جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شرح فصوص الحكم ابن عربي (پارسا) یکی از شروحی است که توسط ابوالفتح محمد بن محمد بن محمود حافظى بخارى، ملقب به «پارسا» بر کتاب فصوص الحكم ابن عربي انجام شده است.این شرح داراى امتيازات چندى است به شرح زير: پارسا، اساس شرح را بر شرح شارح نخستين قرار داده است و با احاطه كاملى كه بر افكار ابن عربى داشته، شروح معتبر اين كتاب را نيز زير نظر داشته است. خواجه پارسا در شرح خود، نه تنها به شرح مصطلحات قوم توجهى عميق دارد، بلكه به شرح معضلات متن فصوص و عقايد ابن عربى نيز توجهى خاص دارد.

«فصوص الحكم»، مهم‌ترين اثر تحقيقى ابن عربى است، زيرا اين كتاب از آخرين نوشته‌هاى مؤلف به شمار مى‌رود. اين اثر، اگرچه از نظر حجم كوچك است و قابل مقايسه با «الفتوحات المكية» نيست، ولى از نظر تحقيق و محتوا بى‌نظير است. «فصوص الحكم» ابن عربى، كتابى است كه تا به حال بيشترين شروح و تعاليق و رديه‌ها را به خود اختصاص داده است. مؤلف، در خطبه «فصوص الحكم» مى‌گويد: «من در يك مكاشفه روحانى، در دهه آخر محرم سنه 627ق، در شهر دمشق، حضرت رسول‌الله(ص) را ديدم كه كتابى در دست مبارک اوست و به من فرمود: اين، كتاب «فصوص الحكم» است. آن را بگير و به مردم برسان تا از آن بهره ببرند». از اين عبارت، به‌خوبى فهميده مى‌شود كه حضرت رسول(ص)، اين كتاب را «فصوص الحكم» ناميده است. کتاب حاضر از جناب محمود محمود غراب شرحی است بر فصوص الحکم.

کتابی ارزشمند از آیت الله جوادی آملی درباره عرفان امام علی علیه السلام.

کلام الهی اصلی‌ترین منبع فهم آموزه‌های اسلامی است که در تفسیر آن، دستیابی به نیت صاحب ‌متن اهمیت‌ دارد. اما آیا معانی مقصود خدای متعال می‌توانند متعدد باشند؟ در این ‌راستا، نظریه‌ تفسیری ابن‌عربی قابل توجه ‌است. این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی، به بررسی و نقد وحدت و کثرت معانی مقصود در آثار ابن‌عربی، تحلیل مبانی فلسفی مقصود نبودن معانی نادرست الفاظ و مقصود دانستن تمامی احتمالات معنایی درست می‌پردازد و در نتیجه اثبات می‌کند تمامی معانی محتمل درست واژگان، مقصود خدای متعال هستند. سپس برخی از پیامدهای این نظریه در تفسیر قرآن کریم و استنباطات فقهی از آن را بررسی‌ نموده و در پرتو آن آشکار می‌سازد که تکثر معنای قصدی در تفسیر کلام الهی، راه را برای دریافت معارف بیشتری از قرآن و سنت می‌گشاید. همچنین در این نوشتار نظریه تکثر معنای ابن‌عربی با نظریه برخی از اندیشمندان هرمنوتیک مقایسه شده است.

آموزه­ های فراوان دینی پیرامون اسمای حسنای الهی و تأکید بر احصای اسما و دعوت به تخلّق به اخلاق الله، موجب شد تا عارفان از صدر اول تاریخ عرفان اسلامی، سخن از بهره­های سلوکی سالکان از اسمای الهی به میان آورند. این اندیشه کم‌کم تکامل بیشتری یافته تا خود را در زبان عارفان، در قالب پیوندهای سه­گانه «تعلّق»، «تخلّق» و «تحقّق» به اسماء‌الله نشان داد. ابن‌عربی و پیروان او در ترویج این اندیشه نقش اساسی داشته­اند. در مکتب ابن‌عربی هرکدام از سالکان در مراحلی از تخلق و یا تحقق به هر اسم، عبد آن اسم نیز نامیده می­شود. این دست از سالکان، مطابق برخی نظریات، در سفر دوم از اسفار اربعه، به فنای صفاتی و اسمائی راه یافته و از تجلیات و عطایای اسمایی بهره­مند خواهند بود. نوشتار پیش­رو بر آن است تا با بررسی دیدگاه مکتب ابن‌عربی پیرامون بهره ­­های سلوکی از اسمای الهی، پنجره­ای به‌سوی مبحث مهم اسماء‌الله در حوزه عرفان عملی برای محققان باز کند.

اطلاق نور بر خدا در آیۀ 35 سورۀ نور مسائل فلسفی و عرفانی فراوانی را به میان آورده است. نحوۀ حمل نور بر خدا از چهار جهت معناشناسی، منطقی، فلسفی و عرفانی اهمیت دارد. مسئلۀ تحقیق حاضر تحلیل انتقادی دیدگاه ابن‌عربی در نحوۀ حمل نور به خدا است. بیشتر مفسران سدۀ نخست تا اوایل سدۀ پنجم این اطلاق و اسناد را استعاره می‌انگاشتند، اما محیی‌الدین ابن‌عربی بر حقیقی‌انگاری اطلاق نور بر خدا تأکید دارد. برمبنای نظر ابن‌عربی، نور اسم خاص است و بر اسم جامع الله به طریق حمل تفصیل بر اجمال حمل شده است. محیی‌الدین در تحلیل اطلاق نور بر خدا دو رویکرد وجودشناختی و معرفتی دارد. این دو رویکرد در مواضع فراوان از آثار ابن‌عربی تحلیل منسجم و سازگار دارد. روش این مقاله در تحلیل دیدگاه محیی‌الدین بهره‌مندی از تحلیل سه‌وجهی منطقی شامل تحلیل مفهومی، گزاره‌ای و سیستمی است.

رساله زوراء علامه دوانی (حاوی نظریه مهم و اساسی ارجاع علیت فلسفی به تشأن و ظهور) را می‌توان حلقه وصلی بین عرفان نظری و فلسفه دانست. همچنان که واسطه العقد بین «مکتب فلسفی شیراز» و «حکمت متعالیه صدرالمتألهین» به شمار می‌رود که در نهایت به تبیین فلسفی تجلی و ظهور بجای علیت و تهیه پشتوانه نظری نیرومندی برای عرفان مکتب ابن‌عربی ـ در حکمت متعالیه ـ انجامید. این رساله شرح فخرالدین کمال ابن محمدلاری از شاگردان برجسته علامه دوانی و از دست‌پروردگان مکتب فلسفی شیراز بر شرح علامه بر متن زوراء است. نویسنده این کتاب را از «مقدمه، ترجمه رساله الزوراء، تمهید (فی تعریف العلة الحقیقة)، تذکرة و استبصار (فی أن المعلول شأن من شئون العلة)، تبصرة ( فی أن المعلول اعتباری محض)، تشبیه (فی أنه کیف یکون الشیء موجودا باعتبار و معدوم بالاخر)، تنبیه (فی إثبات ذات واحده للوجود (الحق المتعال) و ان ما سواه من شؤونه)، تذکرة أخری (فی اتحاد الممکنات فی المعدومیة) و تنبیه (فی أن زوال المعلول هو ظهور العلة بوجه آخر)» گردآوری کرده است. در مقدمه آمده است: «هر چند مشهورترین قول علامه دوانی در فلسفه و الهیات، مسلک او در باب وجود و ماهیت است که به (ذوق‌التاله) یا (ذوق‌المتألهین) نامبردار شده است اما از آنجا که مهمترین اثر او که مبین حقیقت مسلک وی و به منزله پلی بین فلسفه و عرفان نظری محسوب می‌شود و در اواخر عمر وی نیز به نگارش درآمده همانا رساله زوراست که حاوی نظریه مهم و اساسی ارجاع علیت فلسفی به تشأن و ظهور مطرح در عرفان می‌باشد، می‌توان مهم‌ترین قول وی را نیز همین نظریه دانست.» از دیگر مباحث این کتاب «إزاحة وهم مما سبق و انارة [افادة] فهم فیما یلحق، بسط وطاء (الامتداد الزمانی شأن من شوؤن العلة له احاطة بالجمیع)، تشبیه (فی أن التدریج أنما ینشأ من القصور فی الادراک)، کشف غطاء (فی المسائل الثلاث: احاطه علم الحق بالاشیاء)، تذکرة (فی بیان ظهور حقیقة واحدة بصور مختلفة جزئیة)، تبصرة (فی أن صورة الشیء غیر حقیقته) و تنبیه (وجه الانطباق و الموازاة بین العوالم و مشاهدة الواحد)» است. در این کتاب همچنین به «شک و تحقیق (فی کیفیة تلبس الحقیقة الواحدة بصور مختلفة)، تشبیه‌ (فی تنظیر ما ذکر بالوجود الذهنی)، زیادة کشف (فی أن للحقایق صعودا و نزولا مع النفس، رمز (التمایز و الکثرة بالنفس و فی النفس و إنها عین)، تنبیه (النفس مادة جمیع الصور و کتاب جامع و اسم اعظم محتد لکثراته) و تکلمه (تنظیر النفس الرحمانی بالنفس انسانی و تبیین وحده المبدأ و المرجع) پرداخته شده است. این رساله حاوی بیست فصل و یک خاتمه و وصیت (سفارش) است، فصل‌های این رساله با نام‌های مختلف از جمله تمهید ـ تذکره ‌ـ تبصره ـ تشبیه ـ تنبیه ـ رمز ـ کلمه ـ کشف غطاء ـ بسط وطاء ـ شک و تحقیق ـ زیادة کشف و ازاحة وهم از یکدیگر متمایز شده‌اند. در اینجا خلاصه‌وار به محتوای هر یک از فصول بیست‌گانه اشاره می‌شود: 1 ـ تمهید: در تعریف علت حقیقی شیء و تبیین دو وجه مجعولیت و عدم مجعولیت ماهیت. 2 ـ تذکره و تبصره: در اینکه معلول شیئی از شؤون علت است. 3 ـ تبصره: در اینکه معلول اعتباری محض است. 4 ـ تشبیه: در اینکه چگونه یک چیز به یک اعتبار موجود است و به اعتبار دیگر معدوم و عدم. 5 ـ تنبیه: در اثبات ذات واحد وجود (حق متعال) و اینکه دیگران شؤون و وجوه آن‌اند. 6 ـ تذکره: در اتحاد سنخ ممکنات در معدوم‌بودن. 7 ـ تنبیه: اینکه زوال و معدوم بودن معلول عبارتست از ظهور علت به گونه‌ای دیگر. 8 ـ ازاحه وهم: در اینکه نسبت اول (حق) متعال به ثانی (اولین صادر) اصل و مادر همه نسبت‌هاست بی هیچ مانندی. 9 ـ بسط وطأ: در اینکه امتداد زمانی نیز شأنی از شؤون علت است که به دیگر شؤون (جز مراتب عالیه و مجرد) احاطه دارد. 10 ـ تشبیه: در اینکه تدریج تنها از تنگی و کوتاهی ادراک ناشی می‌شود. 11 ـ کشف غطاء: در بیان سه مسئله: درجه احاطه علم حق به اشیاء ـ نحوه وجود حوادث در ذات آنها ـ نسخ. 12 ـ تذکره: در تبیین نحوه ظهور حقیقتی واحد به صورت‌های مختلف جزئی و کلی بر ابزارهای ادراکی مختلف. 13 ـ تبصره: در اینکه صورت شیء غیر از حقیقت آن است چون حقیقت چه بسا به صورتهای گوناگون در‌آید. 14 ـ تنبیه: در وجه انطباق و موازات بین عوالم، مشاهده واحد در کثرت‌ها و ظهور اعمال و تجسم آنها. 15 ـ شک و تحقیق: در اینکه چگونه حقیقت واحد واجد دو یا چند صورت می‌باشد. 16 ـ تشبیه: در تنظیر مطلب پیشین به وجود ذهنی که در آن جوهر در ذهن به صورت عرض ظاهر می‌شود. 17 ـ زیادتی کشف: در اینکه حقایق همراه با نفس صعود و نزول دارند و اینکه حقیقتی واحد می‌تواند به صورت مادی یا مجرد ظاهر می‌شود. 18 ـ رمز: در اینکه تمایز و کثرت بالنفس و فی النفس است و اینکه عین واحد در اعیان جلوه‌های متعدد در اذهان دارد. 19 ـ تنبیه: در اینکه نفس، ماده جمیع صور و کتاب جامع و اسم اعظم و محل انگیزش کثرت و تعدد است. 20 ـ تکمله: تشبیه نفس رحمانی به نفس انسان و تبیین وحدت مبدأ و مرجع: بر آن اساس.

این رساله در شش فصل تنظیم شده است. در فصل اول اثبات تجلی و نفی علیت به معنای متعارف مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل دوم دفع شبهات قول به تجلی و ظهور مورد بررسی قرار گرفته است.در فصل سوم قواعد مبحث تجلی و نظام مظهریت آورده شده است. در فصل چهارم تجلی و اسماء حق تعالی آمده است. در فصل پنجم تجلی و اعیان ثابته و در فصل ششم نظام مظهریت در بینش عرفا و در فصل هفتم پی آمدهای نظریه تجلی آورده شده است.