جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شیخیه طرفداران شیخ احمد احسائی‌اند که در موارد متعددی از اصول عقاید، متمایز از شیعه‌ی امامیه‌اند بزرگان شیخیه همواره کوشیده‌اند در ظاهر خود را شیعه‌ی امامی بخوانند، اما با مراجعه به منابعی که مآخذ این فرقه محسوب می‌شود، می‌توان به نادرست بودن این ادعای ایشان پی برد. از مهم‌ترین عقاید شیخیه که راهی به غیر از راه تشیع امامی در نبوت و امامت پیموده‌اند می‌توان به مواردی چند اشاره کرد، از جمله اینکه: شیخیه در مورد جایگاه رسول خدا و همچنین ائمه اطهار(ع) دچار غلو گشته و شأنیتی بالاتر از بندگی خدا برایشان قائل شده‌اند، و ایشان را علل چهارگانه‌ی خلقت نامیده‌اند. طرفداران شیخیه معتقدند خدای تعالی رسول خدا وائمه اطهار(علیهم‌السلام) را آفرید و خلقت دیگر خلایق را به ایشان واگذار کرد. آنان در این باره معتقدند علل اربعه‌ی آفرینش، وجود امامان شیعه‌اند. و طوری در این باب سخن می‌رانند که گویا ایشان در این امر خلقت، مستقل از اراده و مشیت الهی عمل می‌کنند. می‌توان گفت رایحه‌ی خداگونه سازی و بخشیدن صفات الهی به ائمه از عقاید آنان استشمام می‌شود. لذا می‌توان شیخیه را، شیعه‌ی امامی غالی بر شمرد. و نیز شیخیه با قائل شدن به معراجی غیر از معراج مشهور در نزد شیعه راهی دیگر پیموده‌اند و با سخن راندن دو پهلو در نهایت قائل به معراج با جسم خاص و ترقیق و لطیف شده و به اصطلاح، جسم هورقلیایی، شده‌اند. شیخیه به مسائل دیگری اعتقاد داشته است؛ از جمله: وجود امام زمان(عج) در عالم هورقلیا در دوران غیبت، نیابت خاصه در دوران غیبت کبری، اعتقاد به رکن رابع و... عقاید شیخیه سر منشأ بسیاری از گروه‌های سیاسی مثل بابیگری، بهائی‌گری و ازلی‌گری می‌باشد که بعد از شیخیه به لباس مذهب و فرقه در آمدند.

برداشت نادرست از آموزه ظهور یا بازگشت منجی موعود، نظر به جایگاه و اهمیت این آموزه در ادیان ابراهیمی، از جنبه‌های مختلف در طول تاریخ، نقش مهمی در پیدایش فرقه‌های متعددی در این ادیان داشته است. در اسلام، فرقه شیخیه و در مسیحیت فرقه مورمون‌ها از این دسته‌اند. در اسلام، پیروان شیخ احمد احسایی با ادعای کشف و شهود و طرح نظریه رکن رابع به عنوان نایب خاص امام عصر (عج)، موجب جدایی فرقه شیخیه از بدنه اصلی تشیع شدند. در مسیحیت نیز جوزف اسمیت با ادعایی مشابه، یعنی ادعای تجربه مکاشفه و نیز دریافت مأموریتی اصلاح‌گرایانه، به منظور مقدمه‌چینی برای بازگشت عیسی مسیح، مورمونیسم را پایه‌گذاری کرد. نکته قابل توجه در خصوص این دو فرقه، شباهت نحوه پیدایش این دو فرقه است که در این مقاله بررسی خواهد شد.

دانش مندان دین، این وارثان پیامبر و نگه بانان اسلام ناب محمدی، در طول تاریخ پرفراز و نشیب اسلام، همواره کوشیده اند تا با تفسیری درست از دین، به روشن گری و هدایت مردم بپردازند. آنان در این راه، زحمات طاقت فرسایی را متحمل شده اند تا این آیین نورانی، دچار تحریفات عالم نمایان نشود.آیه اله شیخ محمدتقی برغانی از جمله عالمان راستین مذهب تشیع بوده که در دوران سیاه و تاریک قاجار، چراغ راه مردم شده و ایتام آل محمد را از فرو افتادن در دام شیخیه و سپس بابیه حفظ نموده است. ایشان ابتدا با شیخ احمد احسایی، بنیان گذار فرقه شیخیه، جلسه مناظره تشکیل داد و پس از خلع سلاح علمی وی، او را تکفیر نمود. هم چنین سیدکاظم رشتی، جانشین احسایی را نیز تکفیر کرد. پس از انشعاب شیخیه به بابیه، این بار این عالم آگاه و هوشیار به مبارزه با این فرقه پرداخت و از تهدید و ارعاب بابیه نهراسید و جان شریفش را در این راه گذاشت و شهید شد.

یکی از آثار و نتایج عقاید خاص شیخیه در مورد باب امام عصر، بسترسازی برای پیدایش فرقه ضاله بابیت، به رهبری علی محمد باب شاگرد سیدکاظم رشتی بود. مهم ترین وجه ارتباط میان شیخیه و بابیه، اعتقاد به رکن رابع و بابیت است. رکن رابع آموزه ای است که از ابداعات فرقة شیخیه بوده و پیش از ایشان به این معنا و مفهوم خاص موردنظر شیخیه، در معارف و عقاید شیعة امامی مطرح نبوده است. رکن رابع در اندیشة شیخیه، عبارت از واسطه ای است که خلق را به حجت خدا و امام غایب رهنمون گشته و بدون تصور رکن رابع، وجود امام را لغو و بیهوده می خوانند. ازاین رو، شیخی ها اصول دین را چهار اصل می دانند. توحید، نبوت، معاد و رکن رابع. این دستگاه فکری خاص شیخیه در مورد رکن رابع، زمینه ساز آفرینش محصولی چون ادعای بابیت علی محمد شیرازی شد.

ایدة رکن رابع در فرقة شیخیه، از جایگاه ویژه ای برخوردار است؛ به طوری که برخی سران این فرقه، آن را برتر از اصول دین، حتی توحید و به عنوان اساس هستی و فلسفة آفرینش قلمداد کرده اند. سخنان سران شیخیه در تبیین رکن رابع، در نظام اعتقادی این فرقه دارای اشکالات و چالش های اساسی است و اختلافات عمیقی میان این ایده و اصول و مبانی اعتقادی شیعه، ازجمله نظریة نیابت وجود دارد. این نوشتار بر آن است که پس از بررسی مفهوم، جایگاه و مبانی رکن رابع در نظر شیخیه، نسبت آن با نظریة نیابت (عامه و خاصه) در فرهنگ شیعی را بررسی کند. بررسی به عمل آمده حاکی از آن است که: ایدة رکن رابع، انحراف و بدعتی در مبانی شیعه بوده و با نظریة نیابت، تفاوت های اساسی دارد؛ ضمن اینکه خود نیز از مبنا و دلیل قابل قبولی برخوردار نیست.

با بررسی تالیفات اندیش مندان و بزرگان هر عصر، می توان موضوعات مورد توجه قرار گرفته آن عصر را دریافت چرا که در هر مقطعی از تاریخ به جهت اوضاع و شرایط حاکم بر آن مقطع، برخی موضوعات مورد توجه مولفان قرار گرفته و رشته تالیفات آنان را به سمت خود کشانده است و عصر قاجار نیز از این امر مستثنی نبوده و با اندکی تامل در سمت و سوی تالیفات این عصر می توان به خوبی دریافت که موضوع مهدویت به جهت بروز اندیشه های انحرافی در ایران و سایر بلاد اسلامی از مباحث مهم و مورد توجه اندیش مندان مسلمان اعم از شیعه و سنی بوده که کثرت کتب تدوین شده درباره مهدویت در عصر قاجار خود گویای این حقیقت می باشد که این نوشتار در صدد بیان همین مهم می باشد.

آخرالزمان فصل مشترک میان همه ادیان به شمار می رود و در تعالیم تمامی ادیان بزرگ از دوره ای به نام آخرالزمان یاد شده است. از جمله ویژگی های مهم این دوره، ظهور منجی آخرالزمان است. آموزه ظهور موعود آخرالزمان به خصوص در دو دین اسلام و مسیحیت جایگاهی ویژه ای دارد. نظر به اهمیت این موضوع برای پیروان این ادیان و شوق و انتظار همیشگی آنان برای درک واقعه ظهور، همواره در طول تاریخ، افرادی از این رغبت عمومی سو استفاده کرده و به نام منجی موعود به فرقه سازی دست زده اند. از این رو در طول دو سده گذشته در هر دو دین اسلام و مسیحت، بسته به عوامل مختلف و البته با پیش فرض اعتقاد به ظهور منجی موعود، فرقه های گوناگونی شکل گرفته اند. نکته درخور توجه در این مساله، این است که عوامل و فاکتورهای مشترکی در دو دین مورد سوء استفاده رهبران فرقه ها قرار گرفته است که بعضا این فرقه ها را تحت عامل مشترکی قرار می دهد.در این نوشتار به بررسی عواملی می پردازیم که بر پایه ظهور منجی موعود، سبب پیدایش فرقه های متعدد در دو دین اسلام و مسیحیت شده اند؛ عواملی همچون طرح ادعای منجی موعود بودن، ادعای نیابت از جانب شخص منجی، تاریخ پنداری برای ظهور و نقش شرایط اجتماعی در ظهور موعود. بدین منظور به سراغ فرقه های شیخیه، بابیه، بهاییت، قادیانیه و جنبش مهدی سودانی در اسلام و سه فرقه ادونتیسم، مورمونیسم و شاهدان یهوه در مسیحیت رفته ایم.