضمامی، وجه معنایی زبان نیز در تحلیل وارد گردد، با زبان همچون قلمرو عام بازنمایی‌ها روبه‌رو خواهیم شد. از همین لحاظ است که هگل زبان را، به منزلۀ عرصۀ بازنمایی‌ها، مبنای نحوه‌ای از شناخت به معنای آشنایی می‌داند که شرط و پیش‌فرض شناخت فلسفی ست. در وهلۀ سوم نشان خواهیم داد که زبان به منزلۀ مبنای نحوۀ شناختِ مبتنی بر آشنایی، همان نقطۀ آغاز سیر پدیدارشناسی روح است. به همین معنا ست که هگل پدیدارشناسی را نردبان صعود آگاهی عرفی تا سطح آگاهی فلسفی می‌داند. به تعبیر دیگر، پیشرویِ دیالکتیکیِ قالب‌های آگاهی از سطح آگاهی و زبان عرفی آغاز می‌شود و به سطح منطق همچون حقیقت زبان می‌رسد. در این وهلۀ چهارم روشن می‌شود که مقام منطق دقیقا وارونۀ مقام آگاهی عرفی ست و از این لحاظ می‌توان گفت زبان یعنی منطق بالقوه و منطق یعنی زبانِ بالفعل.

«نظریّۀ حکم» موضوعی است که در چارچوب طیف گسترده‌ای از حوزه‌های فلسفی قرار می‌گیرد. معرفت‌شناسی، منطق، معناشناسی و روان‌شناسی شناختی حوزه‌های فلسفی مهمّی هستند که با مباحث مربوط به «نظریّۀ حکم» ارتباط وثیقی دارند. یکی از مسائل مهم در کانت‌شناسی معاصر انگلیسی‌زبان، بحث از سرشت نظریّۀ حکم کانت است. تا دهۀ 1970، تصوّر خاصّی از نظریّۀ حکم کانت در میان مفسّران انگلیسی‌زبان رایج بود. امّا از دهۀ 1970، برخی از کانت‌شناسان به این نتیجه رسیدند که نظریّۀ حکم کانت را باید به نحو دیگری تفسیر و صورت‌بندی کرد. این تغییر نظرگاه به ظهور طیف گسترده‌ای از مباحث تفسیری ـ فلسفی در میان کانت‌شناسان دامن زده است. یکی از این مناقشات تفسیری بحث از نظریّۀ حکم کانت است. بنا به تفسیر برخی از کانت‌شناسان معاصر، در آثار کانت ردّ پای دو نظریّۀ حکم متعارض را می‌توان یافت که برخی مفسّران از آن‌ها به «نظریّۀ حمل صریح» و «نظریّۀ حمل ضمنی» تعبیر می‌کنند. در این مقاله، با نظر به تفاسیر برخی کانت‌شناسان، این دو نظریّۀ حمل را در مقابل هم قرار می‌دهیم و تفاوت‌های این دو نظریّه را روشن می‌کنیم. نتیجه‌گیری ما این است که نظریّۀ حکم ضمنی یا پنهان کانت با آثار او و با آرای فلسفی‌اش بیشتر سازگار است. اگر این نتیجه‌گیری درست باشد، باید برداشت‌مان از نظریّۀ حکم کانت را تغییر دهیم و نظریّۀ حکم مختار و اندیشیدۀ کانت را نه در صورت‌بندی‌های صریح وی در نقد عقل محض و تمهیدات، بلکه در نحوۀ استدلال‌های او بجوییم. گذشته از این، یکی از لوازم مهمّ «نظریّۀ حمل ضمنی» این است که اگر این نظریّه را نظریّۀ حکم مختار کانت بدانیم، باید مبحث شاکله‌سازی و ساختار منطقی ـ معناشناختی احکام ترکیبی پیشینی را به شکل متفاوتی تفسیر کنیم.