جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در سدۀ سوم هجری برخی راویان حدیث از سوی احمد بن محمد بن عیسی اشعری از شهر قم اخراج شدند. از آنجا که بیشتر اخراج شدگان متهم به غلو بودند، دلیل اخراج ایشان، غلو و انحراف عقیده دانسته شده است و با یک تعمیم کلی اظهار می‌شود که قمی‌ها راویان را به کوچک‌ترین شائبه غلو از شهر اخراج کرده‌ و در حقیقت به حذف کلی آنان حکم می‌کردند، ولی به نظر می‌رسد که دلایل اخراج این افراد، تنها انحراف در عقیده نبوده است، بلکه اخراج شدگان گروهی اجتماعی و فعال بودند که حضور ایشان در قم در شرایط سیاسی آن زمان برای بقاء جامعۀ شیعیِ قم مناسب نبود. ضمن اینکه اندیشۀ اخراج راویان و حذف کلی یک راوی - حتی اگر مبتنی بر دلایل اعتقادی باشد- تنها دیدگاه احمد اشعری بوده و نه اندیشۀ همۀ مشایخ قم و این رفتار با عملکرد ایشان سازگار به نظر نمی‌رسد و از همین‌رو، نباید به عنوان مبنای فکری مدرسۀ قم تلقی شود.

با انتقال میراث حدیثی کوفه به قم در آغاز سدۀ سوم هجری مدرسه‌ای با محوریّت شهر قم پدید آمد که اگرچه رویکردی حدیثی داشت و بزرگ‌ترین مرکز نشر حدیث بود، اما با دارا بودن ویژگی‌های کلامی، در یک سلسله پیوسته از اندیشمندان و صاحبان آثار، نقش مؤثری در تاریخ کلام امامیه برجای گذاشت و مدرسه‌ای کلامی پدید آورد. مدرسۀ قم، در شیوه و روش کارِ کلامی ادامه جریان محدثْ متکلمان کوفه بود که با التزام و تکیه بر نص به تبیین معارف رسیده از اهل بیت(ع) و به هنگام ضرورت، به دفاع از آن پرداخته و نظامی جامع از اندیشه امامیه ارائه نمود. این جریان البته اختلافاتی درون خود داشت که خطوط فکری مختلفی را در قم پدید آورد.

در تاريخ تفكر بشري، مسئله فاعليت انسان و تبيين ارتباط ميان ارادة خدا و ارادة انسان، پاسخ هاي متعددي يافته و ديدگاه هاي مختلفي را پديد آورده است. در ميان مذاهب اسلامي نيز كساني با تأكيد بر حاكميت ارادة الهي و نفي فاعليت انسان، به جبر گراييده و گروهي ديگر براي حفظ فاعليت حقيقي انسان، به تفويض متمايل شدند. در ميان جريان اصحاب حديث، كساني تلاش كرده اند راه حلي براي اين مشكل تاريخي بيابند. « مفعول » و « فعل » با تمايز نهادن ميان اين نظريه معتقد است، افعال بندگان اگرچه مخلوق و مفعول خداوند هستند، اما فعل او نيستند، بلكه حقيقتاً فعل انسان شمرده مي شوند. به نظر مي رسد، اين تلاش با توجه به مباني اصحاب حديث در مسئلة فاعليت، هم چنان گرفتار جبر است.