جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار حاضر با روش توصیفی و تحلیلی، به مباحث پیرامون معیار توحید و شرک، پرداخته است. مسئله توحید و شرک از مسائل مهم در تمام اعصار و زمان‌ها به شمار می‏رود؛ مهم‌ترین مسئله در مباحث مربوط به توحید و شرک، معیار شناخت آن دو هست تا این مسئله به‌صورت کلیدى حل نشود، بخشى از مسائلى که جنبه زیر بنایى دارد، حل نخواهد شد؛ در این تحقیق به مسئله توحید و شرک و معیار آن در ابعاد مختلف، پرداخته‌شده است. در بحث حاضر به بررسی معیار توحید و شرک در تفسیر المیزان و تفسیر الکبیر از دیدگاه علامه طباطبایی و فخرالدین رازی، در دو بخش پرداخته‌شده است، در بخش اول به کلیات و مفاهیم و به‌مراتب و اقسام توحید و شرک اشاره‌شده؛ هرچند واژه توحید و شرک دو واژه متضاد هستند که شناخت یکی متوقف بر شناخت دیگری است و در مقام بحث و تقسیم‌بندی مرتبه‌های گوناگون و مختلفی دارد که با دقت عقلی می‌توان آنها را تحلیل کرد. در بخش آخر به موضوع اصلی معیار توحید و شرک در کتاب تفسیر المیزان و تفسیر الکبیر پرداخته‌شده است که مهم‌تر ین مبحث توحید و شرک است و به اختلاف اساسی در این بحث یعنی توحید و شرک در اوصاف خداوند تبارک‌وتعالی، اشاره‌شده است که ازنظر علامه صفت خداوند عین ذات او و ازنظر فخر رازی صفات خداوند زائد بر ذات است. از بررسی مجموع آیات در مورد توحید و شرک چنین به دست می‌آید که: توحید محور تمام آموزه‌های دینی است و تمام اصول و فروع اسلام از آن سرچشمه می‌گیرد و حقیقت توحید آن است خداوند را در ذات، صفات، افعال مؤثر بداند و اگر کسی در موارد یادشده غیر خداوند را نیز دارای تأثیر بداند شرک ورزیده است. ازآنجاکه تشخیص درست مصادیق توحید و شرک، بدون شناخت معیارهای توحید و شرک (اعم از توحید و شرک علمی، عملی) میسر نیست، در اینجا از دیدگاه تفسیر المیزان و تفسیر الکبیر به مرزبندی توحید و شرک پرداخته می‌شود.

به وجود آیه مدنی در سوره مکی و آیه مکی در سوره مدنی « آیات مستثنیات» گفته می شود. این پدیده از هیچ پشتوانه روایی قابل قبولی برخوردار نیست. نخستین بار به صورت محدود درقرن دوم هجری در تفسیر « مقاتل بن سلیمان» ظاهر شد و پس از آن به تدریج در قرن چهارم وپنجم، افزایش یافت و سپس در قرن ششم و هفتم، به اوج خود رسید. در منابع، بنا بر قول مشهور از تعداد 197 آیه مدنی در 38 سوره های مکی، و 26 آیه مکی در11سوره مدنی نام برده شده است. منظور از « سیاق» اسلوب سخن طرز جمله بندی عبارات و نظم خاص کلام و یا روند کلی سخن بوده و مهمترین قرینه در فهم و تفسیر آیات قرآن به شمار می رود. بی توجهی به سیاق در معنا کردن آیات قرآن، می تواند موجب دور شدن از معنای حقیقی آیات و انحراف و لغزش شود. علامه سید محمد حسین طباطبایی(ره) صاحب تفسیر «المیزان فی تفسیر القرآن» از جمله مفسرانی است که در تفسیر خود به وفور از «سیاق» بهره برده است. این تفسیر که بر اساس قرآن به قرآن بوده، ابتدا آیات قرآن در پرتو آیات دیگر تفسیر شده و آنگاه سنت مطالعه شده و اگر مورد قبول قرآن بوده موید فهم آیات قرار گرفته است، لذا برای بهره گیری مطلوب از این روش، یکی از مهتمرین قواعد، استفاده از سیاق آیات می باشد. علامه طباطبایی در به کارگیری روایات در تفسیر قرآن، توجه ویژه ای داشته است، ایشـان در خلال تفسیرش بحثی با عنوان «بحث های روایی» مطرح نموده و پس از آن با بررسی فقه الحدیثی روایـات، وعرضه آن بر قرآن در کنار توجه به قاعده سیاق، به صورت مفصل به ارزیابی، نقد وبررسی اجتهاد مفسران در استفاده از روایات جهت تفسیر قرآن پرداخته است . در این پایان نامه به شیوه های علامه طباطبایی در تفسیر آیات قرآن، با تکیه با قاعده سیاق، جهت تایید یا رد آیات مستثنیات اشاره شده است.

توجه به مسئله قرائات قرآن کریم از سوی مفسران فریقین در تفسیر قرآن کریم، از مسائل مبنایی و تاثیرگذار در دانش تفسیر و برداشت از آیات قرآن کریم می باشد. در میان مفسران شیعه، علامه طباطبایی رحمت الله علیه صاحب تفسیر گرانقدر المیزان، توجه خاص و فراوانی به این امر داشته اند. بسیار ارزشمند است تا دیدگاه های ایشان در این زمینه مورد بررسی قرار گیرد تا نشان دهد که مفسران شیعه به چه میزان به مبحث قرائات قرآن کریم و میزان تاثیر آن در تفسیر توجه داشته اند. موضوع رساله حاضر بررسی دیدگاه علامه طباطبایی در تفسیر المیزان درباره قرائات است. روش تحقیق در این نوشتار توصیفی تحلیلی است و در آن از منابع کتابخانه ای بهره برده شده است. از اهم یافته های تحقیق می توان به این نکات اشاره کرد که از نطر علامه تفاوت اساسی بین قرائات سبعه با قرائات مشهور قراء عشره بلکه اربعه عشر و حتی قرائات نقل شده از ائمه(ع) وجود ندارد و هیچ یک از آنها متواتر نبوده و حجیت مطلق ندارند. لذا هر یک از این قرائات که با قواعد ادبیات عرب، قواعد ادبی، مرجحات قرآنی و روایی همخوانی و همسویی بیشتری داشته باشد، می تواند مبنای تفسیر قرآن قرار گیرد. طبق دیدگاه علامه قرائت نازل شده بر پیامبر اکرم(ص) از سوی خداوند یک قرائت بیشتر نبوده است ولی قرائت نبوی در مواردی که اختلاف قرائت وجود دارد برای ما غیر معلوم است و در میان تعدادی قرائت پنهان شده است. لذا با تکیه بر مرجحات معتبر باید کوشید تا به قرائت اصلی دست یافت. از میان شیوه های مختلف علامه طباطبایی در مواجهه با اختلاف قرائات، می توان از توجه به سیاق آیات به عنوان مهمترین شیوه نام برد که به وضوح در تفسیر المیزان دیده می شود. پس از آن مطابقت با قواعد علم ادبیات عرب، ذکر موید قرآنی، موید روایی و قواعد نحوی از مهم ترین ملاک های ایشان در ترجیح قرائت می باشند. همچنین توجه به معنای آیه و عدم ترجیح یک قرائت بر دیگری به دلیل افاده معنای یکسان از دیگر شیوه های پر کاربرد است که در این تفسیر به چشم می خورد.

مسلمانان به بررسی سیره پیامبر اکرم(ص) اهتمام ورزیده‌اند، به طوری که محققان پژوهش‌های متعددی در این باره تألیف کرده‌اند. برخی مفسران به سیره ایشان(ص) پرداخته‌اند و زمانی که آیاتی را روایت می‌کنیم که نام پیامبر در آنها ذکر شده و به ویژگی‌ها، خصوصیات وی و مواردی از این خصوص درباره ایشان پرداخته شده است. از جمله مفسرانی که در تفاسیر خود به این مسأله پرداخته‌اند، علامه بزرگوار سید محمد حسین طباطبایی است که سیره پیامبر(ص) را تا آنجا که در این جایگاه به او کمک کرده، بیان کرده است. این پژوهش از همان منظر این موضوع را مورد بررسی قرار داده که علامه طباطبایی بدان پرداخته است و پژوهش کنونی به روش گردآوری داده‌ها و تجزیه و تحلیل و مقایسه آنها با منابع دیگر بوده است. بواسطه این پژوهش مشخص شده که علامه طباطبایی وقایع را به صورت متوالی و پی‌درپی روایت نکرده است؛ زیرا وی مورخ نبوده است. وی همچنین تلاش کرده تا ازدواج پیامبر(ص) با بیشتر از چهار زن را توضیح دهد. تفسیر المیزانِ سید طباطبایی یکی از پخته‌ترین و جدیدترین تفاسیر قرآنی به شمار می‌رود؛ زیرا نویسنده تلاش بسیاری به منظور ارائه آن بدین شکل کرده است. ما در این پژوهش به یکی از جوانب آن که بخش کوچکی از سیره پیامبر است، پرداخته-ایم که طباطبایی در آیات شریفه‌ای که سند موثقی از سیره است، آن را مورد بررسی قرار داده است. طباطبایی به صورت واضح، خصوصیات شخصی پیامبر را با یک روایت تاریخی متین و استوار و با پایبندی به مسیر اهل بیت(ع) در روایت مورد تأیید در قرآن توضیح داده است. ما همچنین بدین نتیجه دست یافته‌ایم که طباطبایی در حین جمع‌آوری خصوصیات جهاد رسول الله در تفسیر خود، از جنبه‌های بحث‌انگیز که احتمال خطا و درست بودن روایت آن می‌رود، دوری کرده و به روایات واقع‌گرایانه‌ای که عقل، نقش اصلی را در آنها دارد نزدیک شده است. همچنین از بیان روایات غیرواقعی در کتب حدیث که از دو جهت شبیه به اسطوره و افسانه هستند، اجتناب کرده است. طباطبایی بر جنبه مهمی از زندگی شخصی پیامبر(ص)، خصوصا ازدواج ایشان با بیشتر از چهار زن بعد از وفات حضرت خدیجه(سلام الله علیها) متمرکز شده و در رابطه یا این مسأله توضیحی اختصاص داده است و آن را تکلیفی از جانب خداوند (عزوجل) دانسته که بر پیامبرش واجب کرده است. طباطبایی در روایت کردنِ وقایع سیره پیامبر، روش متمایزی در پیش گرفته است، به طوری که خصوصیت او دقت، فراگیری و زیبایی عباراتش بواسطه پرداختن او به حوادث تاریخی است. قابل توجه است که او در این شیوه خود به ذکر روایات تاریخی بواسطه ترتیب و توالی زمانی آن وقایع در دوره پیامبر(ص) استناد نکرده است. علت این مسأله آن است که او یک مورخ نبوده است، بلکه به آنچه در قرآن کریم ذکر شده و مواردی که آیات قرآن در بسیاری از موضوعات بر آن تأکید و تصریح داشته‌اند، تکیه کرده است که آن موضوعات تأثیر بسیار زیادی در روند حوادث آن دوره داشته است.

قصه‌های قرآنی بر اساس دیدگاه علامه طباطبایی، نخست بیان جنبه‌های زندگی علمی و اجتماعی علامه است و سپس بیان دیدگاه‌ها و ایده‌های او در مورد این قصه‌ها می باشد. سوال این است که آیا او فقط داستان‌های واقعی را بیان نموده و یا اینکه داستان‌های نمادین با واقعیت خارجی و به دور از تخیل، توهم و افسانه نیز مورد نظر وی بوده است. همچنین در این پایان‌نامه با زندگی پیامبران و سایر افراد صالح و با برخی از جنبه‌های زندگی و معجزات آن‌ها تا حد امکان آشنا شویم و به این سوال پاسخ خواهیم داد که آیا این معجزات برای عقل بشری قابل درک است و یا خارق‌العاده و مافوق آن می باشد. از جمله مهم‌ترین نتایج :این مطالعه این است که قصه‌های قرآنی عالی‌ترین الگو و نمونه به شمار می رود که باید در زمینه‌های مختلف به آن توجه داشت. به همین ترتیب، مفسر در ارائه قصه قرآنی از روش قرآنی بهره می‌برد به این صورت که ابتدا به آیات مرتبط با داستان می پردازد وقصه را به ترتیب تاریخی بیان می‌کند و سپس مسائل روایی مرتبط با آن و همچنین جزئیاتی از قصه که در قرآن کریم به آن اشاره نشده باشد، را ذکر می‌کند. علاوه بر این، رویکرد سوم علامه نسبت به قصه‌های قرآنی، پرداختن به وجه نمادین و رمزی قصه قرآنی است که در عالم خارج واقعیت می‌یابد و در مصداق خارجی نمود پیدا می‌کند. همچنین قصه‌های قرآنی در زمره آیات متشابه قرار دارد که این مسئله به مفسران امکان مطالعه وسیع و بیان نظرات متعدد را فراهم می سازد. به همین ترتیب، قرآن قانون علیت عام را تأیید می‌کند و بر آن صحه می‌گذارد، به نحوی که تحقق هر یک از اسباب با شرایط لازم و وجود تاثیر، بدون وجود هر گونه مانع، وجود مسببی را اقتضا می‌کند. همچنین، نقش اصلاح در جامعه و معجزه تنها به پیامبران (علیهم‌السلام) محدود نمی‌گردد، بلکه به سایر بندگان صالح که به درجه‌ای از کمال الهی رسیده‌اند، نیز قابل تسری است.

پژوهشگر، مطالعه‌ای تطبیقی میان دو تفسیر المیزان متعلق به علامه طباطبایی و تفسیر التنویر و التحریر متعلق به سید طاهر ابن عاشور به انجام رسانده که نتیجه این تحقیق به شرح ذیل است: علامه طباطبایی بر بسیاری از منابع تفسیری و حدیثی و تاریخی و غیره تکیه کرده است که محدود به کتاب‌های امامیه نبوده، بلکه شامل بسیاری از کتاب‌های اهل سنت نیز می‌باشد. و این بخشی از موضع و دیدگاه متعادل او را و تمایلش را برای به جا آوردن حق مطلب بدون غفلت از نظرات دیگران آشکار می‌سازد. و همچنین روشن شد که وی در برابر نقل قول‌ها تسلیم نشده، بلکه آنها را پذیرفته و یا رد کرده است. ابن عاشور نیز کوشش خود را در تفسیر عنوان قرآن و آیات و سوره‌ها و ترتیب و عناوین آنها به کار بسته، سپس در خلال تفسیر به اسامی سور‌ه‌ها، از جمله سورۀ فاتحه پرداخته که آن دانای حکیم آن را به بیش از بیست عنوان و صفت که از زمان قدیم بر زبان قاریان جاری بوده، نامیده است. وی همچنین به بیان تناسب ارتباط برخی از آیات با برخی دیگر پرداخته و بیان کرده است که گفتگو در مورد مناسبت جایگاه سوره‌ها در صلاحیت مفسر نیست. و به مکی و مدنی بودن سوره‌ها و ترتیب نزول آنها مانند سورۀ فاتحه و بقره و غیره پرداخته است. همچنین علامه طباطبایی در باب محکمات اتخاذ رأی کرده و یادآوری کرده است که سبب چنین وصفی برای محکمات، ام الکتاب بودن آنهاست، چرا که اُم بر اساس ریشه لغوی، آن است که چیزی به او بازمی‌گردد و این نیست مگر به جهت بازگشت آیات متشابه به آنها. چنان که وی قرآن را به سی باب تقسیم کرده است، به گونه ای که بعضی از قرآن که آیات متشابه باشد، به بعضی دیگر که محکمات باشند بازمی‌گردد. اما در مورد ابن عاشور باید گفت که یازده قول در باب محکم و محکم ناسخ و متشابه منسوخ دارد. علامه طباطبایی نیز در باب متشابه در تفسیر المیزان به انواع نظریات در باب محکم و متشابه پرداخته که نزد او افزون بر بیش از چهارده نوع است، در حالی که نزد دیگران متجاوز از بیست نوع است، چنان که «شیرازی» صاحب تفسیر الامثل یاد کرده است. و اگر این دلالت بر چیزی داشته باشد، دلالت دارد بر دیدگاه منتقدانه صاحب تفسیر المیزان در باب نظریات گوناگون و حقیقت اختلاف در شناخت محکم و متشابه و دیگر علوم قرآنی که وی را ملزم کرده است در باب آنچه دیگران بدان دست یافته‌اند تجدید نظر کند.

این مطالعه به موضوع (پیوستگی متن در سوره انعام مطالعه تحلیلی در تفاسیر قرآنی (المیزان، التحریر و التنویر، اضواء البیان، فی ظلال القرآن) می پردازد که در واقع یک پدیده زبانی مربوط به ساختارهای دستوری دنیای متن می باشد که از منظر لغوی و تفسیری نیز مهم به شمار می رود. اعجاز قرآن در پیوستگی آن از ابتدا تا انتهای نمایان می شود، و این شگفت انگیزترین چیزی است که قرآن کریم بوسیله آن با مشرکان به احتجاج برخواست، و از آنها خواست که مانند آن را بیاورند، به عبارتى با زبان خود آنها، آنان را به چالش کشید. این مطالعه نشان داد که ابزارهای پیوستگی متنی که به طور کلی متون را از جنبه نظری سازماندهی می کند، در تعریف پیوستگی، ابزارها، سازوکارها و شرایط آن در سطوح مختلف داخلی و خارجی و همچنین بین معنا و فرم و مشترکات آنها نمایان مى گردد. و روشن گشت که پیوستگی در هر متن شرط لازم است، در غیر این صورت به جمله های کنار هم چیده شده ولی بدون معنا مواجه می شویم. سوره مبارکه انعام یکی از سوره های طولانی قرآن است که شامل مبانی اعتقادی و توحیدی می باشد و همگان را برای پیروی از حقیقت و توحید خداوند متعال مورد خطاب قرار می دهد. به لحاظ موضوعی نیز دارای خلاقیت و بر قلب و بصیرت در معرفت حقایق تاثیرگذار است. این پیوستگی قرآنی همانند جسمی هماهنگ و با محورهای منسجم غیر قابل تفکیک است. پیوستگی تفاوتهای مکی و مدنی و جنبه ی تکمیلی و سیاق اتصال آنها توجه هر خواننده و محققی را به خود جلب می کند. از طریق رویکرد تحقیقی در این مطالعه، چندین تفسیر برای تحلیل متن قرآنی مورد نظر انتخاب شده است. نتیجه با مراد حقیقی خداوند متعال منسجم بود. همچینن این مطالعه با چندین توصیه همراه شد از جمله اینکه به دلیل اهمیت اسلوب بلاغی حذف در تفسیر قرآن، این اسلوب باید مورد بازنگری قرار گیرد.

قرآن تنها کتاب وحیانی غیر محرَّف است که به امر خدا، حضرت رسول خاتم(ص) «مبیِّن» آن تعیین شده است. دانشمندان دین مبین اسلام، به تربیتِ آن «معلم ربانی» از صدر اسلام تا به حال به تفسیر این کتاب مقدس اقدام کرده اند. درباره‌ی رابطه‌ی قرآن و سنت أنظار مختلفی وجود دارد. علامه طباطبایی(ره) در این میان، مفسری است که آیات قرآن را در دلالت خود مستقل دانسته و با استناد به دلایل نقلی و عقلی، قائل است، قرآن در دلالت خود محتاج به غیر نیست و بیان جزئیات قوانین و تفاصیل احکام شرعی در روایات نفی‌کننده استقلال قرآن در دلالتش نمی باشد و نقش روایات تفسیری معصومان علیهم‌السلام را در تقریر و تبیین آموزه‌های قرآن منحصر می‌دانند. این مسأله علامه را از سوی برخی در موضع اتهام به قرآن بسندگی قرار داده است. بدین سبب، پژوهش و پاسخ از آن، با روش توصیفی – تحلیلی ضرورت دارد. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که روایات رسیده از معصومان علیهم‌السلام بر روش تفسیری علامه طباطبایی(ره) بطور مستقیم و بر نظرات تفسیری ایشان بطور مستقیم و غیر مستقیم اثر گذاشته است. و این تاثیر را مبتنی بر مبانی همچون حجیّت تفسیر معصومان علیهم‌السلام، مبیّن قرآن بودن کلام معصومان علیهم‌السلام، عدم افتراق سنت از قرآن و شواهدی همچون نگارش تفسیر روایی «البیان فی الموافقه بین الحدیث و القرآن» قبل از تفسیر المیزان، تدریس روایات معرفتی بحارالانوار و ...می توان تحلیل کرد و دانسته شد علامه طباطبایی(ره) در تفسیر آیات قرآن در موضوعات مختلف اعتقادی، اخلاقی، فقهی، تاریخی در قالب الگو‌های مختلفی همچون؛ تطابق نظر علامه با روایات، استفاده از استدلال روایات، توسعه معنایی، کشف وجه معنایی، عدول از ظاهر آیه، رسیدن از مصداق به مفهوم و ... از روایات تفسیری معتبر تاثیر یافته است و علی رغم اعتقاد به استقلال قرآن در دلالت خود به روش قرآن به قرآن، با نگاه تعلیمی به روایات تفسیری برای مفاد روایات تفسیری شاهد قرآنی آورده و مفاد روایات را با آیات قرآن اثبات کرده اند و از این طریق، هم به روایات تفسیری اعتبار بخشیده و هم ضمن توجه به روایات، تفسیر قرآن را از آسیب دیدگاه تفریطی تعطیل گرا پیراسته کرده اند.

بررسی‌ها نشان می‌دهد افعال زیست محیطی انسان در طبیعت به دو دسته مثبت و منفی قابل تقسیم است و قرآن کریم حدود و قوانینی را برای مواجهه انسان با طبیعت و محیط زیست در نظر گرفته است. همچنین ایجاد اختلال در نظم خدادادی طبیعت، موجب ایجاد فساد و تباهی در آن می‌شود. خداوند متعال موهبت‌هایی نظیر آب، خاک، گیاهان، حیوانات و... به بشر ارزانی داشته که هر کدام به نوعی در استمرار زندگی عادی نسل بشر نقشی حیاتی ایفا می‌کنند و علامه طباطبایی و مغنیه ذیل آیات مربوط به محیط زیست، آرائی مطرح نموده‌اند و در بسیاری از موارد، ظریات آن‌ها شباهت زیادی از نظر مضمونی و محتوایی دارد و گاهی نیز تفاوت‌هایی در این زمینه به چشم می‌خورد و اکثرا پیرامون ارتباط دیدگاه‌های علامه طباطبایی به موضوعات معنوی ذیل آیات زیست محیطی است که این ارتباط در تفسیر کاشف کمتر به چشم می‌خورد.