جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقتنيات الدرر و ملتقطات الثمر، اثر على حائرى طهرانى است كه به زبان عربى و در 12 جلد به نگارش در آمده است. ويژگى مهم اين تفسير تربيتى و هدايتى بودن آن است كه مفسر با توجه به نيازهاى اجتماعى مخاطبان خود القا كرده است. كتاب شامل تفسير تمام قرآن است كه مؤلف پس از تدريس شفاهى، اقدام به تدوين آن نموده است. روش وى چنين است كه آراء و نظريات مفسران را در ذيل آيات آورده و سپس نتيجه‌گيرى تربيتى و اخلاقى مى‌كند. اين تفسير جزء تفاسير مختصر و ساده محسوب مى‌شود. مباحث ادبى و نكته‌هاى لغوى و بلاغى كمتر در كتاب به چشم مى‌خورد. قصص قرآن را با ايجاز بيان شده است. شيوۀ ورود و پرداختن به مطالب در هر سوره بدين گونه است كه بعد از نام سوره مكان و زمان نزول و نظرات مختلف دراين‌باره اشاره مى‌كند و مورد بررسى قرار مى‌دهد. دربارۀ فضيلت سوره و قرائت آن، اگر روايتى باشد، ياد مى‌كند و آنگاه با تفسير كلمه به كلمه و آيه به آيه با رعايت اختصار، تفسير خود را ادامه مى‌دهد. سپس به شرح و توضيح معانى آيات مى‌پردازد كه در اين بخش از روايات و اقوال اعلام و مفسرين استفاده نموده است. مؤلف، در نقل روايات سند و منبع آن‌را ذكر نمى‌كند در اقوال نيز اغلب اينچنين است. ايشان بعد از نقل روايات اسباب النزول و فضل قرائت و مرويات از ائمۀ اطهار(ع)«عليهم‌السّلام» به بررسى صحت و سقم آن نمى‌پردازد، حتى اگر مخالف عقيدۀ شيعه باشد. (مانند ج 1 ص 256 دربارۀ عصمت ملائكه.) مفسر در روايات و اخبار جعلى و اسرائيلى بنا را بر رد كامل آنها نگذاشته است، لذا در برخى موارد به نقل روايات مجعول مى‌پردازد. به عنوان نمونه در ذكر قصۀ هاروت و ماروت و اينكه سحر بر آنها نازل شده باشد، و دربارۀ مسخ و افتتان آنها، روايات مؤيد وقوع و عدم وقوع اين امور را با هم نقل نموده در ج 1 تفسير صفحۀ 256 مى‌نويسد: «و لعلّ اختلاف الاقوال من الرموزات و الذى خوطب بالقرآن اعرف به» «شايد اختلاف اقوال، از رموز مسئله باشد، پيامبر(ص) و ائمه(ع) به اين امور آگاهترند.» ايشان هيچ‌گونه بحثى در تطبيق اين قصه و وقايع آن با موازين شرعى و عقلى و ترجيح يكى از دو قول، مطرح نكرده است. وى در مسائل كلامى به اعتبار تفكر شيعى خود، عقايد شيعۀ اماميه را پى‌گيرى و مطرح مى‌كند، در مسائلى مانند خلق قرآن، عدم سهو انبياء، امامت، عصمت، رؤيت الله، افعال عباد و... ديدگاه شيعه را بيان مى‌كند.به عنوان نمونه،ذيل آيه 55 سورۀ مائده در جلد 4 ص 41 بعد از نقل اخبار وارده از ابن عباس، مجاهد و سدى و روايت امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در اينكه اين آيه دربارۀ حضرت على(ع) هنگام صدقه دادن انگشتر در حال ركوع، نازل شده است، به بحث دربارۀ لفظ «ولى» و اينكه در اين آيه معناى آن «ناصر» نمى‌تواند باشد، مى‌پردازد و آن را دليل بر امامت ايشان مى‌داند. همانطور كه اشاره شد ايشان بحث مستقلى دربارۀ مقدمات تفسير، از جمله مسائل علوم قرآنى نداشته‌اند امّا لابلاى مطالب، به تناسب به برخى از آنها مى‌پردازد.مانند بحث قديمى حدوث و قدم قرآن در ج 6 ص 2 ذيل آيه اول سورۀ يوسف(ع) آمده است. بحث فقهى در آيات احكام را به اختصار با ذكر اقوال و استدلال آنها متذكر مى‌شود. از تفسير مجمع البيان و تفسير رازى به تناوب مطالبى نقل مى‌نمايد. مطالب عرفانى را در حد محدود، از تأويلات نجميه (مانند ص 9 ج 1 دربارۀ حروف ذيل بسم الله) و لطائف الاشارات شيخ احمد بونى، نقل مى‌كند. گاه نيز به مقدار خيلى كم از جملات فارسى استفاده مى‌نمايد مانند ج 1 ص 28-29.از تفاسير كهن و نقل اقوال ابن عباس نيز بهره مى‌گيرد. در جلد هشتم سوره های فرقان، شعراء، نمل، قصص، عنکبوت، روم، لقمان، سجده و احزاب تفسیر شده است.

الجوهر الثمين في تفسير القرآن المبين، به زبان عربى، اثر سيد‌‎عبدالله شبر، متعلق به قرن 13ق، مجموعه‌اى تفسيرى از كل آيات قرآن كريم است. نویسنده، در اين مجموعه، روى‌كردى ادبى، بلاغى و لغوى به آيات داشته و با شرح لغات، اصطلاحات و عبارات آيات، سعى در تبيين مفهوم آيه دارد. وى، از روايات تفسيرى نيز در تفسير آيات كمك گرفته و به‌صورت شرح مزجى به توضيح مفاد و مندرجات آيات پرداخته است. در داخل پرانتز آيات مورد نظر و در بيرون آن مفهوم آيات بيان شده است. مؤلف، ابتدا، از جايگاه نزول سوره سخن مى‌گويد و پس از آن، با اشاره‌اى به شماره آيات سوره و اختلاف موجود در آن، قسمتى از سوره را انتخاب كرده، اول آيات را ذكر مى‌كند و سپس به تفسير آنها مى‌پردازد. در تفسير آيات، ابتدا، ثواب قرائت است و بعد از آن تشريح و تبيين جمله‌ها و غالبا با اتكاء به روايات و برخى از اقوال مفسران. در نقل اقوال مفسران، توجهى شايسته است به اقوال تمام مفسران شيعه و سنى، متقدم و متأخر، گاهى با نقد و تحليل و گاه صرفا با نقل و اشاره. مسائل عقيدتى، بسيار خلاصه و فشرده آمده است تا جايى كه از محدوده توضيح آيات بيرون نرود. نقل قصص و تاريخ، به تفصيل نيست و آنچه آمده، غالبا بدون نقد و تحليل است، با انتخابى شايسته. به قرائت‌هاى مختلف در آيات، توجه شده و با توجيه معانى انتخاب شده، غالبا به استدلال و توجيه پرداخته است و اين همه با نثرى روان، روشن و رسا بيان شده است و اين، شيوه تفسيرى مؤلف است كه پس از اين، به آن اشاره‌اى خواهيم داشت. دكتر سيد‌‎محمد بحر العلوم، در ضمن مقدمه مفصل و سودمند خود براین تفسير، درباره آن نوشته‌اند: در چهارچوپ جريان تفسيرنگارى شيعى، در روشن تفسيرى، پس از «مجمع البيان»، اين تفسير را مى‌توان حلقه مفقوده‌اى دانست كه در جمع بين جنبه‌هاى عقلانى در تفسير و تلاش براى دست يافتن به روشى سهل و آسان در تعبير و عرضه مطالب، همت ورزيده است. در نگارش و تبيين مطالب، توضيح روشن و رسا، نثر روان و استوار محدود ساختن مطالب در محدوده روشن‌گرى پيرامون آيات و پرهيز از «اطناب ممل» و «ايجاز مخل»، دقت شايسته در انتخاب روايت و منقولات و... از جمله ويژگى‌هاى برجسته اين تفسير است. اين تفسير، تفسير متوسط مؤلف است؛ از تفسير «الوجيز» وى، گسترده‌تر است و از «صفوة التفاسير»، كوچك‌تر و خلاصه‌تر. در پایان هر جلد از اين تفسير، فهرست محتويات آن جلد ذكر شده است. در پاورقى نيز برخى از عبارات مغلق توضيح داده شده است. آقاى دكتر سيد‌‎محمد بحر العلوم، بر اين تفسير، مقدمه‌اى نوشته‌اند مفصل و سودمند و در ضمن آن، از تفسير و مفسران شيعه، ميراث تفسيرى شيعه و گستردگى آن، زندگانى مؤلف و آثار وى، اشاره‌اى به تفسير «الجوهر الثمين» و روش تفسيرى مؤلف و... سخن گفته است. در جلد پنجم از آغاز سوره قصص تا پایان سوره جاثیه تفسیر شده است.

تفسير البرهان اثر علامه سيد‌‎هاشم بحرانى از تفاسير بنام شيعه مى‌باشد. مؤلف با چينش سه مقدمه، انگيزه خود را بيان مى‌دارد: * همه بر شرف و بلندمرتبگى شأن قرآن، واقفند و مى‌دانند كه نجات در تمسك به آن است. بحث، تلاوت و تفكر در معانى آن، سبب حيات قلب‌ها و علم و عمل بدان، سبب تخلص از سختى‌هاست. * به اسرار و حقايق پنهان آن با عقول معمولى نتوان رسيد، بايد از اهل ذكر كه اهل تنزيل و تأويل قرآنند، اخذ نمود. * ديدم كه مفسرين و علما، به آراء ديگرانى غير از اهل‌بيت عصمت(ع) رو آورده‌اند؛ درحالى‌كه بايد در فهم اسرار و حقايق قرآن تا آشكار شدن تأويل و تفسير اهل‌بيت(ع)، توقف نمود؛ به همين جهت برای فهم نظرات تفسيرى و بيان اهل‌بيت(ع) در تأويل و اسرار كتاب الهى، اقدام به جمع‌آورى روايات تفسيرى وارده از آنها نمودم. در دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهى، جلد 1، ص475 درباره شيوه مؤلف آمده: شيوه وى در اين كتاب چنين است كه ابتدا به نام سوره و محل نزول، فضيلت سوره و تعداد آيات، اشاره مى‌كند، آنگاه آياتى را كه داراى روايت تفسيرى‌اند، ذكر كرده، روايات مربوط به هر آيت قرآنى را به دنبال آن نقل مى‌نمايد. البرهان مقدمه‌اى دارد در شانزده بخش كه تكامل‌يافته مقدمه «الهادي» است؛ يعنى تمام آنچه، بحرانى در آنجا آورده، اينجا هم هست، به‌اضافه چند پرسمان ديگر. ضمنا چنين برمى‌آيد كه بحرانى باور باطل «تحريف قرآن» را پذيرفته بوده و اين از البرهان قابل برداشت است. بحرانى در نقل روايات، يك‌دست عمل نمى‌كند؛ در برخى موارد علاوه بر سند روايت به نام كتاب و مؤلف آن نيز اشاره مى‌كند و در بعضى به ذكر نام كتاب و مؤلف بسنده مى‌نمايد و در مواردى فقط نام مؤلف را مى‌آورد. گفتنى است كه در گوشه و كنار از راويان اهل سنت هم نقل حديث كرده است. روى‌هم‌رفته، «البرهان» از نگريستنى‌ترين تفسيرنامه‌هاى روايى شيعه بشمار مى‌رود. بنابراین مصنف بسيارى از روايات اهل‌بيت(ع) را كه در تفسير آيات آمده، رواياتى كه در آن آيات به‌عنوان شاهد و مؤيد مطلبى، آورده شده، رواياتى كه بدون در بر گرفتن نص قرآنى، با مضمون خود، دلالت بر تفسير آياتى بنمايد و رواياتى كه مصداقى از مصاديق آيه را بيان مى‌كند، جمع‌آورى نموده است. در باب نقل اسرائيليات نيز بايد گفت: ايشان سعى نموده از نقل آنها خوددارى نمايد، ولى به‌راحتى مى‌توان ردپايى از اين‌گونه روايات را لابه‌لاى تفسير ايشان مشاهده كرد. در جلد ششم به تفسیر سوره های نمل، قصص، عنکبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، سبأ، فاطر، یس، صافات، ص و زمر پرداخته شده است.

من هدى القرآن، اثر سيد محمدتقى مدرسى، فرزند سيد محمدكاظم حسينى خراسانى مدرس حائرى، از انديشمندان و محققان و نويسندگان شيعه عصر حاضر است. اين كتاب به زبان عربى، داراى 13 مجلد و تفسيرى كامل و شامل همه آيات قرآن است كه به روش تحليلى و تربيتى تأليف يافته، در آن به مسائل اجتماعى تأكيد شده و مفسر به نيازها و پرسش‌هاى جديد عصر توجه داشته و به‌گونه‌اى به مناسبت تفسير آيات، مطرح ساخته است. مؤلف در مقدمه خود مى‌گويد: «در اين تفسير بر تفكر و تدبر مستقيم در آيات، تكيه ورزيديم؛ يعنى همان روش دريافت و فهم مستقيم از آيات و بازگشت به خود قرآن، طبق روشى كه پيامبر(ص) و ائمه(ع) به ما آموزش داده‌اند كه همان تفسير قرآن به‌وسيله خود قرآن مى‌باشد. تفسير من، الهاماتى است كه از اين تدبر دريافت داشته‌ام و در آن كوشش خواهم كرد كه واقعيت‌هاى خارجى را به آيات قرآن ارتباط دهم، كه هدف از تفسير قرآن همين است؛ زيرا قرآن همچون خورشيد فروزنده‌اى است كه هر روز با تابش تازه بر جهانى نو، نورافشانى مى‌كند». در ادامه، مفسر محترم مى‌نويسد: «مدعى آن نيستم كه در اينجا معانى سخن خدا را به‌صورت كامل بيان خواهم كرد، بلكه در آن مى‌كوشم كه تنها بينش‌ها و بصيرت‌هايى را كه شخصا در ضمن تدبر در قرآن بدانها دست يافته‌ام، بر روى كاغذ بياورم». اين تفسير بر تبيين مفاهيم آيات و بيان مقاصد و اهداف والاى آن و درمان موفق و مفيد دردهاى جامعه متكى است. مطالب، به‌طور دسته‌بندى ارائه شده و كمتر به بحث‌هاى فنى و آكادميك تفاسير سنتى گرايش پيدا كرده است. بدين جهت بحثى از اسباب نزول، قرائات و اعراب كلمات، مطرح نشده است، بلكه هدف او حتى در ذكر برخى روايات، بيان آيات و تبيين روش تربيتى و اخلاقى قرآن براى فهم آن است. روش كلى ايشان در ابتداى سور با ذكر نام و فضيلت سوره‌ها آغاز مى‌گردد كه با نقل رواياتى از تفاسير روايى، مانند عياشى و... شيوه طرح مطالب و ورود به تفسير، اين‌گونه است كه نخست مجموعه‌اى از آيات را ذكر مى‌كند، آن‌گاه معانى واژه‌ها (كه از مجمع البيان اتخاذ شده است) را به رديف 1، 2، 3 و... بيان مى‌دارد. آن‌گاه پس از شرح پيام كل آن مجموعه تحت عنوان «رهنمودهايى از آيات»، قسمت به قسمت، با رديف‌هاى 1، 2، 3 و... و تيتربندى مطالب، جملات آيات را توضيح مى‌دهد. هر قسمت از آيات به موضوعى اختصاص يافته و عنوان‌گذارى شده است. به جنبه‌هاى تدبرى و تعقلى تفسير تكيه داشته و آن را از خود آيات استنباط كرده است و به سراغ اقوال دور از ذهن و احتمالات بعيد نرفته يا كمتر رفته است. در آخر تفسير هر فراز از آيات، سعى در نتيجه‌گيرى كلى، همگام با عصر جديد دارد، مانند ج1، ص175 به بعد، آيه 73 سوره بقره، داستان گاو. در نقل داستان‌ها و قصص قرآنى به نكات مستفاد از خود قرآن اكتفا گرديده و به نقل تاريخ و قصه نپرداخته است و قهرا از نقل روايات اسرائيلى شايع، احتراز جسته است، مانند ج1، ص156، ذيل آيه 49 سوره بقره. در مباحث و آيات فقهى، به شكل مختصر، متعرض احكام مستنبط از آيات مى‌شود و بيش از آيات، احكام را تفصيل نمى‌دهد، به بيان نظر شيعه اماميه در احكام، كفايت مى‌كند، بدون تعصب يا تعرض به مذاهب ديگر؛ به‌عنوان نمونه در بحث آيه 6 سوره مائده وضو را مطرح و با بيانى ساده و شيوا، شيوه وضو گرفتن و شستن دست‌ها از بالا به پايين را تبيين و اثبات مى‌نمايد (ج2، ص307). در اين ميان به فلسفه احكام و مسائل امروزى رايج در آن حكم نيز اشاراتى دارد، مانند ج1، ص304، ذيل آيه 178 بقره و يا آيه 183 سوره بقره، در فلسفه روزه. با خط مشى اتخاذشده، به‌طور طبيعى سؤالات و شبهات در اين زمان را طرح نموده، پاسخ مى‌دهند، مانند بحث هدف‌ها و احكام جنگ در اسلام، ذيل آيات 190 به بعد سوره بقره و يا مطرح نمودن شفاعت و مفهوم آن در قرآن، ذيل آيه 64 سوره نساء در جلد دوم و به‌طور كلى روش پرسش و پاسخ را در طرح مطالب خود پيگيرى مى‌كند، مانند ج1، ص140، ذيل آيه 36 سوره بقره. زبانى اخلاقى و موعظه‌اى دارد، مانند ج1، ص148-149، ذيل آيه 45 سوره بقره. در نقل روايات به‌قدر ضرورت اكتفا شده و از آنچه مايه سرگردانى خواننده است، پرهيز گرديده است. گاهى نيز در لابه‌لاى مطالب، به شرح برخى احاديث مى‌پردازد، مانند ج1، ص187، ذيل آيه 46 سوره بقره. در بحث‌هاى كلامى نيز ديدگاهى شيعى دارد و به‌اختصار مسائل را مطرح مى‌نمايد. در جلد هفتم سوره های روم، لقمان، سجده، احزاب، سبأ، فاطر و یس تفسیر شده است.

مجمعُ البیان فی تفسیر القُرآن، از مهم‌ترین تفاسیر قرآن کریم نوشته فضل بن حسن طبرسی (متوفای ۵۴۸ ق) عالم دینی و مفسر شیعی. این تفسیر را دانشمندان شیعه و سنی ستوده و از آن به عنوان یکی از منابع قدیم تفسیری یاد کرده‌اند. مجمع البیان از گونه تفاسیر ادبی قرآن است و پژوهشگران، اهمیت این اثر را در جامعیت، اتقان و استحکام مطالب، ترتیب دقیق، تفسیر روشن و سودمند و انصاف در نقد و بررسی آراء دانسته‌اند. این تفسیر شامل مباحثی چون: قرائت، اعراب، لغات، بیان مشکلات، ذکر موارد معانی و بیان، شأن نزول آیات، اخبار وارده در آیات و شرح و تبیین قصص و حکایات است. از نکات قابل توجه مجمع البیان، مباحث مرتبط با تناسب آیات در این تفسیر است که در ذیل نظم، پیوند نامعلوم یا دیریاب آیات با یکدیگر را توضیح می‌دهد و از این جهت، می‌توان گفت طبرسی از نادر مفسران شیعی است که به علم مناسبات توجه کرده است. مجمع البیان شامل مباحثی چون: قرائت، اعراب، لغات، بیان مشکلات، ذکر موارد معانی و بیان، شأن نزول آیات، اخبار وارده در آیات و شرح و تبیین قصص و حکایات است. این تفسیر بسیار متاثر از تبیان شیخ طوسی است، با این تفاوت که طبرسی با تقسیم‌بندی مباحث، زمینه استفاده بهتر و گزینش آسان‌تر استفاده‌کننده را فراهم ساخته است. کسانی که به هر قسمت از تفسیر، علاقمند باشند، می‌توانند به‌راحتی به همان قسمت از ادبیات، قرائت و تفسیر مراجعه کنند. مجمع البیان به بحث‌های موضوعی نمی‌پردازد و نظریات مفسران اهل سنت را نقل و با روش عالمانه نقد می‌کند. از نکات قابل توجه مجمع، مبحث تناسب آیات این تفسیر است که نظم و پیوند نامعلوم و یا دیریاب آیات را با یکدیگر، توضیح می‌دهد و از این جهت، می‌توان گفت طبرسی از نادر مفسران شیعی است که به علم مناسبات توجه کرده است. مجمع البیان نمونه کامل تفسیر ادبی است. روش طبرسی در این اثر این است که ابتدا گروهی از آیات هر سوره را نقل می‌کند، سپس تحت چند سرعنوان از نظرگاه‌های علوم و معارف مختلف آن گروه آیات را بررسی و حلاجی می‌کند. ابتدا از نظر قرائت و اختلاف قرائات و قضاوت در بین قرائت‌های مختلف (تحت عنوان «حجة»)، سپس از نظر لغت و مشکلات لغوی، سپس از نظر اعراب، سپس از نظر اسباب النزول، سپس معنای مبسوط و منقّح آن گروه آیات را به دست می‌دهد و سرانجام تحت عنوان «نظم»، ربط سوره‌ها را به یکدیگر باز می‌نمایاند. این شیوه و این سبک شیوا و فصل‌بندی شده، به مراجعه‌کننده امکان می‌دهد مشکل خود را که طبعاً در ذیل یکی از این ابواب و فصل‌های فرعی می‌گنجد به سرعت بازیابد و مانند سایر تفسیرها ناچار نباشد که گمشده خود را در لابه‌لای صفحات بسیاری جستجو کند. جلد هشتم کتاب شامل تفسیر سوره‌های عنکبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، سبأ، فاطر، یس، صافات، ص، زمر، غافر می باشد.

خصائص الوحي المبين في مناقب أميرالمؤمنين، از مهم‌ترين و مشهورترين كتاب‌هاى ابوحسين، يا ابوزكريا شمس‌الدين يحيى بن حسن بن حسن بن على بن محمد بن بطريق اسدى حلى (523-600ق) محدث، فقيه، اديب و متكلم امامى، بعد از كتاب ديگر وى؛ يعنى عمدة عيون صحاح الأخبار في مناقب إمام الأبرار، است. اين اثر ارزشمند حاوى دويست و دو حديث درباره مناقب علی‌ عليه‌السلام است كه ضمن بيست و پنج فصل تنظيم گشته و در اين احاديث به آياتى اشاره مى‌شود كه بنا به اعتراف عامه و شهادت منابع ايشان در شان علی‌ عليه‌السلام نازل گشته است. مؤلف كتاب اسناد و طرق خود در نقل روايات مزبور را در ابتداى كتاب ذكر مى‌كند و اين خود نشان از جايگاه والا و تضلع وى در علم حديث دارد. همچنين از كثرت مشايخ و اساتيد او و دستيابى او به اوج احاطه به مناقب و فضائل حكايت مى‌كند. مؤلف در اين كتاب به گردآورى و تدوين مناقب امام اميرالمؤمنين على بن ابى‌طالب‌ عليه‌السلام با استفاده از متون مورد اعتماد اهل سنت نظير صحاح سته و نيز آثارى كه درباره سنت پيامبر اكرم(ص) توسط آنها نگاشته شده، پرداخته است. منابعى كه ابن بطريق در اين اثر از آنها بهره برده، عبارتند از: صحيح بخاري و صحيح مسلم. الجمع بين الصحيحين، لحميدي. الجمع بين الصحاح الستة، شيخ أبوالحسن رزين بن معاوية بن عمار العبدري. مسند أحمد بن حنبل الشيباني. و تفسير الثعلبي، موسوم به الكشف و البيان. مناقب الفقيه، أبوالحسن بن علي بن محمد الطيب،.معروف به ابن المغازلي الواسطي. مناقب أحمد بن حنبل معروف به فضائل الصحابة و غيره. نگارش اين كتاب نقطه آغازى بود، بر تألیف و تدوين آثارى در موضوع مناقب كه در آنها از منابع اهل سنت در نقل و يادكرد مناقب اميرالمؤمنين علی‌ عليه‌السلام سود جسته مى‌شد. پس از نگارش اين اثر آثار متعدد ديگرى درباره مناقب حضرت و ساير ائمه عليهم‌السلام با استفاده از منابع مهم و معتبر اهل سنت نگارش يافت.

کتاب «میزان الحق، شبهات و ردود» به قلم سید جعفر مرتضی العاملی از سوی المرکز الاسلامی للدراسات بیروت منتشر شده است. این کتاب چهار جلدی پاسخ به شبهاتی که در یک کتابچه کوچک علیه شیعه بوده نوشته شده است. سالهاست که تبلیغات ضد شیعی بخش مهمی از کارهای فرهنگی و تبلیغی سعودی ها و در مجموع سلفی ها را به خود اختصاص داده است. در این زمینه کتابچه‌ای با عنوان اسئله قادت شباب الشیعه الی الحق هم چاپ شد . در این کتاب تعدادی از شبهاتی که درباره تشیع بود درج شده بود. استاد سید جعفر مرتضی از متخصصان تاریخ و کلام اسلامی و شیعی در این چهار جلد به تک تک این شبهات پاسخ داده است. این کتاب قبلا بر اساس همان سوالات تنظیم شده بود اما اکنون با ترتیب موضوعی منتشر شده است. این موضوعات شامل بحث های شرک و توحید، تحریف قرآن، مصحف فاطمه، امامت و عصمت، خلفا، فاطمه زهرا سلام الله علیها، امام حسین علیه السلام، کلیات مذهب تشیع و بسیاری از نکات دیگر می شود. از آنجایی که استاد تسلط کافی بر مبانی شیعی دارند، تلاش کرده اند تا به تک تک این ابهامات به درستی پاسخ بدهند. جلد اول کتاب به موضوعاتی چون ازدواج عمر با دختر علی علیه السلام، چگونگی بیعت علی علیه السلام با خلفای راشدین، عدم دفاع علی علیه السلام از حضرت زهرا سلام الله علیها، تناقض صلح امام حسن و قیام امام حسین علیهماالسلام و... می پردازد.

کتاب فضیحة الجانی عثمان الخمیس علی محمد التیجانی توسط سید امیر محمد کاظمی قزوینی به رشته تحریر در آمده است. دکتر محمد تیجانی از علمای بزرگوار شیعه که جزء مستبصرین است و در جوانی افتخار تشرف به مذهب حقه تشیع پیدا کرده است. ایشان پس از شیعه شدن با تکیه بر قلم روان و بیان شیوا و مستدل توفیق پیدا کرده اند جمع زیادی را به مذهب تشیع مشرف سازند که عدد آنها از هزاران نفر هم عبور کرده است. این امر بر شیوخ متعصب وهابی بسی گران آمده و به جای نقد علمی محتوای کتب ایشان ابتدا به دنبال ترور شخصیتی و حجو ایشان و سپس در صدد نقد های مقرضانه و جهت دار تالیفات ایشان می باشد که در راستای این اقدامات تالیف کتاب کشف الجانی عن محمد تیجانی نوشته عثمان الخمیس وهابی می باشد.این کتاب از آنجا که مالامال از دروغ افتراء و توهین است در میان اصحاب تزویر و تعصب مورد توجه قرار گرفته است. نویسنده این کتاب در صدد جواب کتاب ایشان است و سخنانش را نقد کرده است. این کتاب شامل مقدمه و موضوعاتی می باشد. در ابتدا به کذب و افتراء ابن تیمیه و ناصر بن عبدالله قفاری می پردازد. در ادامه مخالفت عثمان الخمیس با صحاح سته و مطالبی در باب تحریف قرآن می پردازد. در بخش های پایانی به نظرات عثمان الخمیس در باب آیه تطهیر، حدیث غدیر،عصمت انبیاء، سب امام علی علیه السلام، شجاعت ابی بکر و عایشه ام المومنین اختصاص یافته است.

علم الإمام؛ بحوث في حقيقة و مراتب علم الأئمة المعصومين، تقریری از مباحث امامت سید کمال حیدری است که به کوشش علی‌ حمود عبادی نوشته شده است. در این کتاب، ابعاد و مراتب علم امام مورد بررسی قرار گرفته است. کتاب با مقدمه مقرر آغاز و مطالب در ده فصل، تنظیم شده است. در این نوشتار، به شرح و تفسیر حدیث ثقلین، آیه تطهیر و برخی دیگر از احادیث در رابطه با علم امام و شئون مختلف آن پرداخته شده و اقسام علوم اهل‌بیت(ع) تبیین گردیده است. نگارنده در همین راستا، به احاطه ائمه اطهار(ع) به علوم گذشته، حال و آینده و احاطه آن‌ها به علوم غیبی، زیاد‌شدن علوم آن‌ها، علم آن‌ها به قضا و قدر الهی و بداء، حقیقت علم امام، معنای علم لدنی، علم الهامی اهل‌بیت(ع)، علم آنان به عوالم ملکوتی و رویت ملکوت، احاطه آنان به علوم قرآن و تفسیر و تاویل آن، علم ایشان به ظاهر و باطن اشیاء و طهارت قلبی و جسمی آنان از هرگونه عیب و ایراد پرداخته و ابعادی از عبودیت اهل‌بیت(ع)، اعلمیت ایشان بر سایر مردم، افضلیت ایشان بر انبیای الهی با استفاده از مفاد آیه تطهیر و حدیث ثقلین و حقانیت و شایستگی ایشان بر مسند جانشینی پیامبر(ص) را، اثبات نموده است. روش بحث در کتاب را می‌توان در امور زیر خلاصه نمود: - اعتماد بر استدلال بر نصوص قرآنی. - استناد بر برهان و استدلال بر روایاتی از اهل‌بیت(ع) که در حد استفاضه یا تواتر بوده و به همین دلیل، وارد بحث سند روایات نشده است. - استناد بر روایات اهل سنت. - استناد و رجوع به برخی از مباحث فلسفی و کلامی در موارد لزوم. - استشهاد بر اقوال علمای فریقین. - عرضه مباحث به صورت فهرست متسلسل منطقی. - تدوین مباحث بر اساس مراجعه به مصادر معتبر و استفاده از مصادر و مراجع قدیمی به دلیل اصالت آن‌ها. - تخریج اقوال علمای فریقین از کتب معتبر و موثق نزد هر یک از طرفین. - عنوان‌بندی ابحاث به عناوین سازگار و مناسب با مضمون دروس و تسلسل آن‌ها به شکلی منطقی در مقدمه، ضمن اشاره به موضوع کتاب و توضیح مراتب قرآنی امامت، خلاصه‌ای از محتوای فصول کتاب، ارائه شده است. فصل اول، متضمن بحث در بیان حدود وسعت علم امام در خلال حدیث ثقلین، بعد از اثبات تواتر آن بین شیعه و سنی می‌باشد. علاوه بر آن، در این فصل، مراد از اهل‌بیت نیز بیان شده است. مؤلف، در ضمن این فصل از کتاب، چگونگی دلالت حدیث ثقلین بر علم اهل‌بیت(ع) به تمامی مراتب قرآن، را توضیح داده است. در فصل دوم، به بحث و بررسی ادله‌ای پرداخته شده که بر اعلمیت پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) بر جمیع انبیا و مرسلین اشاره دارند. فصل سوم، به تعریف حقیقت و ماهیت علم امام اختصاص یافته و به توضیح این نکته پرداخته شده است که این علم، از سنخ علوم حصولی که از طریق الفاظ و مفاهیم حاصل می‌گردد نیست، بلکه علمی است که از طریق مشاهده ملکوت به‌واسطه رؤیت و مشاهده قلبی، حاضر می‌گردد. در فصل چهارم، به توضیح و بیان وسائل تحقق علم امام پرداخته شده و این مطلب توضیح داده شده این علم، علمی لدنی است که از جانب خداوند متعال، به واسطه روح القدس، با وسائل متعددی از قبیل حدیث گفتن ملائکه، الهام، نزول، القاء در قلب، شنیدن و... حاصل می‌شود. فصل پنجم، شامل بحث در علم اهل‌بیت(ع) به غیب و جمع بین آیاتی است که بر انحصار علم غیب به خداوند دلالت دارند و آیاتی که در آن‌ها علم غیب به غیر خداوند استناد داده شده است و نیز بحث درباره سازگاری علم غیب اهل‌بیت با شیوه رفتار و برخورد آنها در خارج است. فصل ششم، متضمن بحث از حقیقت و کیفیت ازدیاد علم اهل‌بیت(ع) و بیان حقیقت علمی که ازدیاد می‌یابد، است. در این فصل همچنین پیرامون عقیده بداء نزد شیعه امامیه بحث شده است. فصل هفتم، به بحث از علم اهل‌بیت(ع) به تأویل کتاب و بیان حقیقت تأویل و تفاوت آن با تفسیر، اختصاص یافته است. بحث در فصل هشتم، حول بیان این مطلب است که آیا علم اهل‌بیت(ع) بالقوه است یا بالفعل؟ در این فصل، پس از بحث پیرامون این موضوع، به اثبات این نکته پرداخته شده است که علم ائمه(ع) بالفعل می‌باشد. همچنین، به توضیح و معالجه روایاتی پرداخته شده است که علم ائمه(ع) را بالقوه دانسته‌اند. فصل نهم، حاکی از این واقعیت است که در بررسی انواع و اقسام معارفی که نزد اهل‌بیت(ع) یافت می‌شود، احادیث آن‌ها صعب و مستصعب است. در این فصل از کتاب، همچنین به چگونگی برخورد با احادیث صعب و مستصعب اشاره شده است. در فصل آخر، ضمن بحث و بررسی حقیقت غلو و اقسام آن، به توضیح و تشریح این مطلب پرداخته شده است که مقامات و علوم اهل‌بیت(ع) و علم آن‌ها به غیب و تفویض به آنها در عالم تشریع و تکوین و... خارج از دایره غلو می‌باشد.

در اين نوشتار، كتاب دفاعٌ عنِ الكافى، تأليف ثامر هاشم حبيب العميدى، از انتشارات مركز الغدير للدراسات الإسلامية قم (۱۴۱۵ ق) به صورت اجمالى معرفى گرديده است. نگارنده كتاب سعى كرده است تا تهاجم هاى گسترده به كتاب شريف الكافى در طول تاريخ را پاسخ گويد و شبهات و اشكالات وارده بر آن را نيز مطرح و رد نمايد. العميدى، ضمن بيان جايگاه ويژه كتاب الكافى به برجستگى هاى مهم اين كتاب و نگارنده آن يعنى شيخى كلينى رحمه الله پرداخته و به بررسى اصطلاحات و مفاهيم عقلى مهم اين كتاب، در باب امامت و خلافت مى پردازد. وى همچنين ادّعاهاى علماى اهل سنّت در مورد تناقض و ضعف سند روايات مربوط به مهدويت در كتاب الكافى را مطرح و پاسخ مى گويد. در فرازهايى ديگر از كتاب، العميدى، به مباحث مربوط به بداء، تقيه، قضا و قدر، تحريف قرآن و تهمت هاى وارده از اهل سنّت را در اين زمينه ها مطرح مى كند و دلايل جاهلانه آنان را پاسخ مى گويد. وى براى پاسخ به اين ادّعاها از منابع مهم شيعى و اهل سنّت، بهره گرفته است. كتاب ارزشمند الكافى، تأليف أبو جعفر محمّد بن يعقوب بن اسحاق الكلينى الرازى (م ۳۲۰ق )از مهم ترين منابع شيعه و متقن ترين آنها بعد از قرآن، از وجهه و اعتبار خاصى در ميان علما و دانشمندان و همچنين عامه شيعيان، برخوردار است. اين اعتبار و ارزش، مديون دقّت و تتبّع شيخ كلينى، در ميان منابع دست اوّل شيعه و گزينش آنها به بهترين شيوه، و گردآورى و تنظيم و سازماندهى آنها در اين مجموعه گران قدر است. از آن جا كه هر آنچه پر اهميت باشد و از محوريت بيشترى برخوردار باشد، بالطبع، از طعن و هجمه بيشترى نيز بهره مند خواهد شد و اين هجمه ها، آن گاه فزونى خواهند يافت كه كتاب، محور و معرّف مذهب و عقايد مذهبى فرقه اى دينى باشد، لذا از هر وسيله اى، در آسيب زدن و بى اهميت ساختن آن، كوتاهى نخواهد شد. كتاب ارزشمند الكافى نيز از اين گروه از كتب است. اين كتاب، بسيار مورد تهاجم و حمله قرارگرفته است و نويسنده دانشور و گران قدرى چون ثامر هاشم حبيب العميدى، در دفاع از الكافى و پاسخگويى به شبهات و اشكالات وارد بر آن، دست به قلم برده و قسمتى از عمر خود را صرف تحقيق و تفحص در اين زمينه كرده است. ايشان قبل از دفاع عن الكافى، با بررسى در الكافى، كتاب الشيخ الكلينى البغدادى و كتابه الكافى ـ الفروع را تأليف كرده اند كه البته اين تأليف، محصول پايان نامه ايشان در دوره كارشناسى ارشد بوده است. ۱ ايشان با برخوردارى از اين پشتوانه علمى و پژوهشى در الكافى، دست به نگارش كتاب دفاع عن الكافى زده است. ما نيز در اين نوشتار، بر آنيم تا معناى توصيفى اى از اين كتاب، ارائه دهيم. كتاب دفاع عن الكافى در دو جلد نگارش يافته است كه جلد اوّل آن، ۷۶۸ صفحه و جلد دوم آن، ۷۸۹ صفحه است. جلد اوّل، شامل آشنايى مختصرى با الكافى و نويسنده اش و بحثى مقدماتى درباره امامت و خلافت است كه اين مبحث، حدود يكصدوهفتاد صفحه از كتاب را به خود اختصاص داده است. پس از آن، باب هاى كتاب شروع مى شود كه شامل دو باب است: باب اوّل آن، در چهار فصل و باب دوم، در سه فصل ـ كه شرح و توضيح فصول و ابواب، در ادامه خواهد آمد ـ. در ابتداى كتاب، العميدى، به بيان جايگاه كتاب الكافى در ميان شيعيان دوازده امامى مى پردازد و امتيازات ويژه الكافى را بر مى شمرد كه از آن جمله اند: برجستگى و شاخص بودن مؤلّف آن كه ضمن اين ويژگى، دوران غيبت صغرا و نوّاب اربعه را درك كرده است و اين، خود بيانگر فاصله زمانى كم با مصادر اوّليه روايات است. ويژگى ديگر، آن كه كتاب الكافى، اوّلين كتابى است كه در آن، روايات به اين گستردگى در كنار هم گرد آمده اند. اهتمام مؤلّف، به ذكر اسناد احاديث، از ديگر عوامل اهميت و اعتبار اين كتاب است. نويسنده، ويژگى بارز ديگر را استفاده فراوان از شواهد قرآنى، خصوصا در بخش اصول آن مى داند. در اين فصل، ستايش هاى بزرگان از الكافى و مؤلّف آن نيز ذكر شده است. نويسنده در ادامه مى گويد: بيان اين ويژگى ها نه به معناى صحّت همه احاديث در الكافى است و البته از انصاف هم به دور است كه به خاطر برخى از احاديث ضعيف در الكافى، آن را وسيله اى براى هجمه و طعن در كل كتاب، در دست گرفت. در ادامه، شرح حال مختصرى از زندگى ثقة الاسلام كلينى و اساتيد او ارائه مى دهد و سپس وارد مباحث مقدماتى، درباره امامت و خلافت مى شود. ابتدا به بررسى اصطلاحات امام، خلافت و خليفه مى پردازد و وجوب تعيين امام را مى آورد. در ادامه، ادلّه تعيين امام و صفات امام و وجوب شرط عصمت و تعريف عصمت را مطرح مى كند. در اين قسمت، دلايل عقلى بر عصمت امام را موضوع قرار مى دهد و سه «دليل عقلى» براى عصمت امام و چند آيه نيز به عنوان «دليل نقلى» ذكر مى كند كه از آن جمله است: آيه ۲۴ سوره يوسف، آيه ۱۲۴ سوره بقره، و آيه تطهير كه درباره اين آيه، اندكى بحث و بررسى كرده اند و ادّعايى كه شأن نزول آيه مذكور را در حقّ زنان پيامبر مى داند، پاسخ مى دهد. پس از آن، ادلّه نص و تعيين را شرح مى دهد كه ادلّه نقلى آن را به دو قسمت قرآن و سنّت تقسيم مى كند و براى هر كدام، شواهدى را ذكر مى كند. در ادامه، احاديث شريف «ثقلين»، «منزلت» و «دار» را به همراه دلالت هاى آنها بيان مى كند. بعد از آن، باب اوّل و فصل اوّل كتاب، با تحليلى بر انديشه مهدويت آغاز مى شود و اوّلين موضوع پس از تحليل مقدماتى، مستشرقان و مهدويت است. نويسنده در اين بخش، نظريات مستشرقانى چون: گلدزيهر و فلوتن را مطرح مى كند كه معتقد بوده اند پيدايش انديشه مهدويت، نتيجه ظلم عباسيان بر شيعيان است. در ادامه، نظر آن دسته از اهل سنّت را كه مهدويت را افسانه مى پندارند و مى گويند: «اسباب و پيدايش اين انديشه در سه گزينه زير خلاصه مى شود: يك. جهل و عقب ماندگى شديد مسلمانان؛ دو. تقليد كردن از يهود و نصارى؛ سه. فشارهاى سياسى و فقدان عدالت اجتماعى»، مطرح مى كند و به همه اين شبهه ها و ايرادات، پاسخ مى دهد. در فصل دوم، احتجاجات اهل سنّت در ردّ احاديث مهدويت را مطرح مى كند. آن احتجاجات، از اين قبيل است: ۱. تضعيف احاديث مهدويت توسط ابن خلدون؛ ۲. ناقد احاديث مهدويت بودن صحيحين؛ ۳. اختلاف و تعارض احاديث مهدويت. نويسنده به همه اين احتجاجات، پاسخ هايى بر اساس كتب روايى شيعه و اهل سنّت، عرضه مى دارد. دليل و خرده ديگر مستشرقان و اهل سنّت درباره مهدويت، عدم معقوليت احاديث مهدى عليه السلام است كه ثامر هاشم، اين شبهه را با طرح مسائلى چون تفاوت بين محال عقلى و محال عادى و ارائه نمونه هاى تاريخى دال بر امكان اين حقيقت، پاسخ مى دهد. در فصل سوم، مؤلّف، نام تعدادى از علما و دانشمندان اهل سنّت را كه قائل به تواتر احاديث مهدويت هستند، با ذكر منبع، آورده است. تا اين جاى كتاب، به كلّيت و اصل مهدويت وخدشه و ردّ آن از سوى عامه و مستشرقان پرداخته بود؛ ولى در آخرين فصل از اين باب، موضع گيرى هايى كه با محوريت مهدويت در الكافى است، مطرح مى شود و در صدد پاسخگويى و رفع ابهام بر مى آيد. از جمله ادعاهايى كه بر كتاب الكافى شده است آن كه: ضعف احاديث مهدويت، به كتاب هاى جَفر و الكافى مرتبط است. نويسنده با سيزده پاسخ قاطع، اين ادّعا را از بنيان رد مى كند و بطلان آنها را به خوبى اثبات مى كند. در ادامه، ادعاهايى چون: «تناقض در احاديث مهدويت در الكافى»، و بى اعتبار خواندن احاديثى چون «أنّ الأرض لا تخلو من حجّة» و«من مات ولم يعرف إمام زمانه...» و «حكم المهدى كحكم داوود» را ذكر مى كند و با استفاده از منابع شيعه و اهل سنّت و گزارش هاى تاريخى، به همه اين ادّعاها پاسخ هايى محكم مى دهد. نويسنده، با استفاده از چند روايت در برابر بهتانى كه به روايات مهدويت وارد مى كنند و مى گويند: «احاديثى كه در شأن امام مهدى عليه السلام در الكافى آمده، دين رسول خدا را از بين برده است و به دين يهود باز مى گردد». اين گونه پاسخ مى دهد: قائلان به اين عقيده، جاهل هستند؛ چرا كه نسخ، حكمى است كه بعد از منسوخ مى آيد، نه همراه آن واگر دو دليل با هم باشند، نسخى صورت نگرفته است. اسلام، چون بعد از يهود آمده است، پس اسلام، ناسخ آن است، نه يهوديت ناسخ اسلام آن. نويسنده، پاسخ منكران ولادت امام عليه السلام را با تقسيم بندى دلايل، به ادلّه قبل از ولادت امام و ادلّه بعد از ولادت امام و نقل هاى تاريخى اى كه شواهد خوبى براى ولادت امام هستند، با بحثى تقريبا جامع و مفصّل ادامه مى دهد وحتى از اعترافات اهل سنّت نيز يارى مى جويد. مبحث سرداب و انكار طول عمر امام مهدى (عج) و تمسخر كردن علامات ظهور و تفسير آيه ۳۳ سوره رعد، بخش پايانى باب اوّل در جلد اول كتاب دفاع عن الكافى است. باب دوم كتاب، اصل «تقيّه» است؛ اصلى كه شيعه را از نابودى و اضمحلال، نجات داده و به خاطر اهمّيت و اعتبار آن در حفظ و بقاى شيعه، در دوران هاى سخت و فشار و خفقان هاى شديد، مورد تهاجم قرار گرفته است، تا آن جا كه حتّى آن را مساوى «نفاق» مى دانند. به همين دليل، نويسنده كتاب، در ابتداى فصل اوّل در باب دوم، بحثى مفصّل درباره ارتباط تقيّه و نفاق دارند و تفاوت مهم نفاق و تقيّه را بدين صورت، مطرح مى كند: «نفاق، حالتى است با رضايت و اظهار ايمان در زبان و پنهان داشتن كفر و نفاق، كه اين حالت، بسيار نفرت انگيز است؛ ولى تقيّه، پايدارى بر حق و ايمان است، در حالى كه خلاف آن اظهار مى شود و اين اظهار، به خاطر پاسدارى از دين و جان و آبرو و مال است». موضوع فصل دوم، ائمّه و تقيّه است كه در آن، شبهات اين مسئله را يك به يك، با پاسخ هاى مستدل و منطقى، رد مى كند، مانند اين شبهه كه: «با توجّه به اين كه مذهب شيعه و ائمّه، تقيّه را جايز و بلكه واجب مى دانسته اند، پس حقيقت احكام و فتواى آنها دقيق و مشخص نيست؛ چرا كه ممكن است يك فتوا از سر تقيّه، صادر شده باشد و حقيقت آن فتوا، آن گونه كه گفته نباشد». شبهه ديگر آن كه: «شيعه و ائمّه آنها، تقيّه را مطرح كرده اند كه با آن، اختلافات و تناقضات ميان احاديث خود را توجيه كنند». در جواب اين اتّهام، ضمن دادن پاسخ هاى قرآنى و عقلى، به تحليل اختلافات در اقوال اهل بيت عليهم السلام پرداخته، اقسام اختلاف در كلام را ـ كه اختلاف تنوّعى و تضادى است ـ ذيل همين موضوع مطرح مى كند و اين اختلاف ها را در احاديث الكافى، به طور كامل نفى مى كند. در فصل سوم و آخرين فصل از آخرين باب جلد اوّل، به شرح و توضيح تعدادى از احاديث تقيّه مى پردازد كه از لابه لاى آنها حقّانيت و استوارى احاديث تقيّه، به اثبات مى رسد. در قسمت پايانى اين فصل، به بررسى احاديث «كتمان» مى پردازد كه اين فصل نيز به نوبه خود، از اهمّيت علمى بالايى برخوردار است.