جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«یووال نوح هراری» از منظری طبیعت­گرایانه، تاریخ پرماجرای انسان را روایت می­کند. او متّکی بر این مبنا به مسائل بنیادین دین، سیاست، اقتصاد می­پردازد. هراری پیش از طرحِ تاریخِ این سه دستاوردِ فرهنگیِ بشر ، یک اصل را که به منزله هسته اصلی نظریه اوست، پایه­ریزی می‌کند. آن اصل عبارت است از دیدگاه خاص او درباره «پیدایش مفاهیم اجتماعی-قراردادی و کارکرد آن در رشد فرهنگی انسان». هراری با این اصل، گوهر دین یعنی وجود خداوند را مفهومی «پنداری» و امری «اعتباری» تلقی می­کند. ازین‌رو نظریه او مَحمِل دیدگاه­های الحادی می­باشد. مقاله حاضر نقدی است صرفاً ناظر به اصل «واقعیت‌های خیالی» هراری؛ لذا به طرح مسائل پیرامون دین و بررسی استدلال­های مختلف اثبات وجود خداوند، رابطه خدا با جهان، مسئله خیر و شرّ که در آثار هراری با رویکرد ماده­انگارانه طرح شده است، نپرداخته و به پاسخ­های گوناگون دستگاه­های الهیاتی ادیان معتبر اکتفا می­شود. در این مقاله که با روش توصیفی تحلیلی و با بهره­گیری از منابع کتابخانه­ای گرد آمده، اصول واقعی و امور اعتباری در هر سه محور مذکور وجود داشته و اصل اولیه هراری از دو جنبه معرفت شناسی و انسان شناسی با نظریه اعتباریات علامه طباطبایی مورد مناقشه است.

برای حدود 2000 سال فضای غالب در گفتمان اخلاق، فضای حاکمیت عقل و عقلانیت بوده است و تاثیر پذیرفتن از احساس در اخلاق، نوعی ضعف به حساب می‌آمده است. از سال 2000 میلادی به بعد با پیشرفت علم عصب‌شناسی و ورود آن به حیطه بررسی قضاوت‌های اخلاقی، مجال جدیدی پیش‌روی محققین اخلاق گشوده شد و به آنها اجازه داد تا علاوه بر بحث‌های فلسفی، بحث‌های تجربی را نیز در نظریه‌پردازی درباره نقش احساسات در اخلاق مطرح نمایند. این پژوهش با روش توصیفی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای تلاش می‌کند تا پنج نظریه اصلی در ارتباط با نقش احساسات در اخلاق، یعنی عقل‌گرایی، مدل پردازش دوگانه، مدل شهود‌گرایانه اجتماعی، احساسات‌گرایی نوین و مدل ترکیبی را مورد بررسی قرار می‌دهد. در ادامه دیدگاه علامه طباطبائی به عنوان فیلسوفی که برای اول بار در فضای اسلامی از نقش احساسات در اخلاق سخن گفته، به صورت تطبیقی با دیدگاه‌های موجود مورد بررسی قرار خواهد گرفت و نقاط ضعف و قوت آن نشان داده می‌شود.

پرسش از چیستی و چگونگی عمل اختیاری یکی از مباحث مهم فلسفۀ کنش است. در میان تمامی اندیشمندان اسلامی علامه طباطبایی با طرح نظرات مبسوط و ویژه‎ای درباره فرایند کنشگری انسان، به‌طور متمایزی از سایر صاحبان خرد و حکمت برجسته شده است. این نوشتار دیدگاه ایشان را در مورد این مسئله از سه زاویه بررسی می‌کند: چیستی فعل اختیاری و نسبت آن با فعل ارادی، تقسیم و دسته‌بندی افعال و مبادی صدور فعل. نوشتار حاضر به روش کتابخانه‎ای و تحلیل بنیادین مضامین انجام شده است و روشن می‎سازد علامه طباطبایی فعل اختیاری را با علم و ارادۀ مؤثر تعریف می‌کند و با همین ملاک فواعل بالعنایه، بالجبر و بالقصد را دسته‎های مختلف فعل اختیاری می‎داند که همگی در تصدیق به وجوب و شوق و اراده مشترکند. نقطه‌نظر متمایزکننده علامه در بحث از مبادی شکل‎گیری عمل است که نخست آنکه وی علمی را که مبدأ فعل است، علم مذعنه می‎داند و مبتنی بر تشخیص کمال است، دوم آنکه او شوق و اراده را لازمه‎ ضروری علم مذعنه می‎داند نه آنکه مرحله‎ای مستقل و منحاز باشند و سوم اینکه او علم را مبدأ حقیقی افعال ندانسته بلکه آن را تابعی از نفس و توجه نفسانی انسان خوانده است و علم را تنها شرط متمم و لازم برای صدور فعل می‎داند.

معرفت نفس از جمله مباحثی است که همواره مورد تأکید اندیشمندان بوده است. به رغم بحث ها و مطالعات فراوانی که در این زمینه انجام شده، اما هنوز این مفهوم در قالب یک الگوی نظری، مدون و ارائه نشده است. علامه طباطبایی در تفسیر سوره مبارکه مائده به طور ویژه به معرفت نفس پرداخته اند و در صدد تبیین خودشناسی به عنوان کلید سلوک و شهود و یکی از راه‌های رسیدن به معرفت رب بوده است. در این پژوهش تلاش شده جهت دستیابی به الگوی نظری معرفت نفس از دیدگاه علامه طباطبایی، متن تفسیر المیزان ذیل آیه 105 سوره مبارکه مائده به روش تحلیل مضمون واکاوی و تحلیل شود. به منظور تدوین الگوی نظری معرفت نفس از دیدگاه علامه طباطبایی، از نرم افزار تحقیق کیفی MAXQDA برای انجام تحلیل مضمون استفاده شده است. در این پژوهش متن تفسیر المیزان فی القرآن ذیل آیه 105 سوره مبارکه مائده در قالب 180 عبارت معنادار کدگذاری شده و مضامین مرتبط با سؤال پژوهش در قالب سه دسته مضمون فراگیر و دو لایه مضامین سازمان دهنده و مضامین پایه قرار گرفته اند. پس از آن قالب و شبکه مضامین به دست آمده، در قالب یک مدل نهایی ارائه شده است، که نشان دهنده جایگاه معرفت نفس و ارتباط آن با عوامل زمینه ای، علّی و نتایج حاصل از آن از دیدگاه علامه طباطبایی است.

عقل عملی، مبدأ صدور افعال انسانی است. این قوه با استمداد از عقل نظری و با جعل احکام و اعتبارات خاص مرتبط با عمل همانند وجوب، فعل انسانی را صادر می‌کند. اعتبار وجوب از منظر علامه طباطبایی، نخستین و مهم‌ترین حکم عقل عملی در جهت صدور قطعی فعل است. وجوب اعتباری در نسبت با برخی افعال، ممکن است مطلق و در نسبت با افعالی دیگر مقید باشد. به هر مقدار این اطلاق بیشتر گردد، صدور فعل با مزاحمت کمتری انجام می‌شود، اما وجوب مقید، سبب می‌شود فعل تنها در شرایط خاصی صادر شود. مسئلة تشکیک در عقلانیت عملی، با توجه به اطلاق و تقیید در وجوب فعل تبیین می‌گردد. اطلاق بالاتر در وجوب به معنای شدت بیشتر و تقیید بیشتر به معنای شدت کمتر در صدور فعل است. ریشة ی این اطلاق و تقیید نیز به توجه نفس برمی‌گردد. این اطلاق و تقیید ممکن است پیرامون افعال هر یک از قوایی که در صدور فعل نقش دارند، شکل بگیرد که مهم‌ترین آن‌ها عقل نظری، وهم، غضب و شهوت است، چرا که عقل عملی در وجوب و صدور هر فعلی، تحت‌تأثیر یکی از این قوا واقع می‌شود. انفعال عقل عملی در برابر قوای پایین تر سبب می‌شود وجوب فعل ملایم با آن قوه با اطلاق بیشتر و تقیید کمتر( مزاحمت کمتر) صادر شود. پایین‌ترین درجة عقلانیت، عقلانیت مقید به شهوت است و به ترتیب عقلانیت عملی معطوف به غضب، وهم و عقل نظری در رتبه های بالاتر قرار می‌گیرد.

«بحثی درباره‌ی مرجعیت و روحانیت» عنوان کتابی است که در سال ۱۳۴۰ و پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی منتشر گردیده و از ماخذ برجسته در مرجعیت‌پژوهی محسوب می‌گردد. با درگذشت آیت‌الله بروجردی در فروردین ماه ۱۳۴۰، جامعه‌ی ایران با خلاء مرجعیت واحد مواجه شد. در این زمان عالمان برجسته نظیر آیت‌الله حکیم در نجف، و آیت‌الله گلپایگانی، آیت‌الله خمینی و آیت‌الله شریعتمداری در قم، هیچ‌یک در جایگاهی قرار نداشتند که بتوانند خلاء مرجعیت عام حاصل از درگذشت آیت‌الله بروجردی را رفع نمایند. مجموعه‌ی «بحثی درباره‌ی مرجعیت و روحانیت» در واقع متن مکتوب و ویرایش‌یافته‌ی سخنرانی‌های نه تن از چهره‌های حوزوی و دانشگاهی در کنگره‌ی سراسری انجمن‌های اسلامی در شهریور ۱۳۴۰ می‌باشد. از آن‌جا که تشکیل این کنگره از نظر زمانی قریب پنج ماه بعد از رحلت آیت‌الله بروجردی بود، در موضوعات مطروحه بحث زیادی درباره‌ی مرجعیت و چگونگی انتخاب آن به عمل آمد. در واقع این برنامه از تدابیر اتخاذ شده از سوی انجمن اسلامی دانشجویان بود. آنان برای این منظور از نُه تن از صاحب‌نظران دعوت به عمل آوردند که درباره‌ی انتخاب مرجع بحث شود. این مباحث عرصه‌های جدیدی را در خصوص نقش و عملکرد اجتماعی و سیاسی مراجع گشود. ماحصل مباحث و سخنرانی‌های این کنگره، در کتابی با عنوان «بحثی درباره‌ی مرجعیت و روحانیت» چاپ شد و در دسترس همگان قرار گرفت. در مقدمه‌ی کتاب ضمن ذکر اهمیت مرجعیت و تقلید (به خصوص بعد از فوت آیت الله بروجردی) به تشکیل جلساتی به اهتمام عده‌ای از بانیان انجمن‌های اسلامی تهران و شهرستان‌ها و وابستگان به دبیرخانه‌ی انجمن‌های اسلامی ایران اشاره شده که در پاییز و زمستان ۱۳۴۰ به منظور چاره‌اندیشی انتخاب مرجع صورت گرفته است. به گفته‌ی نویسنده‌ی مقدمه‌ی این مجموعه، محققان این مجموعه ابتدا درصدد آن بوده‌اند که «نماینده‌ای صالح و دارای شرایط برای مرجعیت را معرفی کنند تا شیعیان پس از رحلت آیت‌الله بروجردی از او تقلید کنند»، اما در ضمن پژوهش خود متوجه شده‌اند که تحلیل و بررسی مباحث زیربنایی مرجعیت ضروری‌تر است؛ از این‌رو مباحث این مجموعه به مسائل کلی مرتبط با مرجعیت اختصاص یافته است. فهرست مقالات این مجموعه و نویسندگان آنها بدین شرح است: علامه طباطبایی؛ اجتهاد و تقلید در اسلام و شیعه ابوالفضل مجتهد زنجانی؛ شرایط و وظایف مرجع مرتضی مطهری؛ اجتهاد در اسلام علامه طباطبایی؛ ولایت و زعامت مهدی بازرگان؛ انتظارات مردم از مراجع سید محمد بهشتی؛ روحانیت در اسلام و در میان مسلمانان مرتضی مطهری؛ مشکل اساسی در سازمان روحانیت آیت الله سید محمود طالقانی؛ تمرکز و عدم تمرکز مرجعیت و فتوا سید مرتضی جزایری؛ تقلید اعلم یا شورای فتوا مرتضی مطهری؛ مزایا و خدمات مرحوم آیت الله بروجردی

یکی از مسائل خداشناسی ،کیفیت رابطۀ صفات ثبوتیه کمالیه با ذات خداوند است، عینیت ذات با صفات، زیادت صفات بر ذات و نظریه نیابت سه قول مطرح در این مورد است. مسئله تحقیق در این نوشتار بررسی مقایسه ای آراء فخر رازی و علامه طباطبائی درکیفیت رابطۀ صفات ثبوتیه کمالیه با ذات خداوند است. روش این مقاله از نظر اسنادی کتابخانه‌ای و از نظر محتوایی توصیفی تحلیلی است. یافته های تحقیق نشان می‌دهد فخر رازی گرچه در این مساله گرایش اشعری داشته و قائل بر زیادت صفات بر ذات است اما در باور خویش ثبات رای نداشته است، ولی علامه طباطبایی قائل بر عینیت ذات و صفات بوده و بر آن ثبات قدم داشته است.

پرسش از وجود جامعه مبتنی بر اندیشه‌های فلسفی مختلف، پاسخ‌های متنوعی می‌یابد. در این مقاله مبتنی بر تبیین حکمی کمّ منفصل(عدد) در صدد پاسخ به این پرسشیم. داده ­های مقاله با روش اسنادی جمع­آوری شده و تحلیل داده­ها، مبتنی بر روش قیاسی-برهانی است. آیت الله مصباح عدد را در زمرۀ معقولات ثانویه فلسفی می‌داند که وجود خارجی ندارد و علامه طباطبایی عدد را در زمرۀ اعراض و مفاهیم ماهوی می‌داند. رویکرد علامه در قبال کمّ منفصل، مسیری برای اثبات وجود حقیقی جامعه خواهد گشود؛ چه آن­که ایشان معتقد به وجود خارجی عدد است و لذا مبتنی بر نظر ایشان، جمع افراد در خارج منتهی به وجود حقیقی جدیدی می­شود که بر پایۀ تعداد آن جمع هویت می­یابد. اما مبتنی بر رویکرد آیت الله مصباح یزدی در قبال عدد، وجود جامعه از یک امر ذهنی فراتر نمی‌رود. تحلیل حکمی از عدد اگرچه برای هستی­شناسی جامعه راه­گشاست، اما ظرفیت آن برای پاسخ به بسیاری از موضوعات جامعه­ شناختی محدود است و لذا این مدخل فلسفی در کنار سایر مداخل فلسفی می­تواند نظریۀ حکمی جامع­الاطرافی در هستی­شناسی اجتماعی رقم زند.

یکی از موضوع‌های پربحث و چالش‌برانگیز در تاریخ اندیشه‌های کلامی و عرفانی اسلام، مسئله «رؤیت خداوند» است. مذاهب گوناگون اسلامی در این‌باره موضع‌های متفاوتی دارند؛ حتی گاهی اندیشمندانِ یک مذهب نظرگاه‌های گوناگونی ابراز کرده‌اند. با نظر به سودمندی مطالعه تطبیقی در تبیین بهتر مسائلِ مورد اختلافِ فریقین، این پژوهشِ بنیادی با بهره‌گیری از روش متن‌پژوهیِ تطبیقی، با تأکید بر دو کتاب شرح المسائل الوسائل فی الإشارات و الدلائل و تفسیر المیزان به بررسی تطبیقی دیدگاه «مقیمی دینوری» و سیدمحمدحسین طباطبایی در این‌باره پرداخته است. رهیافت پژوهش نشان می‌دهد: 1. هم«دینوری» هم «طباطبایی» به رؤیت خداوند در آخرت باور دارند؛ گرچه به ‌تصریح علامه، این رؤیت با چشم دل صورت می‌گیرد؛ 2. «دینوری» معتقد است فقط پیامبر (ص) با عنایت و تفضل الهی، نه با جُهد و به دلیل وحدت وجودی‌اش در این دنیا خدا را با چشمِ سر دیده است و این رؤیت برای هیچ‌کسِ دیگری قابل تحقق نیست؛ اما علامه این رؤیت را نیز شهودی می‌داند؛ 3. «دینوری» باورمند است با شرایطی می‌شود خدا را در همین دنیا با چشم سر دید؛ اما علامه معتقد است به ‌هیچ‌وجه در این دنیا امکان رؤیت بصری خداوند وجود ندارد.

يکي از مباحث مطرح در حوزۀ ادراکات، ارزش معرفتي آنهاست. معرفت حقيقي معرفتي است که مطابق با واقع باشد. فلاسفه احراز صدق گزاره‌هاي نظري را با ارجاع آنها به گزاره‌هاي پايه و بديهي ممكن مي‌دانند. هر معلوم نظري به‌واسطۀ استدلالی كه در نهايت به بديهيات مي‌رسد، ثابت، يعني احراز صدق مي‌شود. اکثر فلاسفه معتقدند وجه صدق قضاياي اوّلي را، به‌عنوان يكي از انواع بديهيات تصديقي، در ويژگي مفهومي آنها مي‌دانند؛ به اين معنا که صرف تصور موضوع و محمول و نسبت ميان آنها براي جزم به صدق آنها کافي است. ولي آيت‌الله مصباح يزدي تلاش کرده‌اند تا صدق برخي آنها را براساس ارجاع آنها به علم حضوري تبيين کنند. ايشان انتزاع مفاهيم فلسفي گزاره‌هاي اوّلي از علوم حضوري را زمينه‌ساز شکل‌گيري قضاياي اوّلي از آن مفاهيم و نيز نحوۀ حکم بر اتحاد موضوع و محمول براساس علم حضوري را ضامن صدق آن قضايا مي‌دانند؛ و بالاخره شرط رعايت اصول و قواعد منطقي در استنتاج تصديقات نظري از آنها را ضامن صدق تصديقات نظري و مطابقت آنها با واقع مي‌دانند. به‌نظر مي‌رسد ايشان در اين ديدگاهِ خود، متأثر از آموزۀ علامه طباطبائي است که هر علم حصولي برخاسته از علم حضوري است. اين نوشتار به روش توصيفي ـ تحليلي به بررسي اين مسئله مي‌پردازد که ديدگاه آيت‌الله مصباح يزدي در ارجاع قضايا به علم حضوري متأثر از علامه طباطبائي است.