جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مجموعه‌ی حاضر که به مناسبت روز جهانی فلسفه و کنگره‌ی نکوداشت استاد سیدجلال‌الدین آشتیانی فراهم آمده مشتمل است بر پانزده مقاله درباره‌ی شان و شخصیت علمی استاد آشتیانی و اندیشه‌های فلسفی و عرفانی وی که به وسیله‌ی پژوهشگران حوزه و دانشگاه تدوین شده است. گفتنی است، استاد سیدجلال الدین میری آشتیانی (1384-1304 ش) را می‌توان از برجسته‌ترین شارحان فلسفه و عرفان اسلامی در عصر حاضر و یکی از حکیمان نوصدرایی شمرد که عمری به تبیین، تحکیم، و دفاع از حکمت متعالیه پرداخت و آن را به مستشرقان معرفی کرد. وی ویژگی‌های علمی مهمی داشت که جایگاه فلسفی او را برجسته می‌کند: 1- احیای تراث تفکر اسلامی از برنامه‌های اصلی و بلندمدت ایشان بوده است، 2- او در سیر تحقیقات و تالیفات خویش رویکردی تاریخی داشته و در این رویکرد تاثیر و تاثرات حکما از یک‌دیگر را کاویده است. 3- استاد آشتیانی به این مطلب عنایت ویژه‌ای داشته که باید در قبال فلسفه‌ستیزی جاری در تاریخ اسلام ایستاد و در صحنه‌ی مبارزه پایدار ماند. 4- ایشان علاوه بر ارتباطات حوزوی با چهره‌های دانشگاهی نیز ارتباط وثیقی داشت که این امر مصداق بارزی از همراهی این دو نهاد فرهنگی در عصه‌ی تفکر و علم بود. مقالات کتاب عبارت‌اند از: "گنج پنهان فلسفه و عرفان؛ سرگذشت استاد سید جلال‌الدین میری آشتیانی/ حسن جمشیدی"، "از آشتیانی چه می‌توان آموخت؟/ حسینعلی رحمتی"، "بایسته‌های کنونی حکمت اسلام از دیدگاه حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای/ عبدالله محمدی"، "جایگاه آشتیانی در جریان‌شناسی فلسفه‌ی اسلامی معاصر/ غلامرضا جلالی"، "جایگاه آشتیانی در تاریخ فلسفه‌ی اسلامی/ محمد باغستانی"، "فلسفه‌ی هستی در مکتب استاد سیدجلال الدین آشتیانی/ طاهره کمالی‌زاده"، "فلسفه‌ی عرفان از دیدگاه علامه سید جلال‌الدین آشتیانی/ حسین روحانی‌نژاد"، "عرفان شریعت‌محور در افق اندیشه و آرای آیت‌الله سید جلال‌الدین آشتیانی/ محمدجواد رودگر"، "فیلسوفان مسلمان و اثولوجیا/ سیدمحمد انتظام"، "عالم مثال مقوله‌ی طلایی نظام حکمی سیدجلال‌الدین آشتیانی/ حسن جمشیدی"، "استاد آشتیانی و مکتب تفکیک/ سید محمد موسوی"، "عقلانیت اصیل دینی در نگاه آشتیانی/ سیدمحمد عیسی‌نژاد"، "ولایت از دیدگاه استاد علامه سید جلال‌الدین آشتیانی/ فاطمه داروغه"، "نقد و تحلیل صوفیه از دیدگاه استاد آشتیانی/ حسین روحانی‌نژاد" و "آشتیانی و احیای تراث/ حسینعلی رحمتی".

در این مقاله در مورد تفسیر عرفانی از دیدگاه امام خمینیw در سه ساحت بحث شده است: ساحت اول ماهیت، ساحت دوم مبانی و ساحت سوم شیوه. تفسیر عرفانی شاخه‎ای از تفسیر است که عهده‌دار بیان باطن آیات قرآن و معانی رمزی و اشاری آنها و مبتنی بر ذوق عرفانی و سیر و سلوک است و از طریق کشف و شهود به دست می‎آید. در تفسیر عرفانی، با قبول دلالت ظاهر آیات، وجهه همت مفسر، راهیابی به باطن آیات، اشارات و لطایف آنهاست؛ زیرا قرآن دارای چهار لایه است: «عبارت» که به عوام اختصاص دارد، «اشارت» که در حیطه ادراک خواص قرار دارد، «لطایف» که در حوزه فهم اولیاست و «حقایق» که برای انبیا قابل دستیابی است. در ادامه اشاره‎ای به پیشینه تفسیر عرفانی شده است. در بحث مبانی، محورهای متعددی مطرح شده است که به‎اختصار عبارت‎اند از: مبنای هستی‎شناختی؛ مبنای معرفت کشفی؛ مبنای زبان‎شناختی؛ مبنای برخورداری قرآن از مراتب نزول؛ مبنای برخورداری قرآن از مراتب معنایی متعدد؛ مبنای مراتب فهم قرآن و مبنای طهارت باطن. امام ضمن ارج‎نهادن به ظاهر آیات، به تفسیر عرفانی پرداخته و رسالت مفسران را کشف مقاصد عرفانی قرآن دانسته است.

تصوف از جمله پديده هايي است كه از سده دوم هجري قمري در عالم اسلام ظهور كرد. درباره ماهيت و منشا تصوف، آرا گوناگوني وجود دارد. اين آرا بيانگر اين حقيقت است كه هر كس از منظري به اين جريان نگريسته و دورنماي دلپذيري از آن ترسيم كرده، كه با تصوف كنوني فرسنگ ها فاصله دارد. تصوف گرچه در دامن فرهنگ اسلام زاده شده؛ اما از سويي از گرايش هاي معنوي خارج از عالم اسلام تاثير پذيرفته و از سوي ديگر، با تكيه بر ذوق و استحسان و بدون بهره گيري از مباني ديني، آداب و رسومي را پايه گذاري كرده كه لااقل بعضي از آنها با كتاب و سنت قطعي انطباق ندارد. ضمن آنكه از مشارب عرفاني ديگر اديان و مكاتب نيز تاثير پذيرفته است. آيين اهل حق (يارسان) نيز كه به نحوي در تحت صوفيه مي گنجند و ماهيت خود را عرفاني مي دانند و در مناطقي از ايران و برخي از كشورها پراكنده اند، گرفتار انحراف هاي اعتقادي و عملي فراواني است؛ چون تناسخ و اعتقاد به زندگي هاي متوالي و غلو درباره علي (ع) و عدم اعتقاد و پايبندي به شريعت اسلام از قبيل نماز و روزه ي سي روز ماه مبارك رمضان و .... در واقع، اهل حق جز نامي از اسلام و تشيع و عرفان وديعه ندارد و معجوني از مذاهب و مسالك مختلف و آداب و فرهنگ ها است.

اين مقاله درآمدي است در باب عرفان عملي از منظر اهل بيت عليهم السلام و در آن از ماهيت، مختصات و اهداف عرفان عملي اهل بيت عليهم السلام سخن به ميان آمده است. بحث درباره ماهيت عرفان اهل بيت عليهم السلام معطوف به اين مسئله است كه عرفان عملي اهل بيت عليهم السلام از چه مقوله‏اي است و چه مقوِمات و مختصاتي دارد؟ در اين مقاله در باب عرفان اهل بيت عليهم السلام در ساحت نظر كه علمي شهودي و معرفتي قلبي به حضرت حق و اسما و صفات اوست، بحث نمي‏شود، بلكه در باب عرفان اهل بيت عليهم السلام در ساحت عمل كه از مقوله سلوك و توجه قلبي و عمل به دستورالعمل‏هاي عرفاني برآمده از قرآن و آموزه‏هاي عملي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم و اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام است، گفت‏وگو مي‏شود. عرفان عملي در مكتب اهل بيتعليهم السلام معطوف به معرفت، محبت، عبوديت، اشراق، قرب و لقاي خداي تعالي است و از بارزترين مختصات آن، عدم انفكاك بين توحيد و ولايت ولي كامل معصوم به‏ خصوص امام زمان عج الله تعالي فرجه الشريف است و مصونيت‏ بخشي حصن توحيد، مشروط به ولايت اوست؛ اما در عرفان مصطلح گرچه ولايت، يكي از اركان است، اما ولايت منهاي امامت ائمه هديعليهم السلام مطرح است. نيز عرفان ابن‏عربي و شاگردان و شارحان او بر تجارب عرفاني عارفان غيرمعصوم، مبتني است؛ ولي عرفان عملي از منظر اهل بيتعليهم السلام مبتني بر كتاب و سنت است.

روش عرفان، شهودی و کشفی است و سلامت روش خود را که همان تصفیه روح و ریاضت نفس می باشد، متعهد است. صَمْت و کم گفتن و گزیده گویی، جوع و گرسنگی معتدل و سودمند، سَهَر و بیداری و کم خوابی، خلوت، دوام ذکر خدا، از راه های ریاضت مشروع به شمار می آیند. ریاضت باید روشمند و مستمر باشد تا سودمند و نافع باشد. خدمت کردن به نفس، صیانت آن از لذت ها و اندوخته های دنیایی و ریاضت آن به علوم و حِکَم و واداشتن آن به نهایت تلاش و کوشش در عبادات و طاعات است. البته ریاضت در هر شرایطی به ثمر نمی نشیند و سودمند نمی افتد. ریاضتی سودمند و مؤثر واقع می شود که بر پایه بیداری و آگاهی استوار باشد. عرفای اسلام برای سیر و سلوک انسان، منازلی را قائل شده اند که اصول و امّهات آنها ده منزل است و هر منزل و مقامی دارای ده باب است که در مجموع به صد باب بالغ می شوند.

زبان عرفان، معركه آرای عارفان و ناعارفان است . عارفان تجـارب عرفـانی خـود را فراتـر از حـد تقرير و توصيف می دانند. عده ای نيـز تجزيـه و تحليـل تجربـه عرفـانی را نـا ممكـن مـی شـمارند. ازينرو، يكی از خصايص تجارب عرفانی، «بيان ناپـذيری» معرفـی شـده اسـت. در بـاب تجـارب عرفانی، نظريه های گوناگونی ارائه شده اسـت كـه بـه اختـصار عبارتنـد از : نظريـه تمثيـل، نظريـه «نمادين»، «نظريه تجسد»، «نظريه غير شناختاری بودن زبان دينی » ، نظريه های عـرف پـسند، ماننـد: «نظريه عواطف»، و «نظريه نابينايی معنوی»، نظريـه مجـازی بـودن زبـان عرفـانی و دينـی، «نظريـه پارادوكسيكال بودن تجربه عرفانی»، « نظريه زبان هنری و جمال شناسانه بودن زبان عرفان». از منظر بعضی ديگر، ريشه اصلی مشكل بيان ناپذيری تجارب عرفانی، در«نقص منطق زبان عرفی» است كه در حوزه آگاهی های عرفی كارساز است ودر قلمروتجارب عرفانی كارايی ندارد. به نظر اينجانب زبان ويژه عرفان «زبانی رمزی و نمادين» اسـت. ايـن نظريـه فاقـد نقـص هـای نظريه های پيشين است وتأمل در كلمات عارفان آن را تأييد می كند.