جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

افلاطون از جمله فلاسفه بزرگی است که در تمامی حوزه‌های مهمّ متافیزیکی و اجتماعی و سیاسی و تربیتی و فرهنگی آراء ارزشمندی دارد. اهمیت آراء افلاطون در ساحت فلسفه به‌قدری فراگیر است که هیچ دوره‌ای نبوده که با مسئله‌ای از افلاطون‌گرائی مواجه نبوده باشیم. این فیلسوف اهتمام جدی به مقوله تربیت و امور اجتماعی دارد و دیدگاه‌هایی در زمینه خانواده و زنان دارد که بیشترین نقدها به نظرات او در این بخش است. نظریه لغو مالکیت خصوصی و اشتراک در خانواده را در آراء افلاطون اغلب به عنوان خطاهای فاحش این فیلسوف در نظر گرفته شده است؛ حتی مارکسیست‌ها که علی‌القاعده باید به این جهت‌گیری علاقه‌مند باشند، ضمن تأیید این تفکر، آن را ناکافی و غیرمستحکم می‌دانند؛ از آن جهت که این فیلسوف به زیربنای اقتصاد در تفکر و تحولات اجتماعی باور نداشته است. در این مقاله تلاش شده که اول معلوم گردد حوزه و قلمرو این بحث نزد افلاطون چه میزان است؛ یعنی عموم مردم است یا فقط حاکمان؟ دوم آیا افلاطون در این آراء نظری جدّی ارائه کرده یا برای او نیز محل تردید بوده است؟ و سوم برخی از نقدهای فلاسفه متأخّر و معاصر در این‌باره چقدر وجاهت دارد؟ مفسران افلاطون در این‌باره آراء مختلفی دارند. در این مقاله یک تقسیم‌بندی محتوایی از آراء آنان صورت گرفته و نشان داده شده است که افلاطون در این‌باره نظر قطعی ندارد و در ضمن، محدودهٔ آن دربارهٔ اشتراکی بودن اقتصاد و خانواده صرفاً مربوط به طبقه حاکمان و نظامیان است نه عموم مردم؛ البته در همین حدّ هم از نظر مؤلف و بسیاری از مفسران قابل پذیرش نبوده و دارای نقدهای جدّی است.

غالباً دکارت را به‌عنوان فیلسوفی که در پایه‌گذاری فلسفه جدید نقش بسزایی داشت و مسیر تأملات علمی را فراهم‌تر کرد، مورد ستایش قرار می‌دهند. در بین آرای این فیلسوف، توجّه او به ریاضیات به‌عنوان علمی که تماماً حاوی قضایای یقینی است، از برجستگی برخوردار است که همین التفات ویژه به ریاضیات باعث گردید تا وی به نظریه وحدت علوم، با خصوصیات ریاضی قائل گردد و مختصات اصلی ریاضیات را، «اندازه‌پذیری»، «ترتیب» و به‌کارگیری «روش قیاسی» بیان داشته و اصطلاح «ریاضیات عام» را برای همه دانش‌ها که از این خصوصیات برخوردار باشند به‌کار برد. در بین آراء وی، تلقّی او از «بی‌نهایت» نیز متفاوت از اکثر فیلسوفان مدرسی است. وی تصوّر بی‌نهایت را به خلاف گذشتگان، تصوّری ایجابی می‌داند که در آدمی وجود دارد و به‌عکس تلقّی متعارف، تصوّر امر متناهی را از سلب نا‍‌متناهی میسور می‌پندارد که از زبان دکارت تا امروز با چالش‌هایی همراه بوده است. در این مقاله به نقد و بررسی نظریه بی‌نهایت دکارت می‌پردازیم و نشان داده می‌شود کار دکارت شروع خوبی بود اما در دل خود تردّدهای نظری دارد که بعدها در آرای ریاضی‌دانان به استحکام رسید.

"در این کتاب تلاش شده است ویژگی‌های تالیفی و ماتقدم و شهودی بودن، به عنوان ارکان شناخت ریاضی کانت مطرح و تا حد ممکن با طرح آرای سایر متفکران، بر وضوح مطالب افزوده شود. فصل اول در باب تالیفی بودن قضایای ریاضی است. کانت به خلاف منطق گرایانی نظیر راسل و واینهد، قضایای ریاضی را تالیفی می‌داند... فصل دوم ماتقدم بودن قضایای علوم دقیقه، نظیر ریاضی را بررسی می‌کند. کانت علاوه بر این که قضایای ریاضی را تالیفی می‌داند، یکسره آن‌ها را ماتقدم به شمار می‌آورد. کانت از این قضیه به سادگی گذر می‌کند و بیشتر به دلیل ضرورت و کلیت که در قضایای ریاضی وجود دارد، به این نظریه توسل می‌جوید. در واقع اگر به نظریه ماتقدم بودن از کل نظام فلسفی کانت در باب ریاضیات حذف شود، همه‌ی افکار او در این زمینه فرو می‌ریزد... فصل سوم، شهر ری بودن قضایای ریاضی را بررسی می‌کند. در نظام فلسفی کانت، تمامی مباحث بخش‌های گذشته یعنی تالیفی بودن و ماتقدم بودن به واسطه‌ی نظریه شهودی بودن شکل می‌گیرد. یعنی نهایت استدلال کانت در تالیفی بودن قضایا به ورود عامل فرا منطقی شهود منجر می‌شود که به سیستم استنتاجی منطق ریاضی اضافه شده است... کانت معتقد است قضایای ریاضی بر شهود محض زمان و مکان مبتنی است؛ همچنین هندسه از شهود محض مکان و حساب از شهود محض زمان بهره می‌گیرد...".

نویسنده در این کتاب طی پنج فصل ابعاد نظری "کانت" را در باب روش ریاضی، بررسی و تحلیل نموده است. در بخشی از مقدمه می‌خوانیم: "کانت برای ریاضیات روشی خاص قایل بوده که متافیزیک را در آن راه نیست. در نظر وی، درست است که ریاضیات از قضایای تالیفی ما تقدم بهره می‌جوید و اگر چنین نبود، نه علمی توصیفی بود و نه دارای ضرورت و کلیت اما ریاضیات، شیوه و روش خاصی دارد که اکسیوماتیک بودن، ساختنی بودن، ابتنا بر تعاریف و بهره‌گیری از برهان به جای استدلال نطقی، از خصوصیات منحصر به فرد روش ریاضی است". مباحث کتاب عبارت‌اند از: "ویژگی‌ ساختنی بودن ریاضیات"، "تاثیر شناخت ریاضی در روش ریاضی"، "مبانی روش ریاضی کانت"، "اصول متعارف ریاضیات" و "برهان".

فطرت، اصلی حیاتی در جهان‌بینی اسلامی است. تأثیرات متعدّد آن در مباحث فلسفی از جمله فلسفۀ دین، فلسفۀ اخلاق، فلسفۀ تاریخ، معرفت‌شناسی و مسئله شناخت، فلسفۀ تعلیم و تربیت، فلسفۀ حقوق و فلسفۀ سیاست حکایت از جایگاه و اهمّیت آن دارد. از این رو شهید مطهّری از اصل فطرت به عنوان «اصل مادر» در فرهنگ و معارف اسلامی یاد کرده و در آثار گوناگون خود به بررسی آثار و لوازم فطرت در انسان پرداخته‌است و آن را در ادامۀ حرکت جوهری عمومی هستی می‌داند. با این حال وی گذشته از استناد به آیات و روایات، کمتر به اثبات عقلی اصل فطرت پرداخته‌است بلکه به ذکر روش کلّی آن (که به زعم نگارنده می‌توان آن را بر مبنای الگوی استنتاج بهترین تبیین دانست) اکتفا نموده‌است. در این پژوهش تلاش شده‌است به روش توصیفی-تحلیلی و با جمع‌آوری اطّلاعات و تحلیل آنها، ابتدا چیستی فطرت و فطریّات انسانی بررسی شود و سپس وجود فطرت در انسان ثابت گردد؛ به این نحو که توجیهات مختلفی که برای وجود گرایش‌های انسانی در انسان مطرح شده‌است، مورد تحلیل قرار بگیرد و تبیین شود. سپس کوشش شده‌است برخی از آثار و نتایج فطرت بررسی گردد؛ از جمله استدلال فطرت در خداشناسی، تأثیر فطرت در معرفت‌شناسی و مسئلۀ شناخت، فلسفۀ اخلاق، فلسفۀ تاریخ، فلسفۀ تعلیم و تربیت و جامعه‌شناسی.

بدون تردید علامه طباطبایی از معدود متفکران معاصری است که از دو ویژگی برجسته برخوردار بوده است؛ یکی جامعیت نظری ایشان در علوم پایه اسلامی و دیگری پیشگامی در طرح مباحث نو که در مواجهه با افکار فلسفی غرب به‌وجود می‌آمد. به همین جهت دور از انتظار نیست که به برخی مسائل مهم فلسفه سیاست نیز پرداخته باشند. البته ایشان کتابی تحت این عنوان ندارند، اما در مجلدات مختلف تفسیر "المیزان" و رسائلی در باب روابط اجتمایی و رسالت شیعه به موضوعات مختلفی در ساحت فلسفه سیاست توجه کرده‌اند. از جمله این توجهات، پاسخ به این سؤال است که "با توجه به یک نمونه موفق در اداره جامعه که تمدن غربی است، چرا باید دنبال تحقق جامعه دینی بود که در تاریخ هیچ‌گاه بروز موفقیت‌آمیزی نداشته است؟ پاسخ به این سؤال که شاید در شرایط امروز ایران نیز به‌نحو دیگری مطرح است، نیازمند درک مبانی تفکر فلسفی و قرآنی ایشان در بعد سعادت فرد و جامعه می‌باشد. اما اجمالاً علامه ریشه دو گونه نگاه جامعه دینی و تمدن غربی را در این نکته می‌دانند که جامعه دینی حق‌گرا و عقل‌گرا ست و تمدن غربی لذت‌گرا و احساسی است. ازاین‌جهت نقد ایشان به نقد فیلسوفانی نظیر «مکین تایر» درباره تمدن غربی مشابهت دارد. در این مقاله با توجه به نیاز امروز ایران به این مقوله و از طرفی موقف منصفانه علامه در حوزه اندیشندگی، به تجزیه و تحلیل و نقد أراء ایشان پرداخته شده است.

مسئلۀ اساسیِ این پژوهش بررسیِ تأثیر یا عدمِ تأثیرِ تحقیقات فلسفی در صدورِ احکامِ فقهی و هدف از آن، اثباتِ این تأثیر با مطالعۀ موردیِ مسئلۀ «وحدتِ وجود» در حکمت متعالیه است. برخی فُقها در احکامِ مربوط به «کافر» و همچنین در احکام کتب «ضِلال»؛ به مسئلۀ وحدتِ وجود و قائلینِ به آن پرداخته‌اند و در بابِ مشروعیّت یا عدمِ مشروعیّتِ چنین دیدگاهی به داوری نشسته‌اند و به‌تبعِ آن احکامی را در بابِ قائلینِ آن، صادر کرده‌اند. در این مقاله به روشِ توصیفی-تحلیلی آشکار می‌شود اجتهاد فقها در این باب، تابعی از نحوه مواجهه و مفاهمه فقهای صاحب رأی با آرای فلسفی است. بر این اساس، پس از ذکر نمونه‌هایی از داوری فقهای چند سده اخیر و ایضاح پیش‌فرض‌های فلسفی یا عرفانی نهفته در آن، نسبت تقریر صدرالمتألهین از مسئلۀ وحدتِ وجود با دیگر تقریرها روشن و ثمره پذیرش یا عدم پذیرش آن در داوری فقها معین شده است. در این مقاله آشکار می‌گردد اولاً تقریرِ صدرالمتالهین از وحدت وجود از تقریر عرفانی آن متمایز است و ثانیاً پذیرش این تقریر می‌تواند دوگانگی و غیریت میان توحید فقها و عرفا را رفع نموده؛ و با معاضدت تحقیقات فلسفی حکمت متعالیه، اجتهاد فقها از انتساب بلاوجه صفت کفر و ضلال منزه گردد

ابن‌سینا یکی از چهره‌های پرفروغ علمی است که بسی بیش‌تر از قرن خود زیست، عمری کوتاه داشت(۳۷۰ ـ ۴۲۸هـ) اما تبحر او در علوم گوناگون و ارائه آثار متنوع از موسیقی و ریاضیات تا قانون در طب و الهیات و منطق و طبیعات و... همگی وجه تسلط وی بر حکمت نظری و علوم مختلف را نشان می‌دهد، اما این حکیم در قلمرو حکمت عملی نیز نظریاتی بدیع داشته است، آنجا که در کتاب نفیس اشارات و تنبیهات، در فصول آخر به بحث سعادت و بهجت و مقام عارفان می‌پردازد، هم تفکر عمیق وی را در این عرصه نشان می‌دهد و هم روح منزه او را در این ساحت نمایان می‌کند. از طرف دیگر او صرفاً فیلسوفی بنشسته در عزلت خویش و زندگی با کاوش‌های نظری نبود، بلکه در سیاست، دستی داشت و در دربار سلاطین زمان، اکثراً به جهت نیاز آنان به طبابتاو در امر وزارت، حضور یافت.

گرچه الهیّات عملی بخشی از تأملات الهی‌دانان مسیحی است که در دو قرن اخیر، به ویژه با کاوش‌های شلایرماخر در غرب، مطرح گردید، در گذشتۀ تمدن اسلامی -بدون بهره جستن از این واژگان- در سازمان روحانیت، چه شیعه و چه اهل سنت، وجود داشته است. هدف این مقاله آن است که چه موضوعاتی و چه اقداماتی در جوامع اسلامی به عنوان الهیّات عملی باید مورد نظر باشد و بلکه اولویت دارد. برای دقت بیشتر در کاوش، ابتدا جوامع اسلامی به دو بخش جوامع اسلامیِ تحت حکومت‌های غیراسلامی و جوامع اسلامی تحت نظام یا حکومت اسلامی تقسیم و الهیّات عملی در هر یک مورد تأمل واقع می‌شود. در این دو بخش گرچه موضوعات مشترک وجود دارد، امور اختصاصی آن، به ویژه با تجربۀ عملی پس از انقلاب اسلامی، پراهمیت و قابل توجه است. از این رو تمرکز بیشتر را اولویت‌های الهیّات عملی در متن جامعه ایرانی امروز قرار داده‌ایم. چند موضوعی که در این مقاله مورد واکاوی قرار گرفته مستقیماً به ماهیت موضوعات دینی ربط پیدا نمی‌کند، اما تأثیر زیادی بر باورهای دینی مردم گذاشته است. نکته نخست درباره نحوه ارتباط روحانیت با حکومت است؛ دومی به تأثیر فرهنگ‌ها و سنن قومی و ملی بر نحوه تبلیغ دین می‌پردازد؛ نکته سوم مربوط به مقتضیات زمان در فهم دین و تبلیغ آن است؛ چهارمین به ناقص بودن طرح‌ها و عدم توفیق در ارائه طرح‌های مناسب با ادعای حکومت اشاره دارد؛ و پنجمین نکته عدم وجاهت عقلانی برخی گفتارها و رفتارها در بخش‌های حکومت را بررسی می‌نماید. همۀ این نکات در تلقی جامعه از باورهای دینی تأثیر گذاشته‌اند.