جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يکي از رسالات منسوب به بوعلي است که در برخي نسخ آمده که به دستور علاء‌الدوله كاكويه (حكـومت 398-433ق) نوشته؛ در يک مقدمه و سه فصل (و برخي بدون مقدمه و دو فصل) تنظيم نموده است. فصل 1- در پيدا كردن حال نبوت و رسالت 2- در مقدمه معراج رسول صع. نام اين رساله در الذريعة به نامهاي: معراج نامه و اثبات النبوة و مرشد الكفاية آمده است. لازم به يادآوري است كه رساله اثبات النبوة عربي است و رساله حاضرفارسي است، بنابر اين نمي تواند اثبات النبوة باشد مگر اينكه بگوييم ترجمه آن است. دكتر مهدوي گويد: در صحت انتساب آن به شيخ ترديد است زيرا در هيچ جا نامي از شيخ نيامده و سبك نگارش آن با دانشنامه تفاوت دارد ولي سيد داماد در صراط مستقيم اين رساله را از شيخ دانسته و عبارتي از آنرا در صراط مستقيم آورده است برخي آنرا با رساله اثبات النبوة اشتباه كرده اند و اين اشتباه ناشي از آغاز اين رساله شده كه درباره نبوت سخن گفته است. كشف الظنون (ج1ص565) رساله فارسي در معراج از شيخ الرئيس ضبط كرده ولي جمله آغاز آنرا ذكر نكرده است. در نسخه شماره 71 كتابخانه مراد بخاري تركيه از قطب الدين امير ابو منصور مظفر بن ابي الحسين اردشير عبادي مروزي واعظ (د 547 ق)، و در نسخه كتابخانه ملي تهران از شهاب الدين سهروردي دانسته شده است. «دانش پژوه» گويد: شيخ رئيس هنگاميكه نزد علاءالدوله ميرفت درباره معراج با هم گفتگو ميكردند و اين رساله را بدستور او و درخواست دوستان نوشت و در ديباچه در سه جا از وي بعبارت (خدمت عالي علائي - ذات شريف علاءالدوله - مجلس عالي) ياد نمود. و در توصيف آن آورده: ابوعلي سينا در اين رساله پيامبري را ثابت ميكند و پرده از روي راز و رمز پيامبران بر ميدارد و فرشته آسماني را نيروي عقلي مي پندارد و مسئله دشوار وحي را با روش فلسفي ميگشايد آنگاه پيامبري پيامبر اسلام را روي سنجش با پيامبران ديگر اثبات ميكند وي در اينجا ميگويد كه پلاتون در نواميس مي نويسد: « هر كه راز پيامبران را در نيابد بجهان خدائي نخواهد رسيد» باز ميگويد كه پيامبران يوناني همه رمز بكار مي برده اند از اين روي بود كه پيامبر توانست تازيان نادان را دانا سازد. شيخ در اينجا آيه نور را تفسير فلسفي ميكند چنانكه در بند 11 نمط 3 اشارات همين كار را كرده و آيه را بچهار عقل تأويل نمود آنگاه ميگويد كه اسكندر افروديسي در اينكه عقل كلي را همان خداي ارسطو پنداشت نادرست گفته است. سپس بر عرش بودن خدا و فرشته بودن آسمانها و پاداش و كيفر و صراط و هفت در دوزخ و هشت در بهشت را تأويل فلسفي ميكند روش شيخ در اينجا مانند باطنيان اسمعيلي ميباشد و تأويلهاي ناصر خسرو را بياد ميآورد. شيخ ميگويد كه فيلسوفان بزرگ يونان همه برمز مي نوشتند جز ارسطو كه افلاطون او را در اين باره نكوهش كرده و او گفت اگر چه من دانش را در دسترس همه گذارده ام ولي در نگارشهايم شكافهائي است كه همه بدان راه نمي يابند. اين رساله در چاپخانه عروة الوثقي در رشت بسال 1312 خ بچاپ رسيد و درمشهد، به نشر، 1419ه/ 1377ش، 212ص نيز نشر يافته است. تعليقه اي ناشناس از آن داراي نسخه است. اين رساله از ابن سينا دانسته مي شد (فهرست دانشگاه 3/363؛ مهدوي ش 217) و در نسخه ش 17 مراد ملاي بخاري در استانبول از مظفر عبادي دانسته شده است. قطب الدين امير ابو منصور مظفر پسر ابوالحسن اردشير پسر ابو منصور عبادي واعظ مروزي از مردم شيخ عباد مرو مي باشد. خود او و پدرش واعظ بودند و پدرش در 490 درگذشته و عبادي به بغداد آمده وعظ همي کرده و مردم مجلداتي از پندهاي او نوشتند. ابن جوزي مي گويد در هر جلد پنج کلمه سودمند نيست. ابن حجر مي گويد او در نماز سست بود و سماع را بر نماز خفتن مقدم مي داشت و مي گفت پس ازآن نماز گذارم و پس از آن نيز نمي خواند و مي خفت. سمعاني گويد رساله او را در «اباحه شرب خمر» ديده و خوانده است، وي در آن آيات قرآن را بگواه آورده و تنها بدمستي را تحريم کرده است. و نيز ابن جوزي مي گويد در 546 عبادي خواست در جامع منصور سخن راند و حنبليان آشوب کرده و نگذاشتند. عبادي در رمضان 471 يا 491 زاده در عسکر مکرم خوزستان در جمادي الاول 547 درگذشته و جنازه وي را به بغداد بردند و در حظيره شيخ جنيد دفن کردند و پسرش به تعزيت نشست و پس از اندکي پسرش نيز درگذشت. اوراست: « الوسيلة الي معرفة الفضيلة» (سمعاني گ 379؛ التدوين رافعي، نسخه اسکندريه ص 502؛ ابن خلکان ش 694؛ کامل ابن اثير سال 546؛ راحة الصدور ص 40 و209 و 476؛ لسان الميزان 6/52؛ تاريخ ابن کثير سال 547؛ منتظم ابن جوزي سال 546 و 547؛ النقض ص 403؛ مهدوي 227؛ دانشگاه 3/363 و 378). منسوب به ابن سينا (370-428ق/980-1037م) و به نام او چاپ شده است. در برخي از نسخه ها آمده است كه به دستور علاء‌الدوله كاكويه (حكـ 398-433ق) نوشته شده است. در نسخه شماره 71 كتابخانه مراد بخاري تركيه از قطب الدين امير ابو منصور مظفر بن ابي الحسين اردشير عبادي مروزي واعظ (د 547 ق)، و در نسخه كتابخانه ملي تهران از شهاب الدين سهروردي دانسته شده است (نكـ: مشترك 2/987). نسخه ها در نام و در بخش بندي نيز تفاوتهايي دارند: برخي در يك مقدمه و 3 فصل و برخي بدون مقدمه و در 2 فصل است. نسخه در دست با ديباچه اي است از نگارنده اي كه از خود نام نبرده است. وي كتاب را براي نزديكي به مجلس علاءالدوله نگاشته است. با اين سربندها: در پيدا كردن حال نبوت، فصل، مقدمه معراج پيامبر و چند سربند نانويس. (احمد منزوي) خواجه رئيس ابوعلي سينا در اين رساله كه در (تسع رسائل) چاپ قاهره بسال 1908ص 120-132 آمده است پيامبري را ثابت ميكند و پرده از روي راز و رمز پيامبران بر ميدارد و فرشته آسماني را نيروي عقلي مي پندارد و مسئله دشوار وحي را با روش فلسفي ميگشايد آنگاه پيامبري پيامبر اسلام را روي سنجش با پيامبران ديگر اثبات ميكند وي در اينجا ميگويد كه پلاتون در نواميس مي نويسد: « هر كه راز پيامبران را در نيابد بجهان خدائي نخواهد رسيد» باز ميگويد كه پيامبران يوناني همه رمز بكار مي برده اند از اين روي بود كه پيامبر توانست تازيان نادان را دانا سازد. شيخ در اينجا آيه نور را تفسير فلسفي ميكند چنانكه در بند 11 نمط 3 اشارات همين كار را كرده و آيه را بچهار عقل تأويل نمود آنگاه ميگويد كه اسكندر افروديسي در اينكه عقل كلي را همان خداي ارسطو پنداشت نادرست گفته است. سپس بر عرش بودن خدا و فرشته بودن آسمانها و پاداش و كيفر و صراط و هفت در دوزخ و هشت در بهشت را تأويل فلسفي ميكند روش شيخ در اينجا مانند باطنيان اسمعيلي ميباشد و تأويلهاي ناصر خسرو را بياد ميآورد. شيخ ميگويد كه فيلسوفان بزرگ يونان همه برمز مي نوشتند جز ارسطو كه افلاطون او را در اين باره نكوهش كرده و او گفت اگر چه من دانش را در دسترس همه گذارده ام ولي در نگارشهايم شكافهائي است كه همه بدان راه نمي يابند قنواتي (ش 245) مينويسد كه ترجمه پارسي اين رساله در نور عثمانيه شماره 4894 هست. (محمد تقي دانش پژوه) شيخ رئيس هنگاميكه نزد علاءالدوله ميرفت درباره معراج با هم گفتگو ميكردند و اين رساله را بدستور او و درخواست دوستان نوشت و در ديباچه در سه جا از وي بعبارت (خدمت عالي علائي - ذات شريف علاءالدوله - مجلس عالي) ياد نمود. شيخ داستان معراج را بروش فلسفي حل نموده و اين سخنان را بدو مي سپرد و ميداند كه با آشكار ساختن آن براي او، آزاري نخواهد ديد. او نخست بروش فيلسوفان از پيامبري سخن رانده سپس بمعراج مي پردازد و آشكارا آنرا روحاني و عقلي ميداند (گ 88ب) نه جسماني حسي و دليل براي آن ميآورد. آنگاه رمزهاي آنرا تفسير بباطن ميكند و دستور ميدهد كه از نادان دريغ دارند و گوهر زير پاي خوگان نريزند پس از اين خبر معراج را از گفته پيامبر بند ببند ميآورد و تأويل ميكند در پايان نيز ميگويد كه «روا نيست اين كلمات را بجاهل و عامي دادن» . اين رساله در چاپخانه عروة الوثقي در رشت بسال 1312 خ بچاپ رسيد و با نسخه ما اندك اختلاف دارد. سيد داماد در صراط مستقيم اين رساله را از شيخ دانسته و عبارتي را آورد (ش 1/279 گ 4 الف) كه در ص 15 چاپي ديده ميشود. قنواتي در ش 285 از آر ياد نمود و شكي كه يو Rieu در بودن آن از شيخ كرده و علاءالدوله را مرشد ديني پنداشته آورد. بيهقي و خزرجي يادي از اين رساله نكردند. تنها چلبي در كشف الظنون از آن ياد نمود. در نسخه ش 1013 كه كهنه است و ش 1014 در طوس هست. (ج4ص248). (محمد تقي دانش پژوه) اين رساله در سه فصل و يك ديباچه است و از شيخ رئيس دانسته شده و بايد پارسي همان اثبات النبوه او باشد (ص 112 اين فهرست) نسخه هائي از آن در نور عثمانيه ش 4894 (255 قنواتي) و مجلس ش 6/631 (ص 392 ج 2) و ش 317 تنكابني در آنجا و طوس ش 700 (ص 145ج4) هست. شيخ در آن مانند متن تازي بروش فلسفي و باطني سخن راند و برخي از سخنان او در اينجا مانند است با آنچه در معراجنامه آمده (ش 19/253 و 11/861). (محمد تقي دانش پژوه) مؤلف در اين رساله مسئله معراج را به روش فلسفي مطرح مي كند. اين نسخه با نسخه اي كه چهار بار به چاپ رسيده است و اصل آن به خط فخر رازي مي باشد تفاوت هايي دارد. (حائري، عبدالحسين) آغاز كتاب: سپاس خداوند آسمان و زمين را و ستايش دهنده جان و تن را ... اما بعد وصيت ميكنم كه اين چند كلمه در تحقيق شرح ميرود از اغيار و نامحرم دريغ دارند كه مدتها از ظهور اين كلمات بحكم خطر محترز مي بودم انجام كتاب: نحن معاشر الانبياء نکلم الناس علي قدر عقولهم. . وآن را غذاي روح خود سازد والحمدلله بل اکثرهم لايعقلون وصلي الله علي محمد خاتم النبيين وسيد المرسلين وسلم تسليماً کثيراً برحمتک يا ارحم الراحمين [دانشگاه تهران 14/3682؛ دانشگاه تهران 3/387؛ مجلس شورا 2/392؛ كتابخانه ملي 6/313؛ مرعشي 3/165 و 15/98؛ كتابخانه ملك 9/188؛ فهرست آستان قدس 4/145؛ الهيات تهران ص 735؛ فهرست دانشگاه 3/363 فهرست فارسي مشار: 1459 و همين فهرست صفحه 399-400؛ مجلس شورا 9/621 و 9/399؛ فيلم دانشگاه 1/520؛ فهرست نسخه هاي خطي فارسي 2/846 و 847؛ فهرست آستان قدس 19/12؛ مرعشي 28/449؛ الذريعة 21/235؛ كتابخانه ملك 7/261؛ منزوي 747-فهرست مصنفات از مهدوي: 297-فهرست حقوق: 199-فهرست مشار 1459؛ الهيات تهران ص 152؛ مجلس شورا 9/399؛ جعفريه زهان ص 118؛ كتابخانه نوربخش 1/43 و 2/223؛ عكسي مركز احياء 7/344؛ فهرستواره كتابهاي فارسي 2/238؛ فهرست فارسي مشار 4/4820؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي 1/233؛ ذريعه 21/235؛ فهرست نسخه هاي خطي فارسي 2/846: نشاني 30 نسخه؛ كتابخانه ملك 6/63؛ كتابخانه ملي 6/127؛ فهرستواره منزوي 6/238] شرح و حواشي: تعليقه معراج نامه (-)

فارابی، فیلسوف شهیر ایرانی، یکی از شخصیتهای محوری حکمت مشاء در قلمرو اسلامی است که گسترۀ افکار وی پس از حیاتش، از مرزهای اسلامی در سه قارۀ آسیا، اروپا و آفریقا گذر کرده و اندیشمندان و حوزه‌های علمی ادیان یهودی و مسیحی و سرزمینهای غیراسلامی را نیز تحت تأثیر قرار داد. از این میان، اندیشه‌های فارابی و دو شخصیت محوری دیگر این جریان، یعنی ابن‌سینا و ابن‌رشد، تأثیری انکارناپذیر بر نهادهای علمی عالی قرون سیزدهم تا پانزدهم میلادی اروپا گذاشته‌اند تا آنجا که نمیتوان بدون توجه به این نقش در هویتبخشی به دانشگاههای اولیۀ اروپایی، بویژه دانشگاه پاریس و فرایند تأسیس دانشکدۀ فلسفه در جریان نزاع دو دانشکدۀ الهیات و صناعت، خوانشی مبتنی بر واقعیت از دلایل شکلگیری و توسعۀ دانشگاههای اولیۀ اروپایی بدست داد. این نوشتار بکمک اسناد و گزارشهای معتبر تاریخی، این فرایند اثرگذاری را توضیح خواهد داد. همچنین این خوانش، یکی از مسیرهای انتقال فرهنگ و اندیشۀ فلسفی مسلمانها به کشورهای اروپایی و نحوۀ شکلگیری نهاد دانشگاه در آن دوران را بصورت انضمامی بتصویر میکشد.

پژوهش حاضر به بررسی تطبیقی دیدگاه فلوطین و ابن‌سینا در مورد مسئلۀ شر میپردازد. برغم تفاوتهای موجود در اندیشۀ این‌دو فیلسوف، اشتراکات زیادی نیز بین آنها دیده میشود و میتوان گفت ابن‌سینا در پاسخ به مسئلۀ شر متأثر از فلوطین است. بدیهی‌بودن وجود شرور، انحصار تحقق شرور در عالم ماده و عدم تحقق آنها در عالم مجردات، عدمی و غیروجودی بودن شرور و خیربودن هستی همۀ موجودات با نگرش کلی به عالم، از اشتراکات دیدگاههای این‌دو فیلسوف در این حوزه است. اما اختلافاتی نیز میان دیدگاه این‌دو وجود دارد. ابن‌سینا بر خلاف فلوطین، ماده را شر بالذات و عدمی نمیداند، بلکه ماده از نظر او شر اضافی و قیاسی بوده و امری وجودی است. فلوطین نسبت میان خیر و شر را از نوع تضاد میداند، ولی از نظر ابن‌سینا این‌دو، نسبت عدم و ملکه با یکدیگر دارند. دیگر اینکه، از نظر فلوطین ماده یا همان شر بالذات، از روح جزئی ایجاد میشود اما طبق نظر ابن‌سینا، امکان ذاتی عقل فعال، سبب صدور ماده و وجوب غیری آن، سبب صدور صورت میگردد که در برخی موارد شر بر آن عارض میگردد.

ابن‌سینا، دو برهان «فصل و وصل» و «قوه و فعل» را بر اثبات وجود ماده اولی اقامه کرده است، در این مقاله نشان دادیم، بر هر دو برهان اشکالاتی وارد است. ادعای برهان فصل و وصل آن است که تغییر فصل و وصل ممکن نیست، مگر اینکه مؤلفۀ هیولا که حامل فصل و وصل است، موجود باشد، این مؤلفه، جزء مشترک و تأمین کنندۀ عامل اینهمانی در طول دگرگونی و تغییر است، در این مقاله در طی استدلالی نشان دادیم، این برهان از عهدۀ ادعایش یعنی اثبات وجود هیولا و نیز حل مسئلۀ تغییر فصل و وصل بر نمی‌آید. دیگر برهان اثبات مادۀ اولی، برهان قوه و فعل است، در این مقاله نشان دادیم، بر اساس برهان قوه و فعل نیز امکان اثبات مادۀ اولی مشائین وجود ندارد. ادعای برهان آن است که از اثبات ویژگی بالقوه بودن، به اثبات وجود جوهر مادۀ اولی می‌رسد، این اثبات خود گامی است در جهت رسیدن به نظریۀ مختار ابن‎‌سینا در باب حقیقت اشیاء مادی که «ماده-‌صورت‌گرایی» نامیده می‌شود، اما؛ الف) اتصاف ویژگی بالقوگی را می‌توان در چارچوب نظریۀ رقیب ماده–صورت‌گرایی، یعنی نظریۀ «بسته‌ای» نیز تبیین کرد، بدون اینکه به سراغ ماده–صورت‌گرایی ‌رفت، هرچند، برهان قوه و فعل، حتی در چارچوب این نظریه نیز دچار مشکل است. همچنین نشان دادیم، برهان قوه و فعل، حتی در چارچوب دیگر نظریۀ رقیب یعنی نظریۀ «زیرنهاد» نیز کارآمد نخواهد بود. حاصل آنکه نشان دادیم، هر دو برهان نمی‌توانند مادۀ اولی مد نظر ابن‌سینا را اثبات کنند.

فیلسوفان مسلمان «محسوسات»، یعنی قضایای ناظر به جهان خارج را «بدیهی ثانوی» تلقی کرده‌اند، از نظر ابن‌سینا بدیهیات ثانویه هرچند استدلال‌پذیر هستند، اما نیاز به استدلال ندارند و به همین جهت بدیهی‌اند؛ اما از نظر ملاصدرا، بدیهی واقعی منحصر در «اولیات» است، و بدیهیات ثانویه در واقع «نظری» هستند، از این رو ابن‌‌سینا وجود جهان خارج را بدیهی و ملاصدرا آن را نظری و نیازمند برهان می‌داند. در این پژوهش با اقامه دلایلی نشان داده‌ایم نظر ابن‌سینا هم تناقض‌آمیز و هم مستلزم نسبیت و تشکیک در بدیهیات است که هیچ کدام قابل دفاع نیست؛ لذا هم‌داستان با ملاصدرا معتقد هستیم که: بدیهیات ثانویه واقعا بدیهی نیستند و نظری هستند؛ تشکیک و نسبیت در بدیهیات درست نیست و بدیهی واقعی منحصر در «اولیات» است و «وجود جهان خارج» نظری و نیازمند برهان است. در این مقاله از روش تحلیلی- تطبیقی- انتقادی استفاده کرده‌ایم.