جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ بحث حضور روحانیت در نقش های سیاسی و ارتباط با قدرت سیاسی همواره از بحث های مناقشه برانگیز در سطح فکری و حتی عامیانه بوده است. یک تلقی از روحانیت به عنوان مسئول پاسداری از دین در جامعه، معتقد به لزوم حضور روحانی در چنین نقش هاییست. چنین نگاهی حوزه مسئولیت روحانیت را حوزه مسئولیت و گستره دین می داند. به عبارت بهتر روحانی همان نقشی است که مسئولیت دین را بر دوش خود می بیند. این دیدگاه تلاش می کند طرح هایی برای حفظ روحانیت از آفات قدرت سیاسی ارائه کند. اما در مقابل دیدگاه هایی وجود دارند که فارغ از اینکه چه باید بشود، مطالعه مناسبات و ویژگی های ضروری قدرت سیاسی، خصوصا سیاست در معنای مدرن و معاصر آن را مورد مطالعه قرار می دهند و گوشزد می کنند که نهاد سیاست لاجرم تغییراتی بنیادین در روحانیت و نهاد دین ایجاد خواهد کرد و آفات آن غیر قابل احتراز خواهد بود. در این دیدگاه توصیه اساسی باقی ماندن دین در ساختار سنتی اش است تا حتی الامکان کمتر دچار آفات شود. نکته مهم درباره دیدگاه اخیر این است که چنین آفاتی کم کم نه تنها در سطح رفتار روحانیت بلکه در هویت دین تبیین شده توسط این نهاد رسوخ خواهد کرد.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ ولایت مطلقه فقیه به معنای آن است که همگی شان ها و اختیارات رسول خدا برای فقیه واجد شرایط در دوران غیبت نیز برقرار است. معتقدان به این دیدگاه علاوه بر ادله نقلی و برخواسته از روایات اسلامی، ادله عقلی چندی را نیز برای این نظر بیان می دارند. آنها معتقدند صِرف در نظر گرفتن شئون دین و ضرورت اجرای دین با تمامی ابعاد آن در عصر غیبت، حضور و بسط ید فقیه آگاه به شرایط زمان و مصالح دینی را به امری روشن و بدیهی بدل می گرداند. به صورت ساده می توان این دیدگاه را اینچنین بیان کرد: اختیارات رسول خدا برای اجرای اسلام در جامعه بود؛ جامعه در زمان غیبت باید اسلامی اداره گردد چراکه در غیر این صورت حکومت واجد اجازه و مشروعیت الهی نبوده و طاغوت محسوب می گردد؛ بنابراین فقیه واجد شرایط و آگاه به اداره حکومت دینی باید دارای تمامی اختیارات پیامبر خدا در امور حکومتی باشد تا از این طریق جامعه را در مسیر اسلامی رهبری کند. اما در مقابل برخی دیدگاه لوازم منفی عرصه قدرت را در نظر می گیرند. در نگاه منتقدان، عرصه قدرت عرصه ایست که با وجوه خطرناک و مفسده انگیزش بین یک انسان معصوم (یعنی پیامبر) و یک فقیه عالم (ولی قطعا غیر معصوم) تفاوت های بنیادین ایجاد می نماید. بر طبق این دیدگاه، گرچه در نگاه اول اختصاص اختیارات وسیع به شخص رهبر معقول می نماید اما در نظر گرفتن مفاسد عرصه قدرت، ما را به سمت مقید نمودن این اختیارات و افزایش نظارت ها راهبری می نماید. این دیدگاه خواهان ولی فقیهی است که هرچه بیشتر در ساختارهای نظارتی و دموکراتیک قرار گرفته باشد و در معنای بالا به هیچ وجه مطلقه نباشد.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ دوران مشروطه خواهی تقریبا آغاز دورانی است که متفکران جامعه ایران با مظاهر تمدن نوین آشنا شده بودند و به قدر توان و آشنایی خود، درباره ابعاد مختلف آن مانند علم، فن، سیاست و حکومت می‌اندیشیدند. این دوران، دوران آغاز نزاع‌های فکری-سیاسی-اجتماعی نیز هستند. این دیدگاه‌ها و این نزاع‌ها همگی در یک عنصر مشترک بودند و آن عنصر؛ یافتن نسبتی میان داشته‌های فکری و فرهنگی (سنت، دین، عقاید و ...) و عناصر دنیای جدید است. خود رخداد مشروطه خواهی نیز عرصه عملکرد و فعالیت این جوانه‌های فکری بود. روحانیون کاملا سنتی (و در بیانی متحجر)، روحانیون تحول‌خواه و نواندیش، طبقه انتلکتوئل و روشنفکر مرتبط با میراث‌های دینی و سنتی و روشنفکران رادیکال چند نام برای تقسیمی پر ابهام در فعالان سیاسی و ایدئولوگ‌های فکری این زمان هستند. این جریانات با اخذ دیدگاهی نسبت به سنت و دیدگاهی نسبت به تمدن مدرن وارد کارزار تحولات سیاسی شده بودند و هر کدام نیز به سهم خود اثراتی داشتند. اما ما اکنون پس از گذر نزدیک به یک قرن می‌توانیم به تحلیل این دیدگاه‌ها بپردازیم. برخی معتقدند تجدد خواهی برآمده از سنت عمیق فکری-دینی با آگاهی مناسب (البته طبیعتا غیر کامل) از شرایط و عناصر دنیای جدید توانست مسیر جدیدی را در مقابل جامعه ایرانی قرار دهد و رشد این بیداری و آگاهی افق تمدن اسلامی را در پی دارد. اما برخی دیدگاه‌های انتقادی معتقدند عدم شناخت مناسب از دنیای مدرن، آلودگی فرهنگ دینی به زوائد بی‌ربط به دین و باقی مانده از فرهنگ نادرست سنتی عملا امکان تولید فکری پویا و هماهنگ با جهان مدرن را از طبقه‌ی علمای دین گرفته و اساسا همین بنیادِ اشتباه جامعه‌ی ایرانی را گرفتار معضلات بنیادین سیاسی-اجتماعی و فرهنگی نموده است. در این درس-گفتگو تلاش می‌شود تا حدودی این نگاه‌ها و نکات انتقادی پر رنگ گردیده تا بتوان به تحلیلی دقیق‌تر از تاریخ و اثرات مواجهه جامعه ایرانی به دنیای جدید دست یافت.