جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث حجیت یا عدم حجیت خبر واحد از مباحث روشی و تاثیر گذار در علم کلام است. در علم اصول فقه از این مسئله با عنوان «حجیّت خبر واحد» بحث می‌شود.( برای نمونه نگاه کنید به مظفر،۱۴05ق، ج2: صص62- 65؛ شیخ انصاری ، ۱۴۲۸ق، ج۱: 108). با توجه به ادله‌ای که در علم اصول فقه بر اعتبار آن اقامه شده، نگرش رایج دانشمندان علم اصول آن است که خبر واحد فقط در حوزه فقه معتبر است؛ اما حجیَّت آن در اثبات عقاید محل اختلاف است. قول مشهور عالمان امامی مذهب عدم حجیت خبر واحد در عقاید است. اهل سنت در حجیت خبر واحد اعتقادی دچار اختلاف هستند ؛ گرچه به حجیت آن به دلیل مفید علم بودن خبر واحد و عدم تفکیک میان اخبار آحاد فقهی و غیر فقهی از سوی صحابه و سلف، تمایل بیشتری دارند. به اعتقاد فخررازی، خبر واحد تنها در حوزة فقه معتبر است. وی در اساس التقدیس به معصوم نبودن راویان، طعن صحابه نسبت به هم، وجود جعل در اخبار، روش های نادرست راویان در رد و اثبات روایات، عدم کتابت احادیث را علل عدم حجیت خبر واحد اعتقادی شمرده است. به نظر می‌رسد ادله اقامه شده از جانب ایشان، وافی به مقصود نیست. اهمیت مقاله حاضر به جهت شخصیت فخررازی که از عالمان برجسته و تأثیرگذار اشعری است. از بررسی مقالات گوناگون در مسأله خبر واحد اعتقادی مقاله‌ای تفصیلی که دیدگاه فخررازی را بررسی و نقد کرده باشد،یافت نشد.

معارف و عقاید 3، اثر محمدتقی سبحانی، مجموعه‌ای است از معارف و عقاید اسلامی، پیرامون مسئله توحید و عدل الهی. این کتاب، که به‌عنوان بخشى از نظام آموزش جدید حوزه‌هاى علمیه تدوین و تنظیم یافته، عصاره مجموعه گسترده‌اى از آثار قدیم و جدید در این رشته است. نظر به اینکه در نظام جدید، محتواى دروس متناسب با سه سطح مخاطبان، به سه مرحله «آشنایى»، «شناخت» و «تسلط» دسته‌بندى شده است، ناگزیر در این کتاب نیز میزان آشنایى مخاطبان رعایت شده است. این کتاب به مرحله دوم از آموزش علم کلام اختصاص دارد و تلاش شده است که یک دوره نسبتا جامع، نه لزوما کامل، از مباحث توحید و عدل در این اثر گنجانده شود. این مرحله، با کتاب‌هاى دیگرى با موضوع‌هاى نبوت، امامت، معاد، انسان‌شناسى و جهان‌شناسى تکمیل مى‌گردد. در مرحله مقدماتى با دو جلد کتاب عقاید و معارف، زیربناى بحث‌هاى اعتقادى پى‌ریزى و یک دوره مختصر از کلیه ابواب معارف بیان شد. در این مجلد، برخلاف دو کتاب قبلى، مطالب بیشتر با بیان تفصیلى و ادله دقیق‌تر مطرح گردیده و مهم‌ترین اصطلاحات و اطلاعات در هر بحث ارائه شده است. البته نویسنده در این مرحله، از گزارش تفصیلى آرا و نقد و بررسى آنها خوددارى کرده و این مهم را به مرحله سوم وانهاده است. کتاب با مقدمه‌ای از ناشر آغاز و مطالب در چهل‌ونه درس، تنظیم شده است. در پایان هر درس، پرسش‌هایی متناسب با مطالب مطرح‌شده، عنوان گردیده و موضوعات مختلفی به‌عنوان پژوهش، پیشنهاد داده شده است. در درس نخست، ضمن تعریف دانش کلام، به موضوع و جایگاه آن در بین سایر علوم اسلامی، اشاره گردیده و در درس دوم، به ضرورت و اهداف این علم، پرداخته شده است. در درس سوم، روش علم کلام مورد بررسی قرار گرفته و روشن شده است که این دانش، از چند روش گوناگون به‌صورت هم‌زمان، استفاده می‌کند. در درس چهارم، به بیان نسبت علم کلام با علوم دیگر پرداخته شده است. این نسبت‌سنجی، بر اساس سه ویژگی مهم هر علم، یعنی موضوع، روش و غایت، انجام شده است. از دیگر موضوعات مطرح‌شده در کتاب، می‌توان به تاریخچه علم کلام، مذاهب مهم کلامی، معرفت و اقسام آن، ضرورت و امکان معرفت و اصول عام علم کلام، اشاره نمود.

کارکرد تذکری (تذکر به معرفت فطری)، یکی از مهم‌ترین کارکردهای وحی است. انبیا و اولیای الهی برای عملی ساختن این کارکرد، از راه­های مختلفی مانند راه تبیینی (تبیین عهد و میثاق فطری، مفاد و خصوصیت آن)، راه تعلیمی (آموزش دین، عبادت و دعا)، راه انگیزشی (ایجاد حالت­های تکوینی موجب التجا و اضطرار) و راه بازدارندگی (از بین بردن موانع فطرت)، به این کارکرد وحی جامه عمل می‌پوشانند.

دیدگاه نفی صفات از ذات اقدس الهی، آموزه‏ای است که امروزه نظریه‏ای شاذّ تلقّی شده و نظریه اثبات صفت و عینیت آن با ذات، به عنوان تفسیر توحید صفاتی، به اهل بیت: نسبت داده می‏شود. این تحقیق درصدد پی‏جویی دیدگاه نفی صفات در روایات اهل بیت: است و به این نتیجه می‏رسد که حجم انبوهی از روایات شیعه، بر نفی صفات دلالت دارد و دیدگاه اثبات صفت، دیدگاه فلاسفه متأخّر است و به همین خاطر هر جا در روایات سخن از نفی صفات است، از سوی این اندیشمندان، دچار تأویل و توجیه شده ‏است. روایات نافی صفت را می‏توان در چهار محور دسته‏بندی کرد: روایات نفی صفت، روایات نفی توصیف، روایات نفی وساطت صفات (مثلاً عالمٌ لذاته به جای عالمٌ بعلم) و روایات دالّ بر حدوث اسماء.

انسان شناسی اسلامی درصدد بيان مهم ترین معارف اعتقادی اسلام درباره انسان است . در این اثر کوشش به عمل آمده تا مطالب مطرح شده مستند به منابع اصیل دینی یعنی آیات قرآن کریم و احادیث معصومان مسیر از آرا و سخنان مفسران قرآن و شارحان احادیث بهره می گیرد . از آنجا که آموزه های وحیانی در موضوعات معرفتی و اعتقادی اغلب تعبدی نبوده و ارشاد به حکم عقل یا تذکر به امور وجدانی اند ، محتوای این کتاب نیز از این لحاظ متنوع است . در حقیقت ، یکی از ویژگی های انسان شناسی دینی در مباحث مهمی ، مانند رابطه انسان با خدا و جبر و اختیار ، تذکری و وجدانی بودن آموزه های آن است ؛ به این معنا که انسان پس از مواجهه با داده های وحی درباره خود ، حقیقت آن را با عقل یا فطرت خود عمیقا در می یابد و درستی آن را وجدان می کند . این کتاب در نه فصل تنظیم و نگاشته شده است . فصل نخست به کلیاتی درباره مفهوم و ضرورت انسان شناسی اختصاص دارد و در فصل دوم ، آفرینش انسان و عوالم وجودی او جای گرفته اند . فصل های سوم و چهارم به ساحت های وجودی انسان می پردازند و مسائلی نظیر جسم و روح ، فطرت ، عقل ، شهوت و آزادی ، علم و دانش ،اميال ، جبر و اختیار ، سرنوشت و قضا و قدر و طبیعت انسان وخير وشر بودن آن را عنوان می کنند . بررسی فلسفه حیات انسان در فصل پنجم این کتاب جای دارد و فصل بعدی به کرامت و منزلت انسان و فصل هفتم به مباحث سعادت و کمال انسان می پردازد . رابطه انسان با خدای در فصل هشتم و رابطه انسان با جامعه و جهان هستی در فصل نهم عنوان شده اند . دفتر نشر معارف وابسته به نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها ، چاپ نخست کتاب انسان شناسی اسلامی را در ۲۳۲ صفحه وزیری در سال ۱۳۹۰ منتشر کرده است .

کتاب « کلام و عقاید یکی از کتاب هایی است که درباره توحید و عدل در منابع وحیانی به خوبی بحث کرده و رویکرد کلامی ۔ عقلی نیز به این مساله داشته است . این کتاب که برای دانشجویان رشته الهیات تدوین شده ، در پی آن است که به تبیین عقلانی آموزه های اعتقادی توحید و عدل براساس آیات قرآن کریم و احادیث پیامبر (ص) و اهل بیت(ع) بپردازد و هدف اصلی آن ، نشان دادن این است که معارف کتاب و سنت ، عقلی ترین و وجدانی ترین دیدگاه ها در مباحث توحید و عدل است . به اعتقاد نگارنده ، معارف دین ، معارف عقلانی است و عقل ، درستی بسیاری از این معارف را قبل از بیان دین یا پس از آن درک می کند . عقل فقط آن بخش از معارف دینی را درک نمی کند که تحت غیب قرار می گیرند و امور تعبدی نامیده می شوند . البته همین آموزه ها هم از جهتی عقلی هستند ؛ زیرا وقتی آدمی با عقل ، خدا و پیامبر او را اثبات کرد ، عقل حکم می کند که سخنان تعبدی خدا و پیامبر درست است و باید آنها را واقعی دانست و به آنها معتقد شد . کتاب دارای شانزده درس است . کلیات علم کلام و راه های خداشناسی درسهای اول تا پنجم این کتاب هستند . درس ششم این اثر اسماء و صفات نام دارد . همچنین عنوان درس هفتم چگونگی کاربرد و کارکردهای اسماء و صفات الهی است . توحید ، مراتب توحید ، دیگر صفات الهی ، عدل الهی عناوین درس های هشتم تا یازدهم این کتاب است . حسن و قبح عقلی ، نظریه جبر ، تفويض وامر بين الأمرين ، قضا و قدر وبداء ، شرور وعدل الهی و سعادت و شقاوت عناوین پنج درس آخر این کتاب هستند . این کتاب به همت سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها ( سمت ) و دانشگاه قرآن و حدیث در ۲۰۸ صفحه در سال ۱۳۹۴ روانه بازار کتاب شده است .

این کتاب به منظور معرفی سه علم مهم از علوم اسلامی ( کلام فلسفه و عرفان ) برای دانشجویان الهیات و طلاب علوم دینی ، در قالب دو واحد درسی تدوین شده است . در بررسی هر علم ، نخست کلیاتی همچون : تعریف ، موضوع ، فایده و روش علم مورد بحث قرار گرفته تا پیش از ورود به مسائل مهم آن ، دورنمایی از علم ارائه شود و دانش پژوه با جغرافیای بحث آشنا گردد . یکی از ویژگی های این کتاب این است که تاریخچه مختصر پیدایش هر علم را در جهان اسلام ونیز تاریخ پیدایی مکتب های مختلف را مطرح کرده است . نویسنده محترم تلاش کرده تا درباره هرمکتب ، مبانی و آرای مهم آن را ذکر کند و مشخصه های اصلی آن مکتب را برشمارد . بیان روشن و به دور از پیچیدگی ، استفاده نکردن از اصطلاحات فنی ، تکیه بر آرای مشهور ذگر منابع دست اول در قسمت یادداشت ها ، انتقال مباحث پیچیده تربه قسمت یادداشت ها برای استادان و علاقه مندان از ویژگی های این اثر است . عنوان های فصل های علم کلام این کتاب بدین قرارند : کلیات علم کلام ، نخستین حوزه های کلامی ، معتزله ، اهل الحديث ، اشاعره ، ماتریدیه وشيعه . چاپ یازدهم این کتاب را سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها ( سمت ) با همکاری موسسه فرهنگی طه در 184صفحه( بخش کلام ، هفتاد صفحه ) در سال ۱۳۹۴ روانه بازار نشر نموده است

شرح و بررسی مبانی عقلی و نقلی توحید، اسماء، صفات و افعال الهی به ویژه عدل خدا، با توجه به اصول اعتقادی شیعه امامیه است. در ابتدای این نوشتار کلیاتی در مورد معنای علم کلام و مفاهیم عام مندرج در این علم مطرح شده و هدف علم کلام و روش‌های آن برای تبیین اصول دین و عقاید اسلامی از راه عقل و نقل بیان شده است. آنگاه به بررسی راه‌های معرفت خداوند متعال و اثبات وجود او از طریق براهین عقلی، فطری و قلبی و نیز توجه و دقت در آثار و عظمت خلقت پرداخته شده و تحلیلی از اسماء و صفات الهی، کیفیت استعمال آن‌ها و نیز نقش آن‌ها در معرفی خداوند، ارایه شده است. در ادامه نویسنده به تبیین مفهوم توحید و ادله عقلی و نقلی مبتنی بر آن پرداخته و مراتب توحید اعم از توحید در عبادت، توحید در ذات، توحید در صفات و توحید در افعال را شرح داده و برخی از صفات الهی مانند: علم، قدرت و خالقیت که جزء صفات اصلی خداوند متعال هستند را شرح داده است. در بخش دیگری از کتاب نویسنده به تفسیر عدل خداوند پرداخته و مبانی عقلی مربوط به آن مانند حسن و قبح عقلی و رابطه آن با عدل خدا را بررسی نموده است. در همین راستا وی به تبیین مسایل مربوط به جبر و اختیار و قضا و قدر الهی پرداخته و از منظر عدل الهی به تشریح مبانی آن از دیدگاه شیعه امامیه پرداخته است.

علامه جوادی آملی، از شارحان برجستۀ حکمت متعالیه، در معناشناسی گزاره‌های الهیاتی، نظریۀ اشتراک معنوی را در گزاره‌های لفظی الهیاتی و گزاره‌های برآمده از واقع پذیرفته است. توجه ایشان به نظریات دیگر در معناشناسی گزاره‌ها و همچنین چالش‌های مطرح در مورد نظریۀ اشتراک معنوی، سبب شده است که تقریر ایشان از این نظریه، دربردارندۀ زوایای جدیدی باشد؛ از جمله تأکید بر نظریۀ وضع الفاظ برای ارواح معانی، امکان عقل برای شناخت مفهومی واجب در حوزۀ ذات و صفات ذاتی، سازگار دانستن نظریۀ اشتراک معنوی با نظریۀ وحدت شخصی، تطبیق گستردۀ این نظریه در آیات و روایات. با این‌ همه ملاحظاتی در این تقریر وجود دارد که ممکن است اصل نظریۀ اشتراک معنوی را به چالش بکشد که از جملۀ آنها می‌توان به نارسایی ادلۀ این نظریه، ناسازگاری نظریۀ اشتراک معنوی در گزاره‌های لفظی الهیاتی با قواعد زبان عرب، محذور اکتناه واجب و منتفی شدن این نظریه بر پایۀ وحدت شخصی وجود اشاره کرد.

در مسئله وجودشناسی صفات ذاتی خداوند چهار نظریه اصلی مطرح شده است که عبارتند از: عینیت ذات و صفات، زیادت صفات بر ذات، نفی صفات و نیابت ذات از صفات، و احوال. فیاض لاهیجی از فیلسوف- متکلمان مدرسه فکری اصفهان از یک سو دیدگاه عینیت فیلسوفان و از سوی دیگر، دیدگاه نیابت برخی متکلمان را مطرح می‌کند. این مقاله درصدد کشف دیدگاه واقعی فیاض بر اساس مبانی فکری اوست. به نظر می‌رسد بر اساس مبانی صدور، ضرورت و سنخیت علیت و اشتراک معنوی وجود، لاهیجی باید در وجودشناسی، دیدگاه عینیت و در معناشناسی، الهیات اثباتی را قبول داشته باشد و استفاده از واژه نیابت به دلیل خلط دو دیدگاه عینیت و نیابت و عدم درک تفاوت این دو نظریه و مبانی و آثار متفاوت آن‌ها است.