جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این نوشتار تلاش می‌شود مبانی قرآن در برخورد با فرهنگ زمانه تبیین شود تا گمان نشود که به واسطه فرهنگ زمانه پیامبر ، درقرآن باطل راه یافته است. این مبانی به قرار زیر است: 1. حقانیت قرآن؛ 2. هدایتگری قرآن؛ 3. همراهی با علم؛ 4. اعجاز و تحدی در آیات قرآنی؛ 5. انسجام با فطرت؛ 6. قرآن وحی خالص وکلام خداوند؛ 7. حقیقی بودن و مجازی نبودن استناد الفاظ قرآن به خدا؛ 8. تأثیر نداشتن امی بودن پیامبر، درمحتوای وحی؛ 9. امانت داری و صداقت حاملان وحی؛ 10. قداست آیات قرآنی؛ 11. عقل آدمی، معیار سنجش گزاره‌های قرآنی؛ 12. ضرورت حمل کلام خداوند به نزدیک‌ترین معنا به ظاهر قرآن در صورت نیاز به تأویل؛ 13. ضرورت نگاه جامع به کل احکام قرآن؛ 14. کمال دین و بیان همه چیز؛ 15. خاتمیت قرآن و جاودانگی آن؛ 16. پیامی جاودانه، اما مرتبط با فرهنگ زمانه.

قرآن کتاب رحمت و هدایتگر انسانها در تمامی عرصه های زندگی است. با توجه بهنقش هدایتگری قرآن،هر سوره دربردارنده هدف و غایتی است که این مهم از طریق چینش حکیمانه آیات انجام می شودو حتی گزینش یکایک واژگان نیز بر اساس نظام حکمت می باشد . بنابراین چنین نگرشی – بر اساس علم تناسب - بر آیات قرآن، سبب عمق بخشیدن بر تأملات قرآنیمی شود.علم تناسب میان دانشمندان مسئله ای مورد اختلاف است و پژوهش حاضر بر اساسقول موافقان تنظیم یافته است زیرا تألیفات در این زمینه، هم بستگی زنجیر وار میان صدر، میانه و ذیل آیات را بهتر و زیباتر نمایان می سازد که این خود نوعی از اعجاز بیانی قرآن را به نمایش می گذارد. تناسباسماء خداوند در پایان آیات با محتوای آیات سوره نور، موضوع مسئله مورد پژوهش را تشکیل می دهد که در این نگارش 24 آیه از آیات(سوره نور) مختوم به صفات الهی می باشد و غالباً این تناسبات بر اساس قائده تعلیل، وعد وتبشیر، وعید وهشدار و یا ترکیبی از این موارد می باشد و گاه با صدر یا میانه آیه مربوطهو گاه با آیات قبل مرتبط بوده اند. همچنین ذکر این نکته نیز لازم است که در برخی موارد نیز دیده شده است که گاهی میان اسماء مختوم در پایان آیه با دیگر واژگان موجود در آیه، نوعی همخوانی و هماهنگی وجود دارد که این امر می تواند بر تناسب زنجیروار درون آیه تأکید ویژه ای داشته باشد .

در نگاهی تجویزی، اعجاز قرآن به‏مثابه مبنایِ تفسیر، بدین معناست که باور به اعجاز قرآن در فرایند و سمت‏وسوی تفسیر، اثری تعیین‏کننده دارد و چنین باوری، لازمه هر تفسیر معتبری است. این مدعا در میان قرآن‏پژوهان موافقان و مخالفانی دارد. نوشتار حاضر بر این باور مبتنی است که این مدعا از دو حیث دارای ابهام و اشکال اساسی است: «اعجاز قرآن» در مقام تحلیل، چیزی نیست جز نظریه‏های اعجازکه با هم یکسان نیستند. مبانی تفسیر نیز نمی‏تواند برگرفته از تفسیر یا به تعبیر دیگر، ماهیتِ تفسیری داشته باشد. مقاله حاضر با در میان آوردن دو نکته فوق، «نظریه‏های اعجاز» را به تیغ ملاک‏های بازنگری‏شده مبانی تفسیر می‏سپارد و نشان می‏دهد که پاره‏ای از این نظریه‏ها نسبتی با مقوله تفسیر پیدا نمی‏کنند و پاره‏ای دیگر، خود مسبوق و مبتنی بر تفسیر هستند. از دیگر سو، تفسیر گونه‏های مختلفی دارد و برخی از نظریه‏های اعجاز مبنای برخی از گونه‏های تفسیری خواهد بود.

واژه ی مستشرق و شرق شناس، با قطع نظر از تعریف آکادمیک آن، در حوزه ی خاص اسلامی نیز مقوله ای عام و فراگیر است و خیل عظیم از محققان و نویسندگان غیرمسلمان غربی و شرقی را شامل می شود که در ضمن یکی از گروههای ذیل دسته بندی شود: 1- کسانی که به منظور تبلیغ آیین مسیحیت، ردیه های غرض آلود و ادعاهای دروغین را در مورد اسلام و قرآن کریم تنظیم کرده اند. 2- افرادی که به دلایل گوناگون به ترجمه ی متون اسلامی، اعم از قرآن کریم و متون مرتبط با آن، و کتابهای حدیثی، فقهی، فلسفی، کلامی و ادبی پرداخته اند. 3- نویسندگان و محققانی که در خصوص قرآن کریم و یکی از زمینه های زبان، تاریخ، علوم، تصوف و عرفان، کلام و فقه اسلامی تخصص به دست آورده؛ کتابهای علمی - تحقیقی خود را در زمینه ی تخصص خود نشر داده اند. گستره ی وسیع موضوعات شرق شناسی و حجم زیادی از ستیزه جویی هایی را که به منظور از بین بردن اصالت فرهنگ اسلامی - قرآنی مطرح شده است؛ پوشش می دهد. اتهاماتی فراوان از قبیل : وام گیری قرآن کریم به عنوان فرهنگ مدون اسلام از منابع دیگر، اشاعه ی فرهنگ شرارت پیشگی، ترویج اندیشه ی بهره گیری از زنان، وجود تناقض میان آیات و سوره های آن، نداشتن آموزه ای جدید و به درد خور جامعه ی بشری و داشتن خطاهای ادبی اهم مناقشاتی است که مستشرقان بر مبنای انکار اصالت فرهنگ اسلامی - قرآنی بیان کرده اند.

«زبان دین»، دانشی است که به بررسی گزاره‌های دینی و کشف صفات عام و خاص آن می‌پردازد، به ویژه اوصافی که متون مقدس را از دیگر متون و باورها متمایز می‌کند. «زبان قرآن» نیز از موضوعات جدید و مهم در علومی مانند قرآن، تفسیر، کلام و فلسفه است که به تحلیل گزاره‌های قرآنی و مبانی فهم آن‌ها، و نیز بررسی جنبه‌های گوناگون زبانی این کتاب آسمانی، نظیر روش تفهیم آموزه‌ها به مخاطبان، شناختارى و معناداری گزاره‌های قرآنی و سایر کارکردهای آن می‌پردازد.برخی از قرآن‌پژوهان، با پیش‌فرض معناداری و شناختاری بودن زبان قرآن، دیدگاه‌های متفاوتی را درباره چگونگی گزاره‌های قرآنی نسبت به مخاطبان ارائه کرده‌اند که زبان عرف عام، عرف خاص و فطرت در زمره مهم‌ترین آنهاست؛ گرچه هر یک از این نظریات بر سیبل حصر به قرآن نسبت داده شده اند . اما جامعیت کافی ندارند و با چالش هایی جدّی روبرو هستند. با پذیرش مبنای تألیفی بودن زبان قرآن دستاوردهای زبانی هر یک از نظریات مذکور در بستر تألیفی آن جایگاه خود را می‌یابد. در عین حال برخی از ابعاد زبانی قرآن همچنان مغفول مانده است. یکی از این ابعاد بعد انگیزشی زبان قرآن است. عنصری که در تمامی قرآن انتشاری وسیع داشته و با اهداف تربیتی آن پیوندی عمیق دارد. مقصود از انگیزشی بودن زبان قرآن آن است که گوینده این کلام ارجمند، محرّک‌ها و عواملی را در سخن خود به کار می‌گیرد، تا مخاطب را به امور مقصود و واکنش‌های مطلوب خود فراخواند. انگیزش زبانی در گزاره‌های خبری و انشائی قرآن انتشار داشته و زبان‌های هدایت، فطرت، عرف و ... نیز از آنبهره دارد، پس انگیزش، یک عنصر یا مولفه زبانی برای همه قرآن است. در این پژوهش که با روشی توصیفی و تحلیلی انجام پذیرفته است ضمن بررسی نحوه تعامل مولفه های مختلف زبانی با یکدیگر در پرتو اهداف تربیتی قرآن، نقش محوری انگیزش در تربیت نیز برجستگی ویژه خود را یافت . تأمل در جایگاه دستاورد پژوهش های زبانی در حوزه قرآن در میان مولفه های کلی تعلیم و تربیت نیز ما را به این حقیقت رهنمون ساخت که دستاورد های مذکور میان اصول کلی تعلیم و تربیت قابل شناسائی و باز تعریف است لذا نحوه تأثیر گذاری این اصل بر ساحتها و روشهای تربیتی قرآن نیز مورد بررسی و تبیین قرار گرفت. زبان تألیفی قرآن با محوریت مولفه انگیزش، با مقتضیات فطری و قوای شناختی آدمی هماهنگی دارد و برای تربیت و رساندن او به هدف غایی آفرینش است. از این رو قرآن کریم شیوه‌های فراوان را برای انگیزش قوای معرفتی و نیز گرایش‌ها و رفتارهای او به کار می‌گیرد که هر یک، کاربردهای تربیتی گوناگونی را در پی دارند. روش‌های مختلف قرآن مجید برای انگیزش‌های علمی و عملی، گواهی سترگ بر معرفت‌بخشی و صدق گزاره‌های قرآنی و مطابقت آن‌ها با واقع است، پس زبان انگیزشی، زبانی واقع‌نما و معرفت بخش نیز میباشد.

یکی از کتابهای مفید در پاسخ ادعاهای مستشرقان در مورد منشأ و مصدر قرآن کریم، کتاب« دحض دعوی‌المستشرقین‌انّ القرآن من‌عند النبی(ص)» اثر دکتر سعود بن عبدالعزیز خلف، مدیر مطالعات دانشگاه اسلامی مدینه منوره است، این کتاب به نقد و بررسی دیدگاههای برجسته‌ی مستشرقان در مورد منشأ و مصدر قرآن پرداخته شده است. چون کتاب مذکور به زبان عربی نگاشته شده بود، جهت استفاده‌ی بهتر فارسی زبانان، به ترجمه‌ی فارسی آن اقدام شد و مقدمه‌ای مبتنی براهداف و انگیزه‌های مستشرقان از طرح این نوع شبهات، به آن افزوده و مواردی که نیاز بهتبیین بیشتر داشتند، در پاورقی توضیح لازم داده شد. به نظر می‌رسد، مولف کتاب در پاسخ به شبهات مستشرقان موفق بوده و رویکرد علمی‌ایی ارائه کرده است، این کتاب به دو بخش تقسیم شد: بخش اول شامل مقدمه مترجم و کلیات طرح و بخش دوم شامل مباحث متن کتاب می‌شود، در فصل اول پیش زمینه‌ا‌یی مربوط به مباحث کتاب، شامل مقدمه‌ی مولف، تعریف استشراق و ادعاهای مستشرقان در رابطه با منشأ قرآن اشاره شده است. در فصل دوم پس از ذکر مقدمه‌ای، به شبهه‌ی اول مستشرقان مبنی بر آوردن قرآن از جانب خود پیامبر(ص)، پرداخته شده و پاسخ آنها با دلایل متعددی بیان می‌شود. این دلایل عدم بشری بودن منشأ و منبع قرآن را به اثبات می‌رساند و در فصل سوم جهت اثبات وحیانی بودن مصدر قرآن، به بیان اعجاز علمی، ذکر اخبار غیبی و خبر دادن قرآن از آینده اشاره شده است. در فصل چهارم به پاسخ شبهه‌ی دوم مستشرقان، مبنی بر استفاده‌ی پیامبر(ص) از عهدین، یهود و نصاری پرداخته و وحیانی بودن قرآن با ادله‌ایی علمی به اثبات رسیده است. در ادامه مباحث مقایسه‌ایی بین برخی از مطالب قرآن و عهدین صورت پذیرفته و تفاوت اساسی را که بین آن دو وجود دارد، بیان می‌کند. نویسنده شباهت قرآن و عهدین را در بعضی موارد، معلول منبع واحد همه‌ی کتب و ادیان الهی دانسته و شبهه‌‌ی وارده را غیر قابل طرح می‌داند، وی نحوه‌ی انعکاس موضوعات را در قرآن و عهدین متفاوت دانسته، از این رو تأثیر پذیری قرآن از تورات و انجیل را مردود می‌شمارد، و در فصل آخر با طرح پرسشهایی به عنوان مکمل و متمم مباحث، ادعاهای مستشرقان را زیر سوال برده و با خلاصه‌ایی که مشتمل بر کل مباحث کتاب می‌باشد، بحث را به پایان برده است.

این پژوهش، سخنان اهل بیت علیهم السلام را در مباحث اعجاز قرآن محور قرار داده است؛تا در این راستا جنبه هایی از اعجاز این کتاب شریف مورد بررسی قرار گیرد. در باب اعجاز قرآن سوالاتی مطرح است؛ از جمله این که راز تنوع معجزات پیامبران در چیست؟تفاوت قرآن با معجزاتسایر پیامبران به چه جهت است؟ چگونه می توان اعجاز قرآن را به اثبات رساند؟ قرآن از چه جهاتی معجزه است؟ پاسخ به این پرسش هاچارچوبه این پژوهش راتشکیل می دهند. فصل اول کلیات پژوهش است و فصل دوم بیان می کند که اهل بیت علیهم السلام تفاوت معجزات پیامبران را تناسب آن با علوم و فنون زمان دانسته اند، معجزه پیامبر خاتمصلی الله علیه وآله خاتم نیز در اوج شکوفایی ادبیات عرب بود وخطابه و کلام بودن آن شرایط پاسخگویی آن را به همه ی جهانیان تا قیامت فراهم کرده است.در کلام اهل بیت علیهم السلام از مهمترین تفاوت های قرآن بامعجزات سایر پیامبران،جامعیت، جهانی، جاودانی، کلام وحی بودن معجزه وگویایی است. در فصل سوم آمده است که اهل بیت علیهم السلام برای اثبات اعجاز قرآن این گونه استدلال کرده اند: قرآن، در آیاتی مخاطبان را به همانند آوری دعوت کرده است؛ اما در عین تلاش جدی از سوی مخالفان جهت پاسخگویی به تحدی های قرآن، هیچ کس یا گروهی، در هیچ جهت نتوانسته است نظیر قرآن را بیاورد، و این دلیل بر سرچشمه گرفتن قرآن از نیرویی فوق بشری است. جهات یا وجوه اعجاز قرآن در بیان اهل بیت علیهم السلام در دو بخش درون متنی و برون متنی طبقه بندی شده است؛ در فصل چهارم وجوه برون متنی اعجاز قرآن بحث شده است؛ با رد نظریه صرفه،امی بودن آورنده قرآن را تنها وجه قابل قبول در وجوه برون متنی اعجاز قرآن معرفی کرده است؛ یعنی علاوه بر متن ومحتوای عالی قرآن آورده شدن آن توسط شخصی درس ناخوانده اعجاز قرآن را قوی تر و عظیم تر می کند. در فصل پنجم وجوه درون متنی اعجاز قرآن در دو بخش بیانی ومعنایی آمده است. آنچه از کلام اهل بیتعلیهم السلام به دست می آید ملال آور نبودن قرآن و فزونی بهجت و نشاط انسان با خواندن و شنیدن بیشتر قرآن است؛ که می توان از وجوه بیانی اعجاز قرآن شمرد. اهل بیت علیهم السلام بیشتر به وجوه معنایی قرآن تأکید کرده اند؛ عدم احصاءمطالب قرآن با شرح وتفسیر،عدم اختلاف و تناقض در آیات قرآن، اشتمال بر علم و معرفت،هدایت گری، خبرهای غیبی و اتقان نظام تشریع و قانون گذاری از جمله وجوه معنایی اعجاز قرآن است که یا به طور صریح یا به دلالت التزامی در کلام اهل بیت علیهم السلام دیده می شود.

تصویرگری و تصویرپردازی یکی از وجوه اعجاز هنری قرآن کریم بشمار می رود. قرآن کریم با بهره گیری از آواها، حروف، واژگان و ترکیبات موجود، در ذهن مخاطبان خود تصویری زنده و پویا از تمام پدیده ها به نمایش گذاشته است که با ذهنی آفرینش گر و موهبتی الهی می توان تصاویر موجود در آیات را درک نمود. تصاویر قرآن همه دارای معیار است و رکن اصلی همه این تصاویر، هماهنگی آن ها با هدف هدایتی قرآن است که برای فهم بهتر این تصاویر باید به الفاظ و دلالت های لغوی و معنوی آن ها و نواخت موسیقیایی جملات و صورت ها و سایه های الفاظ هم آهنگ توجه نمود. یکی از زیباترین تصویرگری ها و تصویرسازی های قرآن کریم، در سُوَر مسبّحات (اسراء، حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن و اعلی) متجلّی است.باید گفت وحدت اندیشه با اهتمام به تسبیح و تحمید و جایگاه ویژه پیامبر و اهل بیت(ع)، انفاق و نقش برجسته آن در کمال آدمی، در سایه دو صفت حکیم و عزیز بر تصاویر این سُوَر حاکم است و هر یک از این تصاویر در عین برخورداری از یک استقلال شخصیّتی، واجد نوعی ارتباط درونی با سایر تصاویر است. این مقاله به بخشی از اعجاز قرآن کریم از مجرای کارکرد تصویر هنری سُوَر مسبّحات پرداخته است. در تصویرگری های سُوَر مسبّحات تسبیح خدای متعال از سوی تمامی موجودات به شکل واضح نمایان است و از سوی دیگر عزّت و حکمت، رنگ غالب این تصاویر می باشد.تصویرگری و تصویرپردازی یکی از وجوه اعجاز هنری قرآن کریم بشمار می رود. قرآن کریم با بهره گیری از آواها، حروف، واژگان و ترکیبات موجود، در ذهن مخاطبان خود تصویری زنده و پویا از تمام پدیده ها به نمایش گذاشته است که با ذهنی آفرینش گر و موهبتی الهی می توان تصاویر موجود در آیات را درک نمود. تصاویر قرآن همه دارای معیار است و رکن اصلی همه این تصاویر، هماهنگی آن ها با هدف هدایتی قرآن است که برای فهم بهتر این تصاویر باید به الفاظ و دلالت های لغوی و معنوی آن ها و نواخت موسیقیایی جملات و صورت ها و سایه های الفاظ هم آهنگ توجه نمود. یکی از زیباترین تصویرگری ها و تصویرسازی های قرآن کریم، در سُوَر مسبّحات (اسراء، حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن و اعلی) متجلّی است.باید گفت وحدت اندیشه با اهتمام به تسبیح و تحمید و جایگاه ویژه پیامبر و اهل بیت(ع)، انفاق و نقش برجسته آن در کمال آدمی، در سایه دو صفت حکیم و عزیز بر تصاویر این سُوَر حاکم است و هر یک از این تصاویر در عین برخورداری از یک استقلال شخصیّتی، واجد نوعی ارتباط درونی با سایر تصاویر است. این مقاله به بخشی از اعجاز قرآن کریم از مجرای کارکرد تصویر هنری سُوَر مسبّحات پرداخته است. در تصویرگری های سُوَر مسبّحات تسبیح خدای متعال از سوی تمامی موجودات به شکل واضح نمایان است و از سوی دیگر عزّت و حکمت، رنگ غالب این تصاویر می باشد.

نویسنده به پاره اى از آیات مربوط به عالم ذرّ و رجعت در قرآن پرداخته، اعتبار احادیث مربوط به آنها را نشان داده، به اشکالهاى کسانى که آن آیات و احادیث را انکار یا تأویل کرده اند، پاسخ مى گوید. این گفتار، بخشى از کتاب چاپ ناشده «شهاب مبین» نوشته میرزا ابوالقاسم اردوبادى (1274ـ1333 ق.) است.