جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن سینا پزشک نامی عالم (Scientist) بزرگ و خلاصه رئیس فیلسوفان عالم اسلام است با اینکه در قرون وسطی زندگی می کرده ولی هرگز روحیه واندیشه قرون وسطایی نداشته است. او همچون فیلسوفان دوره تجدید حیات علمی و فرهنگی (رنسانس) مخالف هر نوع تحجر و تقلید بوده و سند درستی هر امری را عقل و تجربه می شناخته و با سعه صدر و دیدی فراتر از زمان و محیط خود به مسائل می نگریسته و برای انکار چیزی تا دلیل و برهان روشنی نمی یافته آن را در بوته امکان می نهاده است. از این روی شهود عرفا و کرامات اولیا را از دید عقلی ممکن می دانسته و در برخی از رسالات و کتاب هایش به توجیه فلسفی آنها پرداخته است. این امر باعث شده عده ای نوعی عرفان به وی نسبت دهند و حتی احیانا او را صوفی وحدت وجودی پندارند که به نظر بعید می نماید زیرا چنانکه در متن مقاله خواهیم دید از مطالعه احوال و آثار وی بر می آید که او هرگز به سیر و سلوک نپرداخته و راه و روش صوفیان در پیش نگرفته بلکه از آغاز تا پایان زندگانیش همچنان عالم و فیلسوف و پای بند عقل و استدلال بوده و براستی فیلسوف به دنیا آمده و فیلسوف از دنیا رفته است.

چگونگی آفرینش، فاعلیت الهی و پیدایش کثرت در عالم، سه تعبیر از یک مسأله مهم فلسفی در نظام‌های فلسفی نوافلاطونی و اسلامی است. قاعده الواحد یکی از عناصر مهم در نظریه فاعلیت خدا در نظام‌های مذکور است. ریشه این قاعده در افکار افلوطین و تا اندازه‌ای ارسطو یافت می‌شود؛ در نظام‌های فلسفی فارابی و ابن‌سینا تبیین‌های دقیق‌تر و جامع‌تری از این اصل وجود دارد. مهم‌ترین مسایلی که پیرامون این اصل در نظریه فاعلیت خدا مطرح است عبارتند از: این قاعده تا چه حد می‌تواند نحوه فاعلیت الهی و پیدایش کثرت در عالم را بازگو کند؛ دیگر این‌که اعتماد نظام‌های فلسفی فارابی و ابن‌سینا به این اصل تا چه اندازه است؛ و سرانجام،‌ شیخ‌اشراق چه نقدهایی بر این اصل و توجیه آن دارد و خود از چگونگی آفرینش الهی، چه تبیینی ارائه می‌دهد؟ شهاب‌الدین ‌سهروردی این اصل را با نگاه اصلاح و تعدیل نگریسته و به تنسیق جدیدی از آن دست‌ یازیده ‌است. در راه‌ حل وی، ضمن محدود شدن جریان قاعده به رابطه ایجادی خدا و معلول اول، از رابطه کمالی و مستقیم خدا با همه معلول‌ها، و کنار رفتن فرضیه‌های نجوم بطلیموس و صدور کثرت از واحد سخن گفته ‌شده ‌است.

پی بردن به عمق معنا و جان کلام بسادگی ممکن نیست و بدون داشتن قریحتی ذاتی و رحمتی ربوبی میسر نمی‌شود. ظاهر گفتار حکما از مفاهیم عمیق و ژرف آن حکایت نمی‌کند، علی‌الخصوص وقتی با رمز و تمثیل همراه باشد. گاه افسون کلام و آرایه‌های سخن بعضی را مفتون ظاهر می‌سازد و از درک معانی باطنی بازشان می‌دارد. خام‌اندیشی آفتی است که در اذهان بعضی رسوخ کرده و آنان را گرفتار جهل مرکب ساخته است . اینان با هر گفتار در ظاهر آراسته‌ای به وجد می‌آیند، با هر نشانی از تشخص و روشنفکری ساده‌لوحانه مجذوب می‌شوند و هویت و اصالت خود را از یاد می‌برند و در این پندار باقی می‌مانند که با خواندن ورقی معانی دانسته‌اند. آنگاه به خود اجازه می‌دهند در ژرفترین مسائل فلسفی و غامضترین مضامین عرفانی که حاصل عمر حکیم یا عارفی بزرگ بوده است وارد شوند و اظهارنظر کنند. دقت‌نظر و تلاش مولف این کتاب در بیان اندیشه‌های فلسفی حکمای اسلامی قابل تقدیر است ، اما قضاوت در این موضووع را که وی تا چه حد در فهم و استنباط فلسفهء قطب‌الدین شیرازی و شیخ اشراق بر صواب رفته به اهل فن می‌سپارم. شرح زندگانی و آثار قطب‌الدین شیرازی از آنچه تاکنون درباره او نوشته‌اند کاملتر و محققانه‌تر است . مولف ، بیشتر منابع مربوط به شرح حال او را از نظر گذرانده و گاه به تحلیل اخبار و گزارشهای رسیده و مقایسه آنها با یکدیگر می‌پردازد. سیر تحول زندگی قطب‌الدین، مسافرتها و ویژگیهای اخلاقی او با استناد به منابع موجود بیان می‌شود. نوشته‌ها و افکار قطب‌الدین با بررسی مهمترین آثارش : شرح حکمه‌الاشراق و دره‌التاج آغاز می‌شود. مولف با تامل در متن عبارات و گفته‌های قطب‌الدین و آگاهی از مشرب فیلسوفان پیش از او به شرح و تحلیل افکار وی می‌پردازد. از آنجا که قطب‌الدین در اصل فیلسوفی اشراقی است ، باز نمودن نکات اساسی فلسفهء اشراق و تحلیل فلسفهء سهروردی در این کتاب هدف اصلی آن را تشکیل می‌دهد. افکار و اندیشه‌های سهروردی در حکمه‌الاشراق ابتدا از طریق ذوق برای او حاصل می‌شود، سپس برای اثبات آنها به اقامهء براهین فلسفی توسل می‌جوید. شیخ اشراق در کتاب خود روی سخن با کسانی دارد که هم در جستجوی حکمت ذوقی هستند و هم در جستجوی حکمت بحثی، حکمت بحثی صرف را باید در کتابهای دیگر او مثل تلویحات جستجو کرد. مقایسهء فلسفه اشراق با فلسفهء مشاء - البته به گونه‌ای که سهروردی آن را تفسیر می‌کند - و نگاهی انتقادی به آن - که اساس حکمه‌الاشراق را تشکیل می‌دهد از جمله مسائل دیگر مورد بحث در این کتاب است .

جناب میرابوالقاسم فندرسکی از اساطین حکمت و در عین حال تقریبا کم شهرت عهد صفوی است. این حکیم علیرغم علو شأنش در حکمت و فنون ریاضی مجهول القدر است و آثار مختصری ازو بدست رسیده. در تعیین مشرب فلسفی او اختلاف است. برخی به اشراقی بودنش حکم کرده و اکثر به چند بیتی از قصیده یائیه میر متمسک می شوند که مضامین آن عقیده گوینده اش به مثل افلاطونی را به ذهن متبادر میسازد. برخی دیگر نیز قائل به مشائی بودن او می باشند و البته آنچه از مباحث فلسفی صریح میر برمی آید جز عقیده اخیر را تأیید نمی کند. میر فندرسکی سالیانی را در هندوستان به سیر آفاقی و انفسی سپری کرد و سخت از عرفان هندی متأثر گشته بود شرح او بر کتاب (جوک باسشت) یادگار آن ایام است. وی در طول حیات خود مورد تکریم و تعظیم شاهان صفوی و سلاطین هندوستان بود ولی هرگز روح بزرگش مسخر اعتباریات نگردید و در کمال استغنا عمر شریفش را به سر برد. آنچه از میر بدست رسیده اکثر به صورت جزوات کم حجم و تعلیقه گونه ای است که همگی نشانگر ادراک فوق العاده میر و تبحر در تقریر مباحث حکمی است. نثری روان و شیوا دارد و به شدت از تصنع و تکلف گریزان است و متکلفین را فرومایه می داند. برخی از آثار وی عبارتنداز : رساله صناعیه، شرح جوک باسشت، جوابیه میر به آقا مظفر کاشانی و رساله الحرکه. میرفندرسکی سرانجام در سن 80 سالگی در سال 1050 قمری دعوت حق را لبیک گفت و در قبرستان تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شد.

تجرد نفس، به عنوان مهم ترین مساله در دانش نفس شناسی، مورد توجه فیلسوفان بزرگ نفس، یعنی افلاطون، فلوطین و ابن سینا، بوده است. آنان هر کدام در این زمینه، مباحث جدید و نوآوری های مهمی را طرح کرده اند. اکنون این مساله مطرح است که سهروردی، بنیان گذار حکمت اشراق در اندیشه اسلامی، که درباره تجرد نفس سخن گفته، آیا در این باره دلایل و منظرهای جدیدی به شناخت ماهیت نفس دارد؟ به ویژه که او صاحب نظریه علم حضوری است و این دیدگاه با ماهیت نفس مرتبط است. پاسخ، چنان که در مقاله بدان پرداخته شده، این است که شیخ اشراق، هم از طریق علم حضوری و هم در ادامه دلایل پیشینیان، از جمله ابن سینا، سخنان جدیدی را در اثبات تجرد نفس و چگونگی این تجرد بیان کرده است:‌ او علم حضوری را از کارکردهای نفس دانسته و با بررسی تحلیلی برخی از مفاهیم، دلایل دیگری بر تجرد نفس آورده که در نوع خود بی نظیر است؛ سهروردی علاوه بر این دو شیوه، در رساله های عرفانی خود، از زبان نمادین نیز در تبیین ماهیت نفس بهره برده،‌ منظرهای جدیدی گشوده است. بدین دلیل، شیخ اشراق را می توان فیلسوف نفس دیگری از شمار فیلسوفان بزرگ یاد شده دانست که در نفس شناسی صاحب دیدگاه خاص و نوینی هستند.

اساس فلسفه اشراق «نور برتر» است که اصل و منشا هستی به شمار می رود و با حکمت خسروانی و پهلوی ایرانیان باستان و نیز حکمت یونانیان قدیم مرتبط است و سهروردی احیا کننده این فلسفه، در دامن عرفان و حکمت اسلامی است. با توجه به کاربرد واژه «نور» و ترادفات آن با بسامد بالا در اشعار مولانا، متوجه جایگاه خاص این واژه در افق فکری وی می شویم. براین اساس، در این نوشته سعی شده است مناسبات و مشابهات محتوایی نور در آثار سهروردی و اشعار مولانا بررسی و نمایانده شود.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (pdf) مراجعه فرمایید.