جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يکي از مباحث مهم در فلسفه و اصول معاني حرفيه و يا انتزاعي است که ديدگاه‌هاي مختلفي در باب آنها وجود دارد و به لحاظ ارتباط تنگاتنگ مباحث فلسفي و اصولي آن و بازتاب‌هاي هر دو در فلسفه و اصول ضرورت دارد که با نگاه عقلي به اين مسئله پرداخته شود و مسئله مهم در بحث اصولي آن جزئي و يا کلي بودن معاني حروف و امکان تقييد و عدم آن است و در فلسفه علاوه بر کليت مسئله ماهيت داشتن يا نداشتن آنهاست، در اين مقاله روشن مي‌شود که قول به جزئيت معاني حرفيه ناتمام است و حق آن است که معاني حرفيه کلي وضع در آنها عام و موضوع‌له عام است و دليل بعضي از اصوليين مخدوش است و نيز در فلسفه هيچ منعي ندارد که معاني ربطي و حرفي داراي ماهيت باشند و ماهيت آنها عين وجود آنها باشد و حقيقتي باشند نه ساخته ذهن ما و نفي ماهيت از وجود رابط مورد قبول نيست.

درباره اخلاق، علوم گوناگونی پدید آمده است که هر کدام به جنبه خاصی در باره آن می‌پردازد؛ مثل علم اخلاق، اخلاق وصفی، فلسفه اخلاق و ... فلسفه اخلاق به مبادی تصوری و تصدیقی علم اخلاق می‌پردازد و می‌توان مباحث آن را به شکل ذیل تنظیم کرد: 1. مبادی تصویری همچون مفاد باید و نباید، حسن و قبح، مسؤولیت، ارزش، الزام. 2. مبادی تصدیقی همچون ماهیت قضایای اخلاقی، مدرک قضایای اخلاقی، معیارهای قضایای اخلاقی، کلیت قضایای اخلاقی، رابطه باید و هست. 3. نظام اخلاق اسلام و مبانی آن بایسته‌های فلسفه اسلامی عبارتند از: ارائه نظام اخلاقی با همه تفاصیل، استخراج یک فلسفه اخلاق از آیات و روایات، بیان نتایج دور و نزدیک نظام اخلاقی اسلام.

پوزیتیویسم یا تجربه‌گرایی افراطی، نظام فلسفی و معرفت‌شناسی حسی است‌ که با ورود به گزاره‌های‌دینی و مابعدالطبیعی، آن­ها را فاقد واقعیت عینی و خارجی می‌داند. از نظر تجربه‌گرایان افراطی، انتظار معرفت‌بخشی، حقانیّت و اثبات گزاره­های دینی کاری بیهوده است. چنین برداشتی، بسیاری از حقایق عالم هستی همچون خدا، معاد، وحی، معجزه و روح را افسانه می‌پندارد. مقالۀ پیش‌رو، تفکر تجربه‌گرایی را با دلایل درون­دینی و برون­دینی و با رویکرد «توصیفی، تحلیلی و انتقادی»، بررسی و نقد نموده، بر این باور است‌ کسب حقایق علمی و معرفت­بخش تنها در حوزۀ رویکرد تجربی صِرف نیست، بلکه این رویکرد در محدودۀ حقایق طبیعی و مادّی ارزیابی و سنجش می‌گردد. از سوی دیگر، گزاره­های دینی و ماورایی از یک اتقان علمی به معنای عام و معرفت‌بخش برخوردار است ‌که حتی به طور قطعی می‌توان ادعا کرد حقانیت امور مادی و طبیعی، بهرۀ وجودی و معنایی خود را از حققیتی ماورایی به نام حقیقت هستی­بخش (خدا) کسب نموده است‌. قرآن‌کریم و روایات‌اسلامی نیز از طریق تعدیل روش‌تجربی به اثبات برخی گزاره­های ماورایی و در قالب روش تجربه‌گرایی اعتدالی یا تجربه‌گرایی شبه‌فلسفی یا شبه‌علمی می­پردازند.

بحث حرکت در آثار حکمای مسلمان به‌وفور به چشم می‌خورد که نشان‌دهنده اهمیت این مسأله است. لذا در این راستا، تبیین ماهیت حرکت قطعیه و توسطیه از مسائل مهم در مباحث فلسفی است. شاخص‌ترین دیدگاهی که در این زمینه وجود دارد دیدگاه ابن‌سینا و ملاصدرا است. سؤال اصلی این است که مطابق دیدگاه این دو فیلسوف آیا حرکت قطعیه در خارج موجود است یا حرکت توسطیه؟ هدف از این پژوهش بررسی و تحلیل نقطه نظرات این دو فیلسوف در زمینه تبیین حرکت قطعیه و توسطیه و تحقق خارجی آن با روش توصیفی و تحلیلی با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و مجلات علمی معتبر بپردازد. از نتایج مقاله این است که ابن‌سینا حرکت توسطیه را در خارج موجود می‌داند و حرکت قطعیه را امری ذهنی می‌داند، ولی ملاصدرا قائل به وجود خارجی حرکت قطعیه است و حرکت قطعیه را یک امر متصل سیال می‌داند که وجود واحد شخصی دارد که کلّ آن در کلّ زمان است و درک این حقیقت راه را برای اثبات حرکت جوهری هموار می‌سازد.

تقسیم‌ موجودات به واسطه صفات ذاتی و ویژگی‌های هر یک از آنها از اولین اقدامات فیلسوف با نگاه هستی‌شناختی است. برخی از صفات ذاتی یک نوع، موجب تمایز بین افراد آن نوع با افراد انواع دیگر می‌شود که لازمه آن، انحصار صفات ذکرشده در یک نوع است؛ همچنین گاهی برخی ویژگی‌های یک نوع مانع تأثیرپذیری یا تأثیرگذاری مستقیم افراد آن نوع بر/ از افراد نوع دیگر می‌شود. تقسیم موجودات به مجرد و مادی و لوازم آن را می‌توان مبنا و ریشه بسیاری از نظریات فلسفی دانست. بر اساس نظر ابن‌سینا،‌ شیخ اشراق و ملاصدرا،‌ همه موجودات عالم، حتی حق تعالی، لزوماً جزء افراد یکی از این دو قسم‏اند. از نظر آنها ویژگی‌های ذاتی این دو نوع به گونه‌ای است که تأثیرگذاری مستقیم یکی بر دیگری محال است. صفاتی مانند ادراک به عنوان صفت ذاتی مجردات و قوه یا استعداد،‌ امتداد و قابلیت اشاره حسی به عنوان صفات ذاتی موجودات مادی را می‌توان به صورت پراکنده از آثار این سه فیلسوف به دست آورد. مسائل مهمی مانند چگونگی ارتباط علل عالی وجود با سایر مراتب،‌ چگونگی علم‌آموزی نفس و‌ ماهیت حافظه، با تقسیم موجودات به مجرد و مادی و لوازم آن در ارتباط‏اند؛ از این رو ‌در این نوشتار، علاوه بر بررسی انحصار یا عدم انحصار صفات ذکرشده در یک نوع، به وجه امتناع ارتباط مجرد و مادی با توجه به دیگر نظریات این سه فیلسوف و قواعد کلی حاکم بر فلسفه پرداخته می‌شود.

از باورهای قطعی و حتمی که در منابع دینی اسلامی که تأکیدات فراوانی به آن شده است، مسئله برپایی قیامت و حسابرسی اعمال دینوی انسان‌هاست؛ یکی از مباحث کلامی که از دیرباز تا به امروز مورد توجه قرار گرفته است، مسئله نجات و رستگاری انسان‌های روی زمین است؛ لذا عده‌ای از علمای برخی ادیان، بر این باورند که نجات و رستگاری منحصر به آیین خویش بوده و سایر افراد، مستحق عذاب الهی خواهند شد؛ در مقابل عده‌ای یک نوع کثرت‌گرایی نجات را در پیش گرفته‌ و نجات را برای تمامی افراد یکسان می‌داند؛ اما در این میان عده‌ای از علمای دین اسلام، راه اعتدال را اختیار نموده، و نجات را براساس قواعد اصولی دین اسلام تفسیر کرده و سایر افراد غیر مسلمان را یا شرایطی اهل نجات می‌داند. در این بین افرادی هستند که نسبت به مسائل اعتقادی و کلامی دین اسلام، به دلایلی گوناگونی ناآگاه و بی‌اطلاع هستند؛ افرادی که این بی‌اطلاعی و ناآگاهی آنان، نه از روی لجاجت و عناد است بلکه به واسطه قصوری است که به دلایلی دچار آن‌ها شده اند. حال پرسشی که مطرح می‌شود این است که این دسته افراد دارای چه ویژگی‌های هستند که به آنان جاهل قاصر اطلاق شود؟ و اگر شخصی در زمره جاهلان قاصر وارد شد، چه ادله‌ی عقلی و نقلی برای نجات شخص جاهل قاصر ارائه خواهد شد؟ جاهل قاصر، کسی است که به هر دلیلی امکان دسترسی به حق را نداشته و تشخیص حقیقت برایش میسّر نبوده است و این شخص به دلیل معذوریت عقلی که از پیشگاه خداوند متعال دارد، و براساس نص آیات و روایات، اهل نجات خواهد بود.

نظریّه تکامل انواع داروین، از جمله نظریّات مهمّ در کیفیّت خلقت انسان است. امری که همواره مورد بحث و گفت‌وگو در میان اندیشمندان در حوزه‌های مختلف فکری بوده است. تأثیر این نظریّه در حوزه دین و باورهای دینی نیز امری غیر قابل انکار است؛ تا بدان‌جاکه این نظریّه به‌عنوان توجیه‌کننده عقاید خداناباوران محسوب شده و عقاید دینی را با چالش مواجه می‌کند. از جمله متفکّرانی که براساس این نظریّه و مدّعیات مطرح شده در آن سعی در به چالش کشیدن آموزه‌های دینی کرده است، یووال نوح هراری است. وی نسبت به پذیرش این نظریّه سه پیامد را ذکر می‌کند که با تلقّی رایج از انسان و خدا و باورهای دینی سازگاری ندارد. این سه پیامد عبارت‌اند از: الف) تبار مشترک میان انسان و حیوان، عاملی برای نافرمانی از دستورات خداوند؛ ب) عدم ارائۀ توجیه و تبیینی عقلانی از وجود روح؛ ج) انکار اختیار و آزادی. هدف نگارنده در این نوشتار آن است که با روش تحلیلی ـ تطبیقی، لوازم و پیامدهای این نظریّه و مدّعیات هراری در سه بخش مذکور را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. افزون بر این، کاستی‌های موجود در سخنان هراری را نیز آشکار سازد.

تبیین ماهیت حرکت قطعیه و توسطیه و تحقق خارجی آن‌ها از مسائل مهم در مباحث فلسفه است. در این زمینه دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد که شاخص‌ترین آن دیدگاهِ ابن‌سینا و ملاصدرا است. هر کدام از این دیدگاه‌ها، دارای الزامات و نتایج متفاوتی است. این نوشتار سعی دارد به تحلیل نظرات این دو فیلسوف در زمینه ماهیت حرکت و نتایج هر یک بپردازد و در مقاله حاضر به لحاظ جمع‌آوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای و به لحاظ ماهیت روش از روش توصیفی وتحلیلی استفاده شده است. ازیافته‌های مقاله این است که ابن‌سینا قائل به وجود خارجی حرکت توسطیه است وحرکت قطعیه را خیالی وتوهمی می‌داند؛ امّا ملاصدرا حرکت قطعیه را واقعی و در خارج موجود می‌داند و آن را یک امرمتصل سیّال می‌داند که وجود واحد شخصی دارد که کلّ آن در کلّ زمان است. درک این ­حقیقت راه را برای حرکت جوهری و رفع موانع آن هموار ساخت و با اثبات حرکت جوهری بسیاری ازمسائل غامض فلسفی از قبیل معاد جسمانی، حدوث و قدم عالم و...حل شد.

یکی از مهمترین جریان‌های فکری معاصر در حوزه جهان اسلام جریان اعتزال نو است که سعی دارد با خوانشی عقلانی از دین در جهت رفع عقب ماندگی‌های مسلمین حرکت کند.در این میان محمد عابدالجابری و محمد ارکون که منتسب به این جریان هستند معتقدند مشکل اصلی مسلمانان میراث فکری آنهاست، میراثی که از تولید و پویایی و خلاقیت بازایستاده و توانایی اصلاح وضع موجود را ندارد.این دو با طرح فکری خود تحت عنوان «نقد عقل عربی» و «نقد عقل اسلامی» تلاش کردند تا زمینه را برای قرائتی جدید و عقلانی از اندیشه اسلامی فراهم آورند.البته هم جابری و هم ارکون در این پروژه به شدت متاثر از روش‌های دین پژوهی مدرن و پست مدرن غربی بودند.جابری و ارکون متاثر از روش‌هایی چون ساختارگرایی، پساساختارگرایی، تاریخی نگری نوین، هرمنوتیک وگسست معرفت شناختی امیدوار بودند تا بتوانند عقلانیت انتقادی را در فضای اندیشه اسلامی نهادینه سازند اما به نظر می‌رسد که پروژه آنها در بسیاری از موارد به دلایل مختلف اجرا نشد.