جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معرفت نفس از جمله مباحثی است که همواره مورد تأکید اندیشمندان بوده است. به رغم بحث ها و مطالعات فراوانی که در این زمینه انجام شده، اما هنوز این مفهوم در قالب یک الگوی نظری، مدون و ارائه نشده است. علامه طباطبایی در تفسیر سوره مبارکه مائده به طور ویژه به معرفت نفس پرداخته اند و در صدد تبیین خودشناسی به عنوان کلید سلوک و شهود و یکی از راه‌های رسیدن به معرفت رب بوده است. در این پژوهش تلاش شده جهت دستیابی به الگوی نظری معرفت نفس از دیدگاه علامه طباطبایی، متن تفسیر المیزان ذیل آیه 105 سوره مبارکه مائده به روش تحلیل مضمون واکاوی و تحلیل شود. به منظور تدوین الگوی نظری معرفت نفس از دیدگاه علامه طباطبایی، از نرم افزار تحقیق کیفی MAXQDA برای انجام تحلیل مضمون استفاده شده است. در این پژوهش متن تفسیر المیزان فی القرآن ذیل آیه 105 سوره مبارکه مائده در قالب 180 عبارت معنادار کدگذاری شده و مضامین مرتبط با سؤال پژوهش در قالب سه دسته مضمون فراگیر و دو لایه مضامین سازمان دهنده و مضامین پایه قرار گرفته اند. پس از آن قالب و شبکه مضامین به دست آمده، در قالب یک مدل نهایی ارائه شده است، که نشان دهنده جایگاه معرفت نفس و ارتباط آن با عوامل زمینه ای، علّی و نتایج حاصل از آن از دیدگاه علامه طباطبایی است.

یکی از مسائلی که درباره صفات الهی بین سلفیه و متکلمان اختلاف است، تفسیر آیات صفات به معانی کیفی است. متکلمان چنین تفسیری را منافی با تنزیه خداوند متعال می‎دانند، در مقابل سلفیان با تمسک به برخی تفاسیر علمای سلف، تأکید بر اثبات چنین معانی در تفسیر آیات صفات شده‎اند. از جمله دلایل سلفیان تفسیر مالک بر آیه استواء است. آنان با تمسک به برخی از تفسیرهای منسوب به مالک از آیه استواء، ادّعا کردند که مالک بن انس، معتقد به اثبات کیفیت بر خداوند متعال است؛ بر این اساس می‎توان استوای خداوند بر عرش را به معنای علو و استقرار تفسیر کرد. با پژوهش حدیثی که در ده طریق تفسیری منسوب به مالک در آیه استواء صورت گرفت، مشخص گردید که عبارت مورد تمسک سلفیان از ناحیه سند و دلالت با مناقشاتی همراه است و تنها دو طریق از اعتبار سندی برخوردار است که در ناحیه دلالی حاکی از آن است که مالک در تفسیر آیه استواء، در عین آن که تفسیر آیه را به خداوند تفویض کرده، درصدد تنزیه خداوند از معانی کیفی نیز بوده است.

تلاش‌های بسیاری برای ایجاد همگرایی میان ادیان صورت گرفته است از جمله تلاش‌های استراتژیک، مانند تدابیری برای اتحاد در مقابل دشمن مشترک، تلاش‌های وجودشناسانه و معرفت‌شناسانه مانند نظریات پلورالیستی و تلاش‌هایی اخلاق‌محور همچون بیانیه‌های اخلاق جهانی. تمام این راه‌های مختلف که هریک با انگیزه‌ها و مبانی متفاوت از دیگری ارائه شده‌اند، در یک مطلب مشترک‌اند؛ آن عبارت است‌ از به تصویر کشیدن محور یا محورهایی به عنوان وجه مشترک باورها، اعتقادات و یا اصول اخلاقی مخاطبان یک نظریه و دعوت همگان به گردآمدن حول این محورها. رویکرد‌های استراتژیک که بیشتر در حوزۀ رفتارها و عواطف اجتماعی متمرکزند، با برجسته‌سازی آموزه‌های اصلی مشترک میان ادیان و مذاهب، رویکرد‌های وجودشناسانه و معرفت‌شناسانه با توسعه در مفاهیم غایی ادیان و اتحادبخشی به آنها و رویکرد‌های اخلاقی با ارائۀ اصول مشترک اخلاقی میان ادیان، به تأسیس این محور اتحاد و همگرایی حول آن اقدام می‌کنند. به هرحال در تمام این رویکردها، یافتن وجه مشترک در جنبه‌ای از هر دین راه حل مشکل تعدد ادیان و عقاید دانسته شده است. درحالی که از یک طرف یافتن وجه مشترکی معقول و قابل انتساب به تمام ادیان، مشکل اصلی این نظریات است و از طرف دیگر پدیدۀ بی‌دینی در این نظریه‌ها مورد بی‌توجهی قرار گرفته است. در این مقاله با روش توصیفی بخش عمده ای از تلاش ها برای همگرایی ادیان بررسی و سپس به تحلیل خلا موجود در آنها پرداخته شده است. درنتیجه مبنای «تسلیم بودن در برابر حقیقت» یا تقویت روحیۀ «حق محوری» به عنوان ابتدایی‌ترین محور همگرایی ارزشی معرفی شده است. یافته این پژوهش این است که نتیجه حاصل در این مقاله برخلاف تمام مبانی موجود، بی‌نیاز از یافتن وجه مشترک میان ادیان است و بی‌دینی را نیز همچون دینی پرتعداد در جهان در ذیل شمول خود جای داده است.

سلفیان، مسلمانان را به دلیل اعتقاد به مسایلی مانند توسل، شفاعت، تبرک و زیارت قبر مطهر پیامبر خدا| و سایر اولیاء به شرک متهم می‌کنند. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و مطالعه کتابخانه‌ای به بررسی، ارزیابی و نقد روش پژوهش، شیوه استناد آنها به آیات قرآن و نحوه استفاده از روایات می‌پردازد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که بر خلاف تصور ابن تیمیه و پیروان او از سلفیان، ظاهر آیات قرآن نص در این است که؛ عبادت مشرکان تنها به قصد تقرب به خدا نبود و آنها به بت‌های خود سمت ربوبیت می‌بخشیدند. مواجهه سلفیان با احادیث نیز جانبدارانه است. آنان به ابن‌تیمیه، تعلق افراطی همه جانبه دارند و تلاش آنان شرح و بسط دیدگاه‌های ابن‌تیمیه و تأکید بر آنهاست.

تفسیر معاصرانه، اثری شایان توجه برای مخاطبان جهانی است. این تفسیر بنا دارد دیدگاه‌های سنتی را در تفسیر قرآن، از منابع تفسیری و روایی که برگزیده بیان کند، از روش تفسیر قرآن به قرآن بهره برد و نیز به مسئولیت خود در رساندن هدایت‌های قرآن به مخاطبان جامه عمل بپوشاند. این مقاله با شیوة تحلیل انتقادی، به میزان تطبیق این راهبردها در تفسیر آیات ولایت و امامت اهل­بیت، در سطح ظواهر الفاظ قرآن (بقره: 124؛ نساء: 59؛ مائده: 3، 55، 56 و 67) می‌پردازد و مواجهه این تفسیر را به صورت موردی نیز دربارة آیات یادشده ارزیابی می کند. نتیجه آن که این تفسیر در تطبیق این راهبردها توفیق کامل ندارد؛ از جمله، از دیدگاه های سنتی در منابع معتبر، روایات کلیدی درباره این آیات و نیز نظام منطقی حاکم بر این آیات با روش تفسیر قرآن به قرآن چشم پوشیده است. در مواجهه با تفسیر این آیات نیز به ضعف‌ها بلکه خطاهایی مانند نقل ناقص دیدگاه­ها و روایات، مقایسه معنایی آیات بر اساس اشتراک لفظی و درک نادرست از تفسیر شیعی از این آیات دچار است.

مقام صالحان مفهومی مشکک است و گسترة وسیع و افراد مختلفی را دربرمی‌گیرد. بالاترین رتبة این مقام مورد درخواست انبیاء بوده است. هدف از این پژوهش تبیین مقام صالحان و درک مقصود حضرت یوسف علیه‌السلام از صالحانی است که درخواست الحاق به آنان را دارد. در این باره فروض مختلفی مطرح شده از جمله اینکه منظور معصومین علیهم السلام، انبیاء دیگر، صالحان آخر‌الزمان و نیز عاقبت به خیری در آخرت باشد. این نوشتار با جمع‌آوری اقوال و آراء در این موضوع به روش کتابخانه‌ای و بررسی و تحلیل و نقد این نظریه‌ها و با توجه به قرائن و شواهد قرآنی و روایی، به این مطلب پرداخته است که با توجه به پژوهش انجام شده، به نظر می‌رسد دعای حضرت یوسف علیه‌السلام جهت الحاق به معصومان علیهم‌السلام بوده است و سایر نظریه‌ها نیز با آن قابل جمع است.

قرآن کريم در چند آيه ادعاي فرعون را دربارة ربوبيت و الوهيتش گزارش کرده است. ديدگاه مفسران در تبيين مراد فرعون با کاستي‌هاي جدي روبه‌روست. بخش عمدة اين کاستي‌ها در غفلت از پيوند معنايي دو واژة‌ «ربّ» و «اله» و نيز عدم جامع‌نگري در آيات قرآني در اين زمينه است. در اين پژوهش با روش کتابخانه‌اي در گردآوري مطالب، شيوۀ اسنادي در نقل ديدگاه‌ها، و روش توصيفي ـ تحليلي در بررسي داده‌‌ها، ابتدا به اصطلاح‌شناسي واژه‌هاي «رب» و «اله» و رابطة معنايي اين دو پرداخته شده، سپس ديدگاه مفسران با نگاهي نظام‌مند به آيات در اين زمينه و دسته‌بندي زندگي فرعون در سه دوره ارزيابي گرديده است: 1. مقطع پيش از رسالت و حرکت حضرت موسي براي هدايت او؛ 2. مقطع محاجّه و استدلال حضرت موسي با فرعون براي ربوبيت حق‌تعالي؛ 3. زمان نشان دادن معجزات به وي. نتيجه آنکه فرعون در همة مقاطع سه‌گانه، خود را «رب» و «اله» مي‌دانست؛ اين در حالي بود كه وي به ربوبيت و الوهيت خدا جاهل نبوده؛ بلکه از سر علم و لجاجت آن را انکار مي‌کرد.

خوانش ابتدایی آیۀ شانزدهم سورۀ إسراء، خواننده را با سه چالش­ مواجه می­سازد. اولین چالش، تقدم ارادۀ هلاکت از سوی خداوند (أردنا)، پیش از عمل فسق اهل قریه (ففسقوا) است؛ از این چالش در ادبیات کهن تفسیری به «تقدم جزاء بر عمل» و در ادبیات امروزی نیز به «قصاص قبل از جنایت» تعبیر می‌شود. مسئلۀ چالش مزبور چرایی ارادۀ هلاکت اهل قریه، پیش از ارتکاب فسق است. چالش دیگر، تعلق امر الهی بر فسق و قبح عقلی آن، طبق ظهور عبارت «ففسقوا» است. چالش سوم جبر و عدم ارادۀ عبد است زیرا به سبب ارادۀ محتوم الهی بر اهلاک، امر تکوینی بر بندگان نیز محقق شده است؛ اعم از اینکه «مأمورٌ به» طاعت باشد یا فسق، آنچه مهم است به دلیل تخلف ناپذیری امر الهی و هلاکت تکوینی بندگان اوست. این جستار که با روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته است، با استحصال راه‌حل مفسران، توانسته از ترکیب تفسیر دو عبارت «اراده» و «أمر» با ساختارهای ادبی محتمل عبارات «إذا أردنا أن نهلک قریة» و «أمرنا مترفیها» چهل‌ودو احتمال استخراج کند. از میان این چهل‌ودو احتمال تفسیری، تنها پانزده احتمال، عاری از چالش‌های سه گانۀ مذکور است و می‌تواند موجه به حساب آید اما آنچه قابل مداقه است اینکه گریز از چالش­های پیشین، ناگزیر از ملاحظات ادبی مجاز، حذف و یا تقدم و تأخر شرط و جزا نیست. ارجحیت مجاز بر سایر فنون ادبی، تأویل آیه را تنها بر سه وجه متمرکز می­سازد.

ونزبرو «رؤیت» و «معراج» را به عنوان نشانه‌های نبوت بر می‌شمرد و به تبع معراج، نمونه‌هایی از «اخبار الغیب» را نام می‌برد. وی با روش ادبی به بررسی متن قرآن و تطبیق آن با عهدین می‌پردازد و بن‌مایه مقوله‌های فوق را برگرفته از عهدین می‌‌داند. اثر حاضر مستندات ونزبرو از قرآن و عهدین را با روش تحلیلی، انتقادی مورد ارزیابی قرار می‌دهد. از مجموع این بررسی‌ها به دست می‌آید که آیات مورد استناد ونزبرو در بحث رؤیت فرخنده جز در یک مورد بر این مسئله دلالت ندارند و ادعای وی درباره اقتباس فرازهای «أسری بعبده لیلا» و «من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی»(مربوط به رخداد معراج) و گزارش‌هایی با عنوان «اخبار الغیب» از عهدین با خطا همراه است.