جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صدرالمتالهین گوید:این مساله‌ای مهم است که مهمتر از آن وجود ندارد زیرا مساله علیت اساس پایه تمامی علوم است و علم توحید و خداشناسی و معاد و پیامبرشناسی و امامت و روانشناسی و دیگر علوم قبل و بعد از آن، علم تهذیب اخلاق و علوم سیاسی و دیگر مبتنی بر این اساس است و با انکار این اصل و ممکن دانستن اراده جزاف -چنانکه اکثر اهل سنت بدان معتقدند-تمامی پایه‌های علم و یقین منهدم می‌شود. علامه شوانی در توضیح گفتار فوق چنین می‌گوید: اگر علیت از بین برود طبیب علت بیماری مریض را نمی‌داند راه درمان او را تشخیص نخواهد داد و پزشکی بکلی از بین می‌رود و همچنین کشاورز نخواهد دانست که آبیاری و تابش خورشید علت رویش گیاهان است و امر کشاورزی باطل و بیهوده می‌گردد و دیگر نمی‌تواند که چه باید بکند و همچنین صنعتگران نمی‌دانند که آیا ذوب شدن فلزات بر اثر حرارت است یا علت دیگری دارد و خواه و ناخواه امور صنعت از بین می‌رود و همچنین علم دین زیرا هیچکس نمی‌داند که نماز و زکات و دیگر دستورات دینی اسباب و عوامل سعادت اخروی می‌باشند و نمی‌داند که علت ارسال پیامبران و تعیین امامان و دیگر مسائل اعتقادی لطف پروردگار است ... بنابراین لازم است که برای هر رویداد مادی علت و عاملی باشد، همانطور که در هر جا آتش‌سوزی ببینیم بدون شک و تردید حکم می‌کنیم که آتش و یا اصطکاکی و یا عاملی وجود داشته است و همچنین می‌دانیم که زاد و ولد کردن، به جز از راه انتقال نطفه مرد به رحم زن و سیر تکاملی آن تا وقتی که به صورت جنینی درآید ممکن نیست می‌بایست زوج و زوجه جوان دارای اعتدال مزاج باشند. آری نظام علیت و معلولیت ، سببیت و مسببیت قانونی فراگیر در تمامی ممکنات است که ما در این مجال بدان پرداخته‌ایم.

در این رساله پس از بررسی لغوی و اصطلاحی فطرت و بحث از ادراکات فطری و گرایشهای فطری و بالاخره خداشناسی فطری به نتایج زیر رسیدیم. -1لغت فطرت طبق نظر عامهء مفسرین به معنای خلقت اولیه انسان با ویژگیهای خاص است . -2 اصطلاح فطری در نظر حکمای اسلامی بر خلاف نظر عده‌ای از فلاسفه عقل‌گرای غربی است و آنها معلومات حصولی را بطور فطری قبول ندارند. -3 آنها همچنین معلومات بدیهی و اولیه را فطری می‌دانند اما این معنا از معلومات فطری با ادراکات فطری که ذاتی ذهن است فرق دارد. -4 حکمای اسلامی معلومات فطری را در حیطهء علم حضوری قبول دارند. -5حکمای اسلامی برای انسان پاره‌ای گرایشهای مقدس مثل حقیقت جویی و کمال‌جویی و زیبایی‌طلبی و عدالت‌دوستی و خداجویی و خداپرستی را فطری و ذاتی روح او می‌دانند. -6خداشناسی نیز در نظر حکمای اسلامی فطری حضوری است . -7 نظر قران نیز در مورد معرفت فطری موید نظر حکمای اسلامی است . -8در قرآن خداگرایی و خداشناسی به معنای علم حضوری فطری می‌باشد. -9در روایات اسلامی نیز به فطری بودن خداشناسی تاکید شده است .

پایان‌نامه از دو بخش صفات حق‌تعالی و کلام حق‌تعالی که جمعا مشتمل بر دوازده فصل می‌باشد تشکیل شده است . در فصل اول معنای لغوی و اصطلاحی صفت و سپس فرق بین ذرات ، صفت و اسم حق‌تعالی مطرح گردید. در فصل دوم و سوم و چهارم بترتیب اقسام صفات از دیدگاه متکلمین و فلاسفه و عرفاء بطور مفصل بیان شده. در فصل پنجم نظرات فرق مختلف در عقیده به اسماء و صفات الهی بیان گردید و بعد از ابطال عقیده نافین اسماء و مثبتین صفات و مثبتین اسماء، دلایل نقلی و عقلی در اثبات حقانیت فرقه سوم یعنی مثبتین اسماء و صفات ذکر گردید. البته فرقه اخیر به سه شعبه تقسیم می‌شود: عده‌ای قایل به نیابت ذات از صفات و عده‌ای به زیادت صفات از ذات و گروهی عقیده به عینیت صفات با ذات دارند. در فصل ششم و هفتم بترتیب دلایل قایلین به نیابت ذات از صفات و زیادت از ذات مطرح و سپس ابطال گردید و منشاء اشتباه آنها روشن و واضح گردید. بالاخره در آخرین فصل از بخش اول دلایل عقلی و نقلی در اثبات عینیت ذات و صفات حق‌تعالی بیان گردید. که با اثبات آن، آفریدگار جهان بذاته جامع جمیع صفات کمالیه خواهد بود و در اتصاف به آنها نیازی به غیز و بیگانه نیست و وحدانیت و بساطت ذات حق‌تعالی محفوظ می‌ماند. در بخش دوم صفت کلام الهی مورد بررسی قرار گرفته است . در اولین فصل از بخش دوم دلایلی بر متخلق بودن حق‌تعالی به صفت تکلم بیان گردید. در فصل دوم چگونگی کلام حق‌تعالی از دیدگاه نقل و بطور مفصل مورد بررسی قرار گرفت . در فصل سوم حدوث و قدم کلام حق‌تعالی از نظر قرآن و حدیث و همچنین دلایل عقلی پیرامون آن مورد نقد و بررسی قرار گرفته و قول حق بیان گردید. در خاتمه این بخش بحث حدوث و قدم قرآن کریم با توجه به ارتباط آن با بحث کلام الهی مطرح گردید و با عنایت به دیدگاه ائمه اطهار (ع) در این زمینه قول حق به رشته تحریر در آمد.

تحقیقی که به انجام رسید پژوهشی بود پیرامون بررسی محتواِیی روایاتی که در باره‌ی شخصیت حضرت مهدی علیه‌السلام صادر شده است. در فصل اول به بیان کلیات پرداختیم و واژگان کلیدی روایات، شخصیت و مباحث مرتبط با مهدویت را از نظر گذراندیم. در این فصل جایگاه امام نسبت به جهان هستی را مانند نسبت قلب به جسم انسان برشمردیم که اگر لحظه‌ای از حرکت باز بایستد وجود مادی انسان از حرکت باز ایستاده است. ارتباط «ولی» و «قطب جهان» با ممکنات دارای چنین تناسبی است که به اذن و اراده‌ی خدای تعالی صورت گرفته است و خلقت به سوی ممکن اشرف در حرکت است تا به موجود کامل‌تر بپیوندد. وجود چهارده معصوم علیهم‌السلام مقصد اصلی خلقت هستند و تقدیر پرودگار در این است که فیوض عام و خاص توسط این وجودها به سایرین برسد و آنان مجرای فیض باشند و توسط حضرات علیهم‌السلام ایصال برکات صورت بگیرد.

علمای جامعه‌شناسی معرفت ، قایلند که همه آرای کلامی و فلسفی دارای زمینه‌ای سیاسی و اجتماعی‌اند، پیوستگی کلام و سیاست در خاورمیانه بسیار آشکار است و درست تا پیش از شروع عصر امویان، در منازعات سیاسی درون دولت اسلامی، تاثیر مسائل کلامی را در این گونه منازعات می‌توان پیدا کرد. انتقال خلافت به بنی‌امیه، پیامدهایی آشکار در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و اصول حکمرانی داشت . حوداث سیاسی که در پی مساله خلافت ، روی داد، دیدگاههایی به وجود آورد که براساس آنها نظریاتی با جلوه سیاسی، شکل گرفت و به سرعت قیافه مذاهب دینی به خود گرفت . این مذاهب به مساله اصول حکمرانی، توجه شدید داشتند و براساس دیدگاه خود، مبانی این اصول را تبیین می‌کردند و طبعا" حکومت و خلافت را تنها شایسته خود می‌دانستند. این دیدگاهها نخست در چهار مذهب متجلی شد: شیعه، خوارج، مرحبه و اهل سنت . بررسی‌هایی که تا به حال پیرامون مدل و نحل صورت گرفته، از دو زاویه بوده است : 1 - از نظر درستی و نادرستی اصل اعتقاد و مذهب ، که از این جهت جزو علوم عقلی است و در فلسفه و کلام باید مورد بحث قرار گیرد. 2 - از نظر آشنایی به زمان پیدایش و اطلاع بر خلاصه معتقدات این مذاهب و تحولات تاریحی بدون لحاظ جرح و تعدیل و اثبات و نفی، که مربوط به تاریخ و بویژه تاریخ مذاهب است . هر پژوهشگری که قصد تتبع و کاوش در مورد هر یک از مذاهب اسلامی داشته باشد، چاره‌ای جز این ندارد که به کتب کلامی و تاریخ مذاهب ، مراجعه کرده و مقصود خود را از منابع، استخراج کند. از سویی پژوهندگان بسیاری وجود دارند که نیازشان به آشنایی با یک مذهب ، کاملا" جانبی و ضمنی است (کمااینکه دانشجویان ادبیات فارسی و عربی، در مواجهه با متون، چنین نیاز جانبی را احساس می‌کنند)، علاوه براین معمولا" همه آن منابع و ماخذ در دسترس نبوده و فارسی‌زبانان با آنها، مانوس نیستند. اینجاست که ضرورت تالیف فرهنگنامه‌هایی درخصوص معرفی مذاهب ، بخوبی نمایان می‌شود و از این رو برخی صاحبنظران را بدین کار واداشته است . کتاب "معجم‌الفرق الاسلامیه" اثر شریف یحیی الامین، از زمره چنین کتابهایی است . نویسنده کتاب اگرچه اثری آکادمیک ارائه نداده، اما توانسته با مراجعه به منابع دست اول (و حتی با نقل دقیق عبارت آنها)، در حدود 480 فرقه اسلامی را معرفی کند و خواننده را از جستجوی مستقیم در کتابهای کلام و تاریخ و فرق، بی‌نیاز گرداند. در ترجمه کتاب ، سعی برآن بوده که حتی‌المقدور ترجمه‌ای روان و ساده و تعهد به متن ارائه شود و پیداست که چنین کاری در مورد مقالاتی که از کتب مربوط به قرون پنجم و ششم هجری قمری، برگرفته شده‌اند، چندان آسان نمی‌نماید. همچنین بر آن بوده‌ام تا برخی مذاهب و فرق از قلم افتاده را که نویسنده به خاطر عدم دسترسی بدان منابع، در فرهنگنامه خود بدانها اشاره نکرده (همچون برخی فرقه‌های صوفیه)، به کتاب بیفزایم، البته حتی‌المقدور سعی برآن بوده که از فرقه‌هایی که شناخت آنها به نحوی به فهم فرهنگ و ادبیات فارسی، کمک می‌کند، سخنی به میان آید.

در این رساله، سعی ما بر این است که به حول و قوه الهی موضوع: توحید الوهی یا توحید خالقیت را در کلام امیرالمومنین (ع) بررسی نمائیم. البته لازم به ذکر است که چون موضوع ما، یک بحث فلسفی است لذا در ابتدا از دیدگاه فلسفه مورد بررسی قرار می‌گیرد و سپس در کلام امیرالمومنین (ع).

معجزه جاوید و ماندگار رسول خدا (ص)، دریای بیکران معارف حقه‌الهی است که طراوت و تازگی آن در هر عصری نمایان است . در طول تاریخ پربرکت آن، از زوایای گوناگونی مورد تدبر و اندیشه قرار گرفته است ، زیرا هر آیه آن برای عنایت بشر، انگیزه‌آور است . یکی از دریچه‌های حقیقت‌نمای قرآن، اسماء و صفات آن است که آشکارا پرده از راز نزول آن برمی‌دارد و در طالب خود، اشتیاقی وصف‌ناپذیر می‌آفریند. این پایان‌نامه در پی شناخت دقیق اسامی و صفات این کتاب سعادت‌بخش است که شامل سه فصل و چند ضمیمه می‌باشد بطوری که دو فصل اول در واقع مقدماتی برای ورود به بحث اصلی "اسماء و صفات " هستند. و هر کدام از فصول ذیلا" معرفی می‌گردند. فصل اول، از قرآن کریم، شناخت اجمالی در حد لازم بدست می‌دهد و موضوعات مرتبط با اهمیت پرداختن به آن را روشن می‌کند. فصل دوم در پی آنست که فهم قرآن را ممکن جلوه داده و در قبال بعضی (اخباریون) که این امر را منحصر عده خاصی دانسته که از موهبت عصمت الهی برخوردار بوده‌اند، با ارائه دلایلی، فهم آن را از سوی عموم بشرکه به زبان قرآن آشنا باشند، اثبات می‌کند. در فصل سوم که متن اصلی این مجموعه را تشکیل می‌دهد با مطالعه دقیق قرآن، تعداد واژگانی را که می‌توان بعنوان اسم یا صفت این کتاب مقدس برشمرد، مورد شناسائی قرار گرفته و یک یک آن کلمات از لحاظ کاربرد معناشناختی در عرف مردم عرب زبان و اعتبار استعاره‌ای آنها از دیدگاه معتبرترین و کهن‌ترین کتب لغت ، مورد تحقیق واقع شده و وجه تسمیه یا توصیف قرآن به آنها با استشهاد به سخن مفسران گرانمایه بیان شده است . علاوه بر فصول مزبور، ضمایمی نیز به این پایان‌نامه ملحق می‌باشد. ضمیمه شماره یک : جدول مقایسه‌ای اسماء و صفات را نشان می‌دهد که از سوی عده‌ای از اندیشمندان بهمراه آیات مورد استشهاد آنان بیان گردیده است . ضمیمه شماره دو: جدول اسامی و صفات قرآن را به تفکیک خاص و یا مشترک بودن یا غیر آن بعنوان نتیجه حاصله از پایان‌نامه را به تصویر کشیده است . ضمیمه شماره سوم، گویای نمودار ستونی از واژگانی است که به منزله اسامی و صفات قرآن شناخته شده است . ترتیب کلمات در این نمودار براساس ترتیب نزولی سور قرآن است که این الفاظ در آنها بعنوان نام و یا صفت قرآن بکار رفته‌اند.

خروج مسیحیان از اورشلیم و انتشار آنان در سرزمینهای مختلف از جمله مناطق عرب‌نشین بشارت مسیحیت را به همراه داشت . مسیحیان که کسوت فرهنگ یونان را برتن کرده بودند در مراکز تعلیم و تعلم یونانی - مسیحی تار و پود خود را رشد داده، چنان در یکدیگر آمیختند که نحله‌های فلسفی یونان زایندهء فرقه‌های اعتقادی مسیحی شد. ورود مسیحیت به شبه جزیره عربستان نوید تعاطی فرهنگی جدیدی برای اعراب بود. و عرب از طرق گوناگون مخصوصا تجارت به وام‌گیری زبانی از مسیحیان پرداخت و زبان و ادبیات عرب دیگر وضع‌پیشین خود را نداشت . قرآن در میان فرهنگهایی نازل شد که یکی از آنها فرهنگ مسیحیت بود. همهء فرهنگهای آن زمان در تاثیر و تاثر نسبت به یکدیگر بودند. فرهنگ عرب که حال فرهنگ فرهنگهای موجود در شبه جزیره بود ظرف نزول وحی قرار گرفت . از آنجایی که قرآن دین خاتم است ، بی‌شک مواجههء آن با فرهنگهای مختلف مواجهه‌ای مستمر خواهد بود و لذا بررسی مواجههء قرآن با فرهنگهای زمان نزولش اصول مواجههء آن با فرهنگهای عصرهای دیگر را به دست می‌دهد. فرهنگ مسیحیت یکی از فرهنگهای موجود در شبه جزیرهء عربستان هنگام نزول قرآن است . مهمترین نقاط اعتقادی مسیحیت تثلیث ، تصلیب ، فداء و کلمه بودن مسیح(ع) است که هر یک از دینها به نحوی ریشه در اعتقادات دینی و غیر دینی مردمان روزگاران پیشین دارد. از رهگذر بررسی این اعتقادات می‌توان به تشابه میان اینها با آن اعتقادات دیرینه نیز دست یافت . هر چند بررسی این مهم در عهدهء این مقال نیست اما آموزندهء این نکته است که ادیان الهی در سرزمین عریان از اندیشه‌های بشری نازل نشدند و شرط نزول خود را اذهان تهی نمی‌دانستند بلکه با در آغوش گیری آن اندیشه‌ها که نتیجه حجت باطنی آدمیان است به تصحیح و تکمیل آنان پرداختند. در کنار هم نهادن دو تصویر قرآن و انجیل در مسائل اعتقادی مذکور، به بازبینی میزان هم‌آوایی و همنشینی آنان مدد می‌رساند، و این امکان را فراهم می‌آورد تا در پرتو آن چشمی بر وحدت ادیان و چشمی نیز بر سیر استکمالی آن بگشاییم. بررسی مواجههء قرآن با فرهنگ مسیحیت نشان می‌دهد که برخورد قرآن با این فرهنگ برخوردی اصلاحی بوده است نه بنیان کن. نیز احکام قرآن در باب مسیحیت آمیزه‌ای از احکام ثابت و متغیر است و همین مطلب راه را برای ورود تفسیرهای نوین مسیحیان از عقاید محوریشان می‌گشاید.

قرآن به عنوان مجموعه ای و حیانی و آخرین کتاب آسمانی خدای علیم، دربردارنده اصول اساسی مورد نیاز همه انسانها در تمامی دوران می باشد. تمسک به قرآن و پذیرفتن دین اسلام آنگاه میسور است و عقلانی می نماید که نقصان یا بطلان سایر مذاهب و ادیان روشن گردد. نزول آخرین کتاب و ارسال آخرین پیامبر به این معنا است که هر آنچه مورد نیاز بشر است بیان شده است. و این تکلفی خود بشر است که باید با استفاده از عقل فطری و خدادادی خویش به استنباط و کندوکاو در امور اساسی خویش بپردازد و خویشتن را به سرچشمه وحی متصل نماید.در طول تاریخ بشر، خداوند متعال پیامبران را همراه با دلایل آشکار برای هدایت انسانها فرستاد. در میان پیامبران زیادی که خداوند ارسال نمودند فقط چند نفر بوده اند که شایستگی لقب ((اولوالعزم)) را داشته اند. البته معارف، احکام و قوانین دینی که توسط آن رسولان گرامی الهی برای بشر آورده شده در طول تاریخ به تدریح با آموزه های ناقص بشری آمیخته گشت و این اختلاط گاه چنان قوی بوده که آن قسمتی را که خود بشر با توانایی علمی خود نگاشته بود، الهامی و مقدس دانستند. قرآن کریم به عنوان آخرین صحیفه و مکتوب نازل شده از ساحت ربوبی، در آیات نورانی اش به انحرافات و کجرویهای پیروان ادیان آسمانی در حوزه های فکری، رفتاری و اجتماعی اشارات و تصریحات ظریف و قاطعی دارند. تبویب و تنظیم آیات قرآنی در این زمینه دارای نتایج سودمندی در همه ابعاد می باشد. اولین نتیجه پژوهش در این وادی اثبات حقانیت و وحیانی بودن قرآن کریم می باشد. یعنی انسان با قرائت و کندوکاوی درباره عقاید اهل کتاب به حقانیت قرآن و الهامی بودن آن اعتراف می نماید.

از دیدگاه مکتب تفکیک ، راه شناخت حقایق و معارف دینی عقل و علم حقیقی است نه آنچه که در علوم بشری ، عقل و علمش نامند. عقل و علم حقیقی به لحاظ هستی شناسی موجود نوری مجرد خارجی و قائم به ذات است نه قائم به نفس انسان، و به لحاظ معرف شناسی ، نور بالذات ، ظاهر بالذات و مطهر غیر و عین کشف و ظهور و مشاهده است. از نگاه مکتب تفکیک، ذات عالم و عاقل ، و علوم حصولی بشری (معلومات و معقولات و تصورات و تصدیقات ) ذاتا اموری ظلمانی و بی نوراند و هیچ اشراق و ظهوری از خود ندارند. بلکه همانند دیگر اشیا ظلمانی ، نیازمند حقیقتی هستند که ظاهر بالذات و مظهر غیر و عین کشف نور و ظهور و مظهریت باشد تا در پرتو نور او آشکار و روشن گردند ، و آن جز نور عقل و علم حقیقی و خارجی نیست.از اینرو به نظر اصحاب تفکیک ، فراگیری علوم بشری و آموختن مفاهیم و متصورات ذهنی نه تنها بر علم و درک انسان نمی افزاید ، که مانع معرفت و حجاب کشف حقایق می گردد و آکنده نمودن ذهن از آنها به معنای افزایش و تراکم ظلمات و جهالات است.