جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هرمنوتيک به‌مثابه دانشي که به فرايند فهم يک اثر مي‌پردازد، داراي سه مکتب مهم است: 1. هرمنوتيک کلاسيک، 2. هرمنوتيک فلسفي، 3. هرمنوتيک مدرن. در اين ميان، هرمنوتيک قرآني به‌مثابه دانشي که به واکاوي فرايند فهم قرآن کريم مي‌پردازد، از يک سلسله مباني خداشناختي، انسان‌شناختي و قرآن‌شناختي برخوردار است و اصول آن با مباني هرمنوتيک فلسفي تقابل آشکار دارد. نوشتار حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي به واکاوي مباني خداشناختي هرمنوتيک قرآني در انديشه علامه طباطبائي مي‌پردازد. از رهگذر اين جستار، مشخص مي‌شود که سه آموزه «حکمت الهي»، «علم الهي» و «تکلم الهي»، مباني خداشناسانه هرمنوتيک قرآني را تشکيل داده، هرکدام آنها بيانگر اصولي از مباني هرمنوتيک قرآني بوده و تأثير مستقيمي در فرايند فهم قرآن کريم دارند.

چکیده: پیدایش تفسیر هرمنوتیکی از دین در حقیقت به تفاسیر موج جدیدی از روشنفکران دینی، یا نواندیشان دینی، از دین اشاره دارد که در طی یک یا دو دهه اخیر جامعه علمی و فرهنگی کشورهای اسلامی را دستخوش تغییرات روش شناختی و معرفتی مهمی ساخته است. این جهش و تغییر ناگهانی در عالم دین و دینداری نسبت به دوران ما قبل از خود، که از لابه لای بحثها و نوشته های صاحبان این تفاسیر کاملاً هویداست، اگر چه مانند نهالی نورسته به تازگی سر از خاک بیرون آورده ولی در واقع ریشه های قطوری در تاریخ زندگانی بشر بر روی زمین دارد و حاصل پشت سر گذاشتن حوادث بسیاری در عالم است و از این رو دارای اضلاع و ابعاد نوظهوری در تفسیر دین است که امروزه در سه رأس فلسفه، دین و جامعه تشکیل یک مثلث را داده است. صاحبان این تفاسیر ظاهراً در پی انطباق مبانی اسلام با عناصر و مؤلفه های جهان مدرن هستند و در این راه می کوشند تا از تفاسیر سنّتی ناسازگار با دوران مدرن فاصله گرفته و نوعی قرائت تازه و سازگار از دین در دوران معاصر بدست دهد؛ با وجود این، بنیان ها و پایه های اصلی شکل گیری این جریان در ایران به اواسط دوران قاجار و دوران آشنایی ایرانیان با فرهنگ و تمدّن غرب باز می گردد. پژوهش حاضر در تلاش است تا در وهله نخست با نشان دادن مبانی و عناصر صحیح مدرنیته و گفتمان مدرن و نیز ذکر موارد اختلاف گفتمان سنّتیِ دین با این مبانی و سپس در گامی فراتر با بررسی مراحل سه گانه رویارویی جامعه ایران در دوره معاصر با تجدّد و بنیان های مدرن اندیشه غرب، به علل و عوامل پیدایش تفسیر هرمنوتیکی از دین در میان نسل جدید نواندیشان دینی دست یابد.

چکیدهنوشته حاضر در ضمن تمرکز بر مقوله هرمنوتیک و تعریف مدارس گوناگون آن، به تحلیل و بررسی مسئله عینی گرا بودن دیدگاه معاصر «اریک دونالد هرش» و شرح نظریه هرمنوتیکی وی، پرداخته است. اهمیت دادن به مراد و مقصود مولف، میدان دادن به ثبات معنا و جلوگیری از دخالت دنیای ذهنی مفسر در فهم معنای اثر، ویژگی‌های بسیار مهمی است که نه‌تنها ایشان را در مقابل ذهنی‌گرایی تفسیری و پیامدهایی ازجمله تکثرگرایی و نسبیت قرار می‌دهد، بلکه نظریه هرمنوتیکی وی را به نظریه‌های تفسیری متون اسلامی نزدیک می‌سازد. سعی در برجسته نمودن اختلاف ها و تأکید داشتن بر همسانی ها با توجه به یک امر مشترک، نمونه ای از یک بحث تطبیقی است که بین نظریه هرمنوتیکی هرش و دیدگاه های تفسیری حکمت متعالیه، صورت گرفته است. ازآنجایی‌که شاهد ظهور دیدگاه‌های گوناگونی در زمینه زبان، سازوکار فهم و اصول تفسیری متن هستیم، فرهنگ اسلامی حاوی متن وحیانی را در تقابل جدی، جهت پاسخ به یکسری از سوالات چالش‌انگیزی قرار می‌دهد؛ بنابراین، تلاش در دسته بندی و تنقیح یک نظریه جامع در میدان‌های تفسیر متن و تطبیق دادن آن با دیدگاه‌های هرمنوتیکی دیگر، باعث گشودن افق‌های نوین تحقیقی خواهد شد که ساحت تفسیر اسلامی را غنی می‌سازد.

گفتمان نوین هرمنوتیکی، مسأله وحدت یا کثرت و نیز مسألة تعین یا عدم تعین معنای متن را در کانون اندیشه‌های فلسفی پیرامون سرشت و سازوکار فهم و تفسیر متن نهاد. با در نظر داشتن این مسائل، در مقالة پیش رو سه رویکرد هرمنوتیکی به متن وحیانی در اندیشة معاصر ایران را تحلیل و بررسی خواهیم کرد و ضمن این تحلیل نسبت هرکدام از این رویکردها با گرایش‌های نوین هرمنوتیکی را برجسته خواهیم کرد. برای این منظور نخست نشان خواهیم داد که علامه طباطبائی اگرچه برای متن وحیانی معانی متعددی در نظر دارد، اما هریک از این معانی را متعین به قصد صاحب وحی می‌داند، از این رو مباحث تفسیری ایشان بیشتر با قصدگرایی و هرمنوتیک رمانتیک هم‌سو است. سپس اندیشه‌های هرمنوتیکی عبدالکریم سروش و محمد مجتهد شبستری را مطالعه و ارزیابی خواهیم کرد. سروش با مستقل دانستن معنای متن وحیانی از مراد ماتن با آموزة‌ استقال معنایی در هرمنوتیک فلسفی همراه می‌شود. در این میان مجتهدشبستری از جهاتی به هرمنوتیک فلسفی و از جهاتی دیگر به هرمنوتیک‌ رمانتیک گرایش دارد، چراکه از سویی در برخی از نوشته‌هایش از معنایی نهایی و نهفته در متن وحیانی می‌گوید و از دیگر سو امکان تفسیرهای متعدد و معتبر از قرآن را می‌پذیرد.

این کتاب شامل مباحثی درباره مبانی نظری تفسیر و تفهیم است که مولف طی فصول چهارگانه کتاب، دیدگاه‌های اصحاب هرمنوتیک و نظام‌های مختلف فکری آن را از قبیل :پدیدارشناسی، فلسفه‌های حیات، اگزیستانس، فلسفه‌های لغوی و فقه‌اللغه، نظریه انتقادی حوزه فرانکفورت، تفکر اسلاف در باب ادب و هنر و زیبایی و نیز مباحث و مسائل الهیات مسیحی را بررسی و تحلیل کرده است .کتاب‌های((تعلیم مبادی هرمنوتیک/ مولر فالمر)) ;((هرمنوتیک/ ریچارد ای.پالمر)) و ((حقیقت و روش گادامر/ گادامر)) مهمترین منابعی است که در نگارش کتاب از آن‌ها استفاده شده است .کتاب با این مشخصات ب چاپ رسیده است :((هرمنوتیک و مباحث تفسیری در دوران قدیم))، ((هرمنوتیک و مباحث تفسیری در دوره جدید))، ((هرمنوتیک و مباحث تفسیری در دوره معاصر(مباحث تفسیری در تفکر هیدگر، تفسیر و مباحث تفسیری از دیدگاه گادامر))) و ((هرمنوتیک و مباحث تفسیری مسلمین .گفتنی است مولف در این کتاب لفظ((هرمنوتیک)) را در اغلب موارد به((مباحث تفسیری)) و گاه به((علم تفسیر)) و یا((اصول و مبانی تفسیر)) ترجمه کرده است .

کتاب حاضر، به بررسی اسمای ربانی از دیدگاه «ابن عربی» و «مولوی» می‌پردازد. مؤلف بیان می‌دارد که اسمای ربانی کلید فهم اسرار الهی است. بی‌گمان بدون فهم اسما و صفات حق و درک اسرار حقایق و دقایق وجود میسر نیست. هر اسمی و صفتی در عالم مظهر، اسم و صفت حق است. در این کتاب اشاره می‌شود که نوشتن نماد و نمود ریاضت عقلانی در ساخت عرفان است. از حال تا مقام، از جام نام تا گام کام سیر و سلوک کلمه از عرف تا عرفان کیمیایی است که تبدیل کلمه تدوینی به کلمه تکوینی است. بنابراین نوشتن جان کندن است. تمرکز، تمرین، تکرار همراه با تفکر و تضرع و تصرف ولایی قلم اعلی بر لوح محفوظ است.

در آغاز کتاب، برخی آثار در حوزه اندیشه شریعتی بررسی شده است. مباحث اصلی "این کتاب به دو بخش تقسیم شده است. در بخش نخست دغدغه‌ها، پرسش‌ها و پاسخ‌های شریعتی در بطن زمانه و زمینه‌ای که او در آن‌ها می‌اندیشید مطالعه می‌شود و "عقل نقاد دینی" نامی است برای اندیشه ورزی شریعتی از این منظر. در بخش دوم، با اندیشه شریعتی چونان یک متن مواجهه صورت می‌گیرد. این باره پرسش‌ها از آن مفسر است که وارد گفت و گو با متن اندیشه می‌شود. افق مولف آن گونه که در متن "بروز یافته" و تشبیه شده است. "هرمنوتیک رهایی و عرفان مدنی" نامی است بر وجهی از آن چه متن اندیشه شریعتی به مفسر خود ارائه می‌دهد". به تصریح نویسنده: "تفکر شریعتی را می‌توان به مثابه یک "پیام" فهم کرد، پیامی که به مثابه یک "قصد بروز یافته" در دل مشغولی‌های اساسی او ریشه دارد. شریعتی را می‌توان متفکری، به طور همزمان، نقاد و دینی تقلی کرد. مفاهیم اولیه تفکر او عبارت‌اند از: اعتراض و اخلاق، از سوی دیگر "دغدغه‌ رهایی" تفکر او را فرا گرفته است. پس بدین ترتیب، می‌توان او را یک متفکر نقاد و تفکر او را تفکر دینی رهایی بخش دانست".

کتاب حاضر به منظور تبیین فضای علمی مغرب زمین در حوزه‌ی هرمنوتیک متون مقدس در سه بخش تنظیم شده است: بخش اول که به قلم "Robertm. Grant" نگاشته شده، دربرگیرنده‌ی مهم‌ترین روش‌های تفسیری کتاب مقدس از گذشته تا عصر حاضر است. نگارنده در این بخش، مکاتب مختلف تفسیری پیش و پس از قرون وسطا، دوران نهضت اصلاح‌طلبی، عقل‌گرایی و مدرنیسم را به تصویر می‌کشد. وی در این بخش، شرایط کاربست روش‌های تفسیری، هم‌چنین چگونگی ورود این روش‌ها به کلیسا، میزان تغییرات تدریجی و سیر تحول تاریخی آن‌ها را آشکار می‌سازد. بخش دوم کتاب، اثر "David Tracy" است که وی در این بخش، نظر مدرن هرمنوتیکی، رویکردها و روش‌های تازه را مطمح نظر قرار داده است. سومین بخش کتاب نیز که افزوده‌ی مترجم است، ارزیابی بخش‌های پیشین را دربرمی‌گیرد. در این بخش نگارنده با مقایسه‌ بین کتاب مقدس و قرآن در رویکردهای تفسیری و هرمنوتیکی و میزان انطباقی یکی بر دیگری، به داوری دست می‌زند. در بخش اخیر نگارنده با ذکر عدم امکان تعمیم کتاب مقدس به قرآن و دلایل آن از جمله، بی‌اعتباری عهدین موجود و تعارض عهدین با عقل و علم، اعتبار قرآن را یادآور می‌شود. وی هم‌چنین پاره‌ای از شواهد تایخی را که بر عدم تحریف قرآن دلالت دارند، برمی‌شمارد که از آن جمله است: حفظ کردن قرآن به وسیله‌ی اعراب معاصر نزول قرآن، حساسیت مسلمانان نسبت به قرآن و تقدس این کتاب آسمانی نزد آنان، و نقش دستورهای پیامبر (ص) بر تلاوت، کتابت، حفظ و جمع‌آوری قرآن در عدم تحریف آن، در ادامه نیز نگارنده از این که قرآن‌ ما را از تاویل آیات، بر خلاف معنای ظاهری آن‌ها برحذر می‌دارد، سخن می‌راند.

در این نوشتار موضوع هویّت ایرانی، نه برطبق مبانی نژادی یا جغرافیایی، بلکه برطبق مبانی فرهنگی مورد تأمل قرار گرفته است. مفهومِ «اسلام ایرانی»، مفهوم مهمی در آثار مختلف هانری کربن است و بدان معناست که اسلام آنگونه که بر ذهن و ضمیر ایرانیان پدیدار شده است، اوصافی مخصوص به خویش دارد؛ البته اینگونه نیست که تحریفی در آن واقع شده باشد، بلکه نبوغ خاص ایرانیان، تأویل آنان، که از صرف تأویل متن بسی فراتی می‌رود و به تأویل نفس (تأویل خویشتنِ خویش) می‌انجامد، آنان را به درک حقیقت دین، حقیقت توحید نزدیک ساخته است. این ویژگی را در گستره ایران زمین، چه ایران پیش از اسلام و چه ایران پس از اسلام، می‌توان یافت. تأویل به روح ایرانی گشودگی خاصی بخشیده است و به لطف همین دریافته‌اند که اگر لازم است آدمی راز سپهر آسمان را بجوید، این مهمّ نه از طریق رفتن به آسمان‌های ظاهری (آنگونه که در مورد کیکاوس دیده می‌شود)، بلکه از طریق ره سپردن در آسمان‌های باطنی، دست می‌دهد. جستجوی حقیقت از طریق نوعی سیر آفاقی- انفسی دست می‌دهد و این معنایی است که برطبق تمثیل‌هایی ایرانی، کیخسرو به آن متحقق بوده است. از این روی، حکیمان اشراقی، حکمت خویش را، حکمت خسروانی می‌خوانند. در این نوشتار این مضمون در پرتو آثار مختلف هانری کربن، و با مراجعه به منابع حکمت اشراقی و به ویژه نوشته‌های تمثیلی سهروردی، بررسی شده است.

مقایسه روش تفسیر متن مقدس در دو مکتب مختلف، از آن جهت اهمیت دارد که هر یک به نوبۀ خود اثر شگرفی بر اندیشمندان زمان خود و پس از آن گذاشته است. با توجه به گسترش مباحث معرفت‌شناسی و تطبیقی میان اندیشمندان غربی و مسلمان، ضرورت بررسی روش و غایتمندی تفسیر متن مقدس را به صورت جزئی از دو دیدگاه غربی و اسلامی برگزیدیم، که در عین حال مقدمه‌ای باشد بر پاسخ به برخی شبهات اعتقادی و معرفتی از جمله نسبی بودن معرفت دینی و تفسیر به رأی. مراد از روش تفسیر متن مقدس، شیوۀ استفاده از ابزار و راه‌های مختلف برای تبیین معنای متن مقدس است و مراد از غایتِ تفسیر آن، هدفی است که مخاطب در کنکاش علمی برای تبیین معنای آن دنبال می‌کند. بنابراین در نوشتار پیش رو در پی پاسخ به این سٶال اصلی هستیم که بین طرفداران هرمنوتیک عام (که یکی از شاخه‌های هرمنوتیک محسوب می‌شود) و حکمت متعالیه در روش و غایت تفسیر متن مقدس، چه شباهت‌ها و فرق‌هایی است؟