جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حکیم عبدالرزاق لاهیجی از استادان و محققان بزرگ کلام و حکمت قرن یازدهم هجری است، تحقیقات کلامی این دانشمند فرزانه به دلیل برخورداری وی از حکمت و عرفان از عمق ویژه ای برخوردار است. این رساله درصدد بررسی و تبیین برخی از دیدگاههای بدیع حکیم لاهیجی است که در پنج فصل تنظیم شده است. در فصل اول ابتدا زندگی نامه، استادان، شاگردان و فرزندان وی مورد بحث قرار می گیرد. سپس به بررسی آثار و تالیفات وی پرداخته و کتابهایی که قطعا از آثار لاهیجی است و نیز کتابهایی که منسوب به وی است شناسایی می شود در بخش پایانی با مبانی فکری و سلوک علمی و عملی لاهیجی آشنا می شویم.این حکیم عالیقدر علاوه بر برخورداری از توان فکری شگرف در تجزیه و تحلیل آرا و اندیشه ها، در تهذیب نفس و طهارت باطن نیز کوشا بوده است. حکیم لاهیجی سعی فراوان در معرفی بی پیرایه دین داشته است و گروهی را که حقیقت دین را به فراموشی سپرده و آن را ابزاری برای ارضای تمایلات دنیوی خویش قرار داده اند سخت نکوهش می کند. در فصل دوم نظرات لاهیجی در مورد علم کلام و روش تحصیل معرفت بحث می شود. لاهیجی به شدت روش متکلمان اشعری و معتزله را به دلیل تکیه اشان بر مسلمات و مشهورات مورد انتقاد قرار می دهد و راه تحصیل معرفت را حکمت می داند که براساس اندیشه و استدلالبرهانی شکل گرفته است. وی بر آن است که روش قدمای متکلمان شیعه به دلیل تکیه بر کلام معصوم از حیث یقینی بودن همسنگ حکمت است. از نظر لاهیجی غایت انسان، رسیدن به خداست و این هدف با پیمودن راه ظاهر و راه باطن امکان پذیر است. در طریق ظاهر انسان با بکارگیری استدلال و نظر، حقیقت را شناسایی می کند و در طریق باطن با تهذیب نفس و تزکیه باطن به حقیقت نزدیک و واصل می گردد. راه ظاهر همان راه متکلمان و حکما مشا است و راه باطن مختص عرفا و حکمای اشراق می باشد. در فصل سوم مساله حدوث و قدم بررسی شده است، لاهیجی از یک سو ملاک نیاز معلول به علت را امکان می داند و از سوی دیگر معتقد است عالم حادث زمانی است به این معنا که عالم از جانب گذشته متناهی است، و عدم سابق بر عالم عدم واقعی است، اما زمانی نیست. از نظر وی ادله متکلمان بر حدوث زمانی عالم - به معنای وجود زمانی که عالم در آن زمان نبوده - ناتمام است و ادله حکما نیز توان اثبات قدم عالم را ندارد. در فصل چهارم به این مساله پرداخته شده است که آیا صفات حق تعالی زائد بر ذات است یا عین ذات، لاهیجی ضمن تحلیل معنای صفت رای اشاعره را نقد می نماید، از نظر وی تفاوتی بین حکما و متکلمان امامیه و معتزله در این مورد وجود ندارد.در فصل پنجم آرا دانشمندان پیرامون حسن و قبح عقلی بررسی شده است. نزاع در این مساله از نظر لاهیجی هم در مقام تحقق خارجی این اوصاف است و هم در مقام کشف و درک آنها. در هر دو مقام، اشاعره برخلاف معتزله معتقد به شرعی بودن حسن و قبح هستند، لاهیجی ضمن اثبات عقلی بودن حسن و قبح، معتقد است برخی از قضایای مشتمل بر حسن و قبح یقینی و بدیهی است و این با مشهوره دانستن آنها از سوی حکما منافاتی ندارد، زیرا یک قضیه می تواند از یک جهت از یقینیات باشد و از جهت دیگر جز مشهورات. اینکه قضایای مشتمل بر حسن و قبح اینجنین است از ابتکارات لاهیجی محسوب می شود.

در این مقاله ضمن اینکه اصالت اراده در ارزش‌داوری انسان تبیین شده است، میزان توجه به این مسئله در قرآن کریم مورد بررسی قرار گرفته است؛ اینکه آیا از منظر قرآن کریم تنها ارادۀ انسان‌ها معیار ارزیابی اخلاقی انسان است یا معیارهای غیرارادی نیز در این ارزیابی دخالت دارد. ایمان و کفر، علم و جهل، شک و یقین از جمله معیارهایی است که در قرآن برای ارزیابی اخلاقی انسان‌ها مطرح شده است. در برخی از این عناوین اراده نقش جدی و در برخی نقش کمرنگی دارد. در این مقاله به تفصیل جایگاه اراده در «ایمان» به عنوان یکی از محوری‌ترین فضایل اخلاقی انسان بررسی شده است. اراده در معیارهای دیگر سعادت و ارزشمندی قرآن نیز که به نوعی ذیل ایمان هستند، تحقیق شده است؛ در مجموع این نتیجه به دست آمده که اراده در تحقق «ایمان» جایگاه و نقش اصلی را دارد. در برخی امور دیگر مانند «شک‌» که زمینه ساز گمراهی انسان است، اراده در شرایط خاص نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای داشته است. بنابراین در بررسی نقش اراده و کارآمدی آن باید شرایط آن را نیز در نظر گرفت

در نظام معرفتی برآمده از معارف اسلامی می‌توان مدعی دیدگاهی شد که در آن انسان واجد ادراکاتی در سرشت و خلقت خویش به نام فطرت است که مستلزم جهت داری ذاتی وجود انسان در پاره ای ادراک ها و گرایش ها می‌باشد. اخلاق و احکام اخلاقی به عنوان یکی از حوزه های مهم در تاریخ اندیشه بشر، ریشه در درون انسان دارد. نگارنده در پژوهش حاضر، در مقام پاسخگویی به این سوال است که آیا می‌توان بین فطرت و نظام اخلاقی اسلام حوزه مشترکی را لحاظ کرد؟ این دو چه نسبتی با یکدیگر دارند و ورود فطرت در نظام اخلاقی اسلام چه پیامدهایی در پی خواهد داشت؟ یافته ها نشان می‌دهد هدفی که نظام اخلاقی اسلام به دنبال آن است با مطلوبی که انسان در درون خود به آن تمایل دارد منطبق و همسو است. همچنین هر کدام از فطرت و عقل – که خود معیار تشخیص حُسن و قُبح است - ساحتی معرفتی دارند. از این رو بین عقل و فطرت مناسباتی وجود دارد. در این پژوهش مفصلاً به حوزه اشتراکی فطرت و اخلاق پرداخته و پیامدهای ورود فطرت به نظام اخلاقی اسلام بررسی شده است.

در فلسفه اخلاق پرسش های بسیاری درباره اخلاق مطرح شده و اندیشمندان برای پاسخ به آن ها متحمل رنج های زیادی شده اند. یکی از پرسش های مهم در فلسفه اخلاق این است که گزاره های اخلاقی به چه صورتی وجود دارند و شناخته می شوند؟. آیا این قضایا به نحوی هستند که به خودی خود و بدون وابستگی به هر چیز دیگری و به صورت بدیهی وجود دارند، یا اینکه خوبی و بدی افعال اختیاری انسان وابسته به توافق آرای عقلا بوده و اعتباری هستند؟. محقق اصفهانی، حسن و قبح و به تبع آن گزاره های اخلاقی را اعتباری دانسته و بر این باور است که خوبی و بدی افعال در واقع و نفس الامر وجود ندارند، بلکه این توافق آرای عقلاست که با در نظر گرفتن مصالح و مفاسد اجتماعی و با هدف حفظ نظام و بقای نوع، حسن و قبح افعال انسان را تعیین کرده و آن ها را به واسطه صفت خوب یا بد مورد مدح یا ذم قرار می دهد. در مقابل، حکیم لاهیجی معتقد است که حسن و قبح افعال، عقلی بوده و علاوه بر آن بدیهی نیز هست. به باور وی هر انسان عاقلی که به مرحله رشد و تمیز برسد به صورت ضروری و بدیهی به حسن عدل و قبح ظلم حکم می کند و اینکه برخی از حکما گزاره های ارزشی را از جمله آرای محموده و مشهورات به شمار آورده اند، فقط به جهت تمثیل برای مصلحت و مفسده عمومی است. به نظر می رسد هم حسن و قبح و هم گزاره های اخلاقی، در مقام عمل اعتباری اند، چراکه انسان در همه امور مربوط به خویش محور بوده و اوست که با توجه به مصالح و مفاسد و اهداف خود، خوب و بد را تعیین کرده و بدانها عمل می کند. اینکه برخی به بداهت چنین قضایایی اعتقاد دارند، شاید در مقام نظر درست بنماید، اما آنچه در مقام عمل جلوه می کند، اعتباری بودن است. شاهد ادعای اعتباری بودن قضایای ارزشی، اختلافاتی است که انسان ها در اعصار، ادیان و جوامع مختلف درباره حسن و قبح و قضایای مشتمل بر آن ها دارند.

کتاب «عقد اللآلئ في الرد على أبي حامد الغزالي» از موضع زیدیه، در دفاع از عقائد معتزله و در نقد ورد دیدگاه امام محمد غزالی طوسی نگارش یافته است.

یکی از مسایلی‌که از دیر باز تاکنون از مباحث جدی و مناقشه برانگیز نزد متفکران معاصر، از جمله فلاسفه و اصولیین و به ویژه متکلمان بوده است مسأل? حسن و قبح در افعال شخص عاقل – به ویژه انسان- است.گذر زمان و طرح دیدگاه‌های جدید دربار? اخلاق و فلسف? اخلاق، ضرورت و اهمیتاین مسأله را پیش از پیش نمایان می‌سازد. پرسش اصلی این است که آیا حسن و قبح عقلی است یا شرعی؟ منظور از عقل، عقل نظری است یا عقل عملی؟مشهور است که عدلیه، هوادار عقلانیت حسن و قبح افعال و اشاعره پیرو شرعی بودن حسن و قبح افعال می‌باشند. در تاریخ تفکر مسلمانان، معانی متفاوتی برای حسن و قبح بیان شده است: 1- کمال و نقص 2- ملایمت و منافرت با نفس 3- استحقاق مدح و ذم. دو معنای نخست مورد اتفاق اشاعره وعدلیه و معنای سوم مورد اختلاف آنها می‌باشد. قاعده حسن و قبح ذاتی، در حل و فصل بسیارى از مسائل کاربرد دارد. مباحث ملازمات و استلزامات عقلى در اصول فقه، جاودانگى و پایدارى ارزش هاى اصیل انسان در علم اخلاق و مسائل مهم کلامى، از جمله: وجوب تکلیف، حسن عقاب الهى، لزوم بعثت انبیا، قاعده ى لطف و... به این مسئله مبتنى اند.محور پژوهش حاضر این است که، معانی اجماعی و مورد اختلافی در معنای حسن و قبح را بیان کرده و مراد از ذاتی و عقلی بودن این مسأله، دلائل قائلین و منکرین حسن و قبح و آثار و نتایج آن را از نظر متفکرین معاصر- آقایان، سبحانی، مظفر و مصباح- بیان کنیم.

موضوع حسن و قبح عقلی، از دیرباز، حتی از دوران یونان باستان ذهن بسیاری را به خود مشغول ساخته است. آنچه در پایان‌نامه حاضر مورد بحث و بررسی قرار گرفته، کنکاش موضوع فوق در آثار اصولیان شیعه و تأثیری که در احکام فقهی از خود بر جای می‌گذارد، می‌باشد.سوال اصلی‌ای که در تحقیق پیش رو مطرح شده، آن است که آیا می‌توان از موضوع حسن و قبح عقلی که در آثار اصولیان شیعه مطرح شده، در جهت اثبات گزاره‌های حقوق بشری استفاده نمود؟ به عبارت دیگر، آیا می‌توان از احکام قطعی عقل (که به عنوان سومین یا چهارمین منبع استنباط احکام معرفی شده است)، در فقه استفاده نمود و از این مسیر به احکامی دست یافت که هر چه بیشتر با موازین و اسناد حقوق بشری در تطابق باشند؟به منظور پاسخ به این سوال مهم، پس از طرح بخش اول که به تحلیل مفهومی و تاریخچه حسن و قبح اختصاص یافته، در بخش دوم و در طی سه فصل، سعی شده مباحثی از حقوق زن و حقوق اقلیت‌ها مطرح شده و دیدگاه هر یک از منکرین و قائلین به حسن و قبح عقلی و اسناد و موازین حقوق بشری نسبت به هر یک از این مباحث بیان شود تا از این طریق، نسبت به وجود یا عدم وجود تفاوت میان نتایجی که هر یک از این سه گروه به آنها دست یافته‌اند، پی برده شود.هر چند، بایستی گفت متأسفانه میان دیدگاه هر یک از منکرین و قائلین به حسن و قبح عقلی، در مواجهه با مباحث فوق، تفاوتی اگر وجود داشته، ناچیز می‌باشد و از سوی دیگر، میان دیدگاه این دو گروه یعنی منکرین و قائلین به حسن و قبح عقلی از یک سو و اسناد و موازین حقوق بشری از سوی دیگر، نسبت به هر یک از مباحث فوق، فاصله بسیاری مشاهده می‌گردد که بی‌شک یکی از دلایل آن، عدم اعتنا یا کم‌اعتنایی نسبت به استنباطات قطعیه عقلیه می‌باشد.با این توصیف، روشن می‌شود که هر چند در مرحله تئوری و نظریه‌پردازی، موضوع حسن و قبح عقلی(بنابر آنچه در فصل دوم از بخش اول آمده)، از پتانسیل بالایی برخوردار می‌باشد، اما در عمل و کاربرد، استفاده چندانی از آن صورت نگرفته، بلکه اکثر قریب به اتفاق احکام، از نصوص شرعی استخراج گردیده است.

اين كتاب تلخيص و تحليل انتقادى كتاب« محصل أفكار المتقدمين و المتأخرين» امام فخر رازى مى‏باشد. خواجه نصير الدين طوسى در مقدمه كتاب علت تأليف كتاب را اين‏گونه بيان مى‏كند:«در اين زمان از كتب اصولى كه بين مردم متداول است جز كتاب محصل كتابى در دست نيست و آن نيز برخلاف نامش مشتمل بر غث و سمين بسيار مى‏باشد. خواستم كه آنرا از زوائد خالى و مهذب نمايم و آنچه بحث در آن واجب است ذكر كنم اگرچه عده‏اى از افاضل بر اين كتاب شروحى نوشته‏اند و براى توضيح و تبيين مطالب آن جهد و كوشش فراوانى كرده‏اند ليكن هيچ‏يك چنانكه بايد موفق نگشته و از عهده آن چنانكه قاعده انصاف است برنيامده‏ اند». كتاب به‏ طور كلى به چهار ركن و هرركن گاه به اقسام و مسائلى تقسيم مى‏شود كه در ذيل مى‏آيد: الركن الاول فى المقدمات: مولف در اين ركن 3 مقدمه بيان مى‏كند. مقدمه اول در بيان علوم بديهيه و مباحث مربوط به آن مى‏باشد. مقدمه دوم در موردنظر و احكام آن مى‏باشد. در مقدمه سوم مولف به دليل و اقسام آن مى‏پردازد. او دليل را به ادله نقليه و عقليه و مركب از اين دو تقسيم مى‏كند و استدلال را تقسيم مى‏كند به قياس، استقراء و تمثيل. سپس در توضيح هريك از آنها و اينكه كدام‏يك از آنها افاده علم مى‏كند سخن مى‏گويد. الركن الثانى فى تقسيم المعلومات: مولف حول موجودات، معدوم و حال بحث مى‏كند. او موجودات را در تقسيمى به واجب و ممكن تقسيم كرده و خواص واجب لذاته و ممكن لذاته را طى مسائلى بيان مى‏كند. او در تقسيمى ديگر موجودات را به قديم و محدث تقسيم كرده و محدث را به عرض و جوهر تقسيم مى‏كند. او اعراض را به دو قسمت اصلى تقسيم مى‏كند: الاعراض فى غير الحى و الاعراض التى لا يتصف بها غير الحى و هركدام از اين دو را هم به اقسامى ديگر تقسيم كرده و احكام هريك ازآنها و احكام كلى اعراض را بيان مى‏كند. او اجسام را به جواهر فلكيه و عنصريه و مركبات تقسيم مى‏كند و ملائكه و جن را از جواهر مجرده مى‏داند. و در خاتمه اين ركن بحث مى‏كند از احكام موجودات كه عبارت است از مباحث وحدت و كثرت و علت و معلول. الركن الثالث فى الالهيات: مولف مباحث الهيات را به چهار قسم تقسيم مى‏كند. قسم اول در بيان ذات خداوند و اثبات وجود بارى تعالى مى‏باشد. در قسم دوم ابتداء بحث مى‏كند از صفات سلبيه خداوند عز و جل، سپس در مورد صفات ثبوتيه او سخن مى‏گويد. در قسم ثالث مولف بحث مى‏كند از افعال خداوند و از قضاء و قدر و اثبات مى‏كند حسن و قبح عقلى را و اينكه خداوند عادل است. در قسم رابع از اسماء بارى تعالى بحث مى‏كند. الركن الرابع فى السمعيات: مولف بعضى از مباحث اعتقادى را از سمعيات شمرده و در چهار قسم آنها را بيان كرده است( البته بايد توجه داشت كه تقسيم‏بندى ابواب كتاب از فخر رازى است) القسم الاول فى النبوات: مولف در اين مبحث از معجزات و فوائد بعثت، ضرورت نبوت، عصمت انبياء( ع) و افضليت انبياء از ملائكة بحث مى‏كند. القسم الثانى فى المعاد: در اين مبحث از معاد، نفس، تناسخ، وعد و وعيد بحث مى‏شود. القسم الثالث فى الاسماء و الاحكام: مولف در اين مبحث از ايمان و كفر و مسائل مربوط به اين دو بحث مى‏كند. القسم الرابع فى الامامة: مولف در اين مبحث ابتداء اقوال فرق مختلف را حول وجوب امامت بيان كرده سپس فرق مختلف شيعه را به اماميه، كيسانيه، زيديه و غلاة تقسيم كرده و عقائد آنها را بيان مى‏كند. او فرق مختلف كيسانيه و زيديه را شمرده و عقائد هريك از آنها را بيان مى‏كند و در پايان مبحثى را اختصاص مى‏دهد به مذهب اماميه و شرح عقائد و اثبات حقانيت آن.

کتاب حاضر حاوی بخشی از آثار نویسنده در حوزه ی موضوعی کلام و فلسفه و عقاید است که در یک مجلد گردآوری شده است.

مساله الهی یا عقلی بودن حسن و قبح در کنار بررسی وجوه معناشناختی و هستی،شناختی آن ها، از مسایل دیرپای علم کلام است. اما در کنار کلام، جریان عقلی اصیل فلسفی هم جسته و گریخته به این مساله پرداخته است. در حکمت صدرایی، بر خلاف فلسفه مشاء، با نوعی رجوع به موضع عقلی عدلیه در این باره مواجه می شویم.دیدگاه هستی شناختی صدرا در این باره را می توان در نظریه ارتباط واقعی میان اعمال و ملکات حسنه و سیئه با سرنوشت و صور اخروی یافت، بلکه عینیت ثواب و عقاب اخروی با افعال حسن یا قبیح، گویای نوعی عینیت داشتن صفت حسن و قبح است. از نظر معرفت شناختی، میزان دخالت هر یک از عقل و شرع در تشخیص و تمییز حسن و قبح بررسی می شود. در بحث عقل، تمایز نهادن میان عقل نظری و عملی، و در بحث شرع، نسبت حسن و قبح با احکام پنج گانه تکلیفی حائز اهمیت است. دین، هم در هدایت به سوی شناخت حسن و قبح برخی اعمال که عموم انسان،ها به سبب قصور عقل از تشخیص آن عاجزند، نقش ایفا می کند، و هم با الزام به تکالیف و اعمالی، قوه تشخیص خیر و شر را در انسان ها شکوفا می کند.