جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اگر اصول و احکام اخلاقی را بر پایه اموری واقعی استوار بدانیم و معتقد به یک نظام اخلاقی مطابق با نظام تکوین و هماهنگ با قوانین جاری در آن باشیم در این صورت یک نظام اخلاقی معقول و موجه داریم که می توانیم در مورد آن به بحث و گفتگو بنشینیم و اصول و احکام مطرح شده در آن را در بوته نقد بگذاریم. اما اگر راهی غیر از این را پیمودیم به هر نحوی که باشد آن نظام اخلاقی معقولیت خود را از دست می دهند و نمی توان در مورد آن با ابزار عقل و اندیشه به قضاوت نشست و درباره اصول و احکام آن داوری نمود در صورت اول ما یکسری اصول ثابت کلی و دایمی داریم که منطبق بر امور عینی و نفس الامری هستند و به تعبیر دیگ یک نظام اخلاقی مطلق داریم. در غیر این صورت احکام اخلاقی یا اموری کاملا بی معنا و نامعقول هستند و یا ناشی از احساسات و امیال فردی و گروهی می باشند که منجر به نسبیت گرایی در اخلاق می شود. بحث از رابطه باید و هست ناظر به همین مساله می باشد که آیا می توان از هست ها و واقعیت ها بایدها و احکام اخلاقی را نتیجه گرفت و آنها را بر پایه هست ها توجیه نمود یا اینکه میان این دو سدی نفوذناپذیر وجود دارد که هرگونه ارتباطی میان آندو را ناممکن می کند. ما در این تحقیق نظرات سه تن از فیلسوفان معاصر یعنی علامه طباطبائی شهید مطهری و استاد مصباح یزدی را منعکس نموده ایم و در نهایت به این نتیجه رسیدیم که آن سه بزرگوار علی رغم اختلاف نظر در برخی مسایل صورت اول را برگزیده اند و قائل به ارتباط میان باید و هست می باشند.

مجموعه ی حاضررویکردی توصیفی تطبیقی نسبت به یکی از منظرهای دین پژوهی و اندیشه ورزی به نام فطرت است که می تواند بستر ژرف کاوی را در ساحت نگاه اهل اندیشه و باور بگستراند.بررسی تطبیقی ماهیت فطرت در دیدگاه شهید مطهری و مکتب تفکیک هدف اصلی این پژوهش است تا بدینوسیله نسبت به یکی از ابزارهای مهم معرفتی یعنی همان فطرت، شناخت پیدا کرده و با فهم بهتر آن در بکارگیری این گوهر درونی قدمی موثر بردارد.فطرت گونه ‏اى خاص از ساختار خلقى و سرشتى است که انسان در آغاز آفرینش خود و پیش از قرار گرفتن در شعاع تأثیر عوامل مختلف دارا می باشد در دیدگاه شهیدمطهری فطرت از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و ایشان در راستای تببین واقع گرایانه آن تلاشهای فکری در خور توجه و شایسته ای انجام داده اند . استاد مطهّری با تحلیلی فلسفی، توسعی در معنای قرآنی فطرت قایل شده اند.سپس فطرت را در دو بعد بررسی می کنند وبدین امر قائلند که فطرت دو بعد ادراکی(عقل) و احساسی(دل) دارد، که بعد ادراکی آن نیز به دو قسم تصورات و تصدیقات تقسیم‌پذیر است. در باب فطرت ادراکی، استاد مطهّری معتقدند که انسان تصورات فطری ندارد؛ ولی تصدیقات فطری به معنای تصدیق بدیهی اولی دارد.در مکتب تفکیک نیز به عقل فطری اشاره شده است. در نگاه اهل تفکیک، عقلِ اصطلاحىِ فلاسفه به کلى با عقل فطرى بشرى متفاوت است . تفکیکیان معرفت فطری را برای شناخت کافی دانسته و اظهار می دارند عقل فطرى امرى نورانى، مجرد و بسیط است که به صورت بالذات استقلال دارد و خداوند آن را براساس حکمت خود، بر بندگانش ارزانى مى دارد و هر کس را هم که لایق نداند، از وصول بدان محروم مى کند و تلاش انسان در جهت هدایت تنها تلاش سلبی است .دراین پژوهش نهایتا بدین نتیجه رسیده ایم که،کم تاثیر دانستن عقل ومعرفت عقلی در هدایت و بستن باب تعقل توسط مکتب تفکیک منجر به این امر شده است که قائل به نوعی معرفت شهودی شوند بدون این که بر ای این معرفت تبیین عقلی ارائه دهند و همین امر معرفتی ناقص برای تفکیک به ارمغان آورده است.

چکیدهحقیقت و گوهر دینداری چیست؟ چه نحوه‌‌ای از سلوک در مسیر دین لازم است تا هدف از ابلاغ دین تأمین گردد؟ این پرسش یکی از مهم‌ترین و کاربردی‌ترین سوالات پیش روی انسان است. در پاسخ به این سوال و نحوه مواجهه با حقیقت قدسی دین، شیوه‌های مختلفی اتخاذ شده است: برخی، صرفِ دلِ پاک را (و لو بدون عمل نیک) برای دیندار شدن انسان کافی دانسته‌اند. برخیتکیه افراطی بر عقل انسانی کرده و گوهر وجود انسان را در تعقل او دانسته‌اند. گاهی نیز عقل و ادراک، به بهانه پرداختن به دل و تزکیه نفس، مورد نکوهش واقع می‌شود. برخی نیز، تجربه شخصی افراد از دین و «گوهر» و« صدف »آن را مطرح می‌کنند. این نوشتار،با معیار قرار دادن نظر شهید مطهری در این زمینه به بررسی این نظرات می پردازد و در نهایت؛ «توحید» به عنوان گوهر همه اعتقادات معرفی می‌گردد تا جایی که حتی دو مرحله بعدی که اخلاق و احکام هستند نیز، وام‌دار این اعتقاد کلیدی و اساسی خواهند بود. چرا که در بخش اخلاق ،ریشه همه ملکات و فضایل، خدا خواهی و موحد بودن است و در بخش احکام نیز، فقه و رفتار فقهی، سلوک در راهی است که خداوند متعال به ما نشان داده است و هدف از فقه، بنده محض خدا شدن است. در بخش اخلاق، «نیت خالص» به عنوان مهم‌ترین و کلیدی‌ترین امر مطرح می‌شود و بالاخره در بحث احکام (رفتار) «عمل صالح»، اصلی‌ترین مولفه وجودی انسان دیندار معرفی می‌گردد. کلید واژه‌ها: تجربه دینی ـ دینداری ـ گوهر و صدف ـ توحید ـ ایمان-شهید مطهری.

تاریخ را به دوره های مختلفی مانند دوره باستانی دوره قرون وسطی و دوره جدید تقسیم کرده اند دوره جدید را نیز به دوره های دیگر مانند رنسانس رفرماسیون (اصلاح دین) و روشنگری تقسیم کرد. رنسانس و رفرماسیون سده های پانزدهم و شانزدهم را در بر می گیرد و روشنگری سده ی هفدهم و بویژه سده ی هجدهم را شامل می شود. در قرون وسطی عقل و دین هردو حجت بودند. اگر سخت از توانایی عقل می رفت توانایی آن در شناخت دین بود نزاع متملکان و فلاسفه جهان مسیحیت و اسلام بر سر میزان توانایی عقل تطابق عقل و دین و تقدم یکی بر دیگری بود قرون وسطی را با هر منظری که نگاه کنیم گذشته دین خود را منعکس می کرد. عقل گرائی قبل از عصر روشنگری ویژگی ضد دینی یا غیردینی نداشت.

اگر چه استاد مطهری پردازش نو داشته‌اند، اما در مجموع نمی‌توان گفت که ایشان تأسیس نوی داشته و یا مبنای تازه‌ای آورده است، ولی همانطور که در مباحث فصول ارائه شده اشاره کرده‌ایم نگاه‌های نقادانه‌ای هم به نظرات بعضی از بزرگان از جمله مرحوم ملاصدرا داشته است.یعنی با این که استاد مطهری از پیروان صدیق ملاصدرا بود و در نظام فلسفی او گام نهاده بود و از مشرب حکمت متعالیه جرعه می‌نوشید، ولی در عین حال خودشان هم صاحب آرایی بودند و حق خود می‌دانستند که در آراء او انتقاد به عمل بیاورند، اما این انتقادات هرگز مبانی اصلی آن فلسفه را متزلزل نمی‌کرد و مبانی جدیدی را بنیان نمی‌نهاد.استاد مطهری گر چه به لحاظ هدف، متکلم است، اما به لحاظ روش و مشرب به طریق رایج اهل کلام نرفته است، یعنی استاد با دغدغه‌های منطقی به برهان روی می‌آورد و سعی دارد با ابزارهای تحلیلی منطقی به دفاع از اندیشه‌های دینی بپردازد، و بر اساس چنین مبنایی در تحلیل مسایل کلامی به رهیافت فلسفی روی می‌آورد که البته این امر در همه مسایل صدق نمی‌کند. مثل رهیافت ایشان در تحلیل مسأله کثرت‌گرایی دینی آن هم در مسئل? حقانیت، نه در عرص? نجات یا تسامح و تساهل اجتماعی (تلورانس) که تقریباً رهیافت درون دینی می‌باشد. یعنی می‌توان گفت در بعضی از موارد روش ایشان تلفیقی از عقل و نقل بوده است.استاد در زمینه تأثیر قرآن بر کلام و فلسفه معتقد است: مشرب کلامی احیاناً در مواردی مانعی فرا راه معارف قرآن بوده، اما به مرور زمان فلسفه اسلامی، کلام را تسلیم خود ساخته است. با وجود این، به تناسب گذشت زمان فلسفه اسلامی هر چه بیشتر تحت تأثیر معارف قرآن قرار گرفته و در نهایت تسلیم آن شده است.به نظر استاد مطهری طرح و تجزیه و تحلیل مسائل الهیات در روایات توسط ائمه? به ویژه نهج البلاغه سبب شد که عقل شیعی، شکل فلسفی به خود بگیرد و این راهی است که قرآن به مسلمانان ارائه کرده است و ائمه به عنوان برترین مفسران قرآن به تفسیر حقایق قرآنی پرداخته‌اند.مایه‌های اصلی و سرچشمه‌های اوّلیه عرفان اسلامی از دیدگاه استاد مطهری، اسلام و فرهنگ اسلامی است، که در تفسیر عالم وجود و هستی‌شناسی‌های اسلامی متجلی شده است و عارفان برای آن‌ها ضوابط و اصول کشف کرده‌اند و به تدریج در فرهنگ اسلامی رشد و تکامل یافته است. اگر چه در تفسیر و کشف اصول و توسعه عرفان نظری و عملی، تحت تأثیر جریانات خارج به ویژه اندیشه‌های کلامی، فلسفی بالاخص اندیشه‌های فلسفی اشراقی قرار گرفته‌اند و اگر چه که عملکرد عارفان و کارکرد عرفان و تصوف نقدپذیر است.

موضوع این رساله مناسبات دین و علوم انسانی از دیدگاه استاد مطهری می‌باشد . اکنون در جامعه علمی ما، تفاسیر و تلقی‌های گوناگونی از «هویت» علوم انسانی اسلامی وجود دارند که حتی گاه، با یکدیگر متعارض هستند. بنابراین، می‌باید به عنوان یک گام بنیادی در مسیر طراحی و ترسیم «مناسبات دین و علوم انسانی »، بتوانیم به طور دقیق به این مسأله بپردازیم. در این زمینه استاد مطهری از جمله کسانی هستند که با مجهز ساختن خویش به علوم روز و نیز تحقیق درباره اسلام و تعالیم حیات بخش آن و فهم دقیق آن، در برابر انبوه تهاجمات و شبهات مختلف ایستادگی کرد و با منطق و استدلال به مبارزه با افکار الحادی، التقاطی و متحجرانه پرداخت و اسلام را بدور از هرگونه تحریف و بدعت و کژاندیشی معرفی کرد.این رساله در سه فصل سامان یافته است. در فصل اول از این رساله بعد از بیان سوالات اصلی و فرعی و ضرورت و پیشینه موضوع، به تعریف انسان و دین و علم و علوم انسانی می‌پردازیم. زیرا نگاه ما به علوم انسانی و مناسبات آن با دین بستگی به نگاه ما و تعریف ما از این موضوعات دارد. در ادامه در بخشی از این فصل به جایگاه ویژه استاد مطهری در اندیشه معاصر و مناسبات مکتب استاد با علوم انسانی اشاره خواهد شد.در فصل دوم به صورت کلی از رابطه علم و دین و رابطه انسان و ایمان دینی و همچنین مسأله فطرت انسان و تکامل انسان و قلمرو دین و پویایی دین از دیدگاه استاد مطهری بحث می‌کنیم.اما در فصل سوم به صورت جزئی وارد بحث اصلی مناسبات دین و علوم انسانی می‌شویم و رابطه دین و علوم انسانی فردی (اخلاق، تعلیم و تربیت، روانشناسی) و رابطه دین و علوم انسانی اجتماعی (تاریخ، جامعه شناسی، سیاست، مدیریت، اقتصاد، حقوق) را از دیدگاه استاد مطهری به بحث می‌گذاریم. رساله حاضر در صدد است تا از دیدگاه استاد مطهری به نزاع و کشمکش دین و علوم انسانی که بعضیها به آن قائلند، پایان دهد.