جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

استاد محمد‌رضا حکیمی با بهره‌گیری از بخش‌هایی از آرای بزرگان حکمت اسلامی، کوشیده است مقاصد مکتب تفکیک را از زبان خود این فیلسوفان بازگو کند و حکمت را از زبان خود حکیمان بی‌مقدار جلوه دهد. ایشان با گزینش بخش‌هایی از سخنان شیخ الرئیس، محقق طوسی، صدر المتألهین، علامه طباطبایی و امام خمینی و نیز با چشم‌پوشی از سیرۀ علمی و عملی این بزرگان، به طور غیر‌مستقیم آنها را به تناقض در رفتار و گفتار متهم کرده و فلسفه (و عرفان) را از دید این فیلسوفان نامدار بی‌ارزش جلوه داده است. در این مقاله تلاش کرده‌ایم با نشان‌دادن پاره‌ای از اشکال‌ها در گفته‌ها و نوشته‌های ایشان، اولاً، نادرستی اتهام تقابل فلسفه و فیلسوف (یا عرفان و عارف) با معارف اهل بیت (ع) را نشان دهیم؛ ثانیاً، اندک‌عبارت‌هایی را که استاد حکیمی از میان ده‌ها کتاب فلسفی گلچین کرده‌ و آنها را شاهدی بر بی‌اعتباری فلسفه (و عرفان) قرار داده است ارزیابی کنیم و با ذکر قرینه‌های مختلف از آرای خود فیلسوفان و نیز با درنظرگرفتن سیره علمی و سلوک عملی ایشان، معنای صحیح عبارت‌های مزبور را نشان دهیم.

کتاب « دروس اعتقادی ، مجموعه مباحث اعتقادی است که در حدود سال ۱۳۶۸ شمسی در جمع دبیران دبیرستان های استان سیستان و بلوچستان تدریس شده است که پس از جمع آوری به صورت کتاب منتشر گردیده است و در آن از مباحث اختلافی عقاید و نقد نظریات پرهیزگردیده ؛ چرا که مقصود بیان یک سلسله عقاید شیعه به صورت مختصر ونسبتا روان بوده است . این کتاب در چاپ جدید به صورت کامل نوآفرینی شده است . مباحث کتاب در چهار بخش ارائه شده است : بخش اول مباحث هستی شناسی ( خداشناسی ) مطرح شده است که در آن از آفریدگار جهان ، بحث صفات و اقسام توحید سخن به میان آمده و بخش دوم به پیامبر شناسی ( راه و برنامه شناسی ) اختصاص یافته و نبوت و عصمت بیان شده است . بخش سوم کتاب درباره امامت است و امامت خاصه امامت سایر ائمه ع(ع) است تا حضرت مهدی (عج) ، دلیل های منکرین امامت بلا فصل حضرت علی و پاسخ آن و شخصیت و امتیازات ائمه معصومین (ع) ، عناوین مباحث آن است . بخش چهارم به معادشناسی و انسان شناسی اختصاص یافته و در آن از زندگی انسان بعد از مرگ ، قبروسؤال قبر وعذاب وثواب در قبر ، قیامت ومسائل مربوط به قیامت ، معاد جسمانی و بهشت و دوزخ گفت و گو شده است این کتاب در ۳۲۰ صفحه ، از سوی موسسه معارف اهل بیت (ع) در سال ۱۳۹۵ منتشر شده است .

مراتب فعل الهی یکی از مهم ترین مباحثی است که تبیین کلامی و فلسفی آن با یکدیگر متفاوت است؛ از این رو در این نوشتار مراتب فعل الهی که عبارت است از: مشیّت،اراده، قدر، قضا، اذن، اجل و کتاب، که عمدتاً از کتاب های کلامی، فلسفی، تفسیری و روایی علّامه طباطبایی و آیت اللّه جوادی دو نماینده اندیشمند نوصدرائی، و شیخ مجتبی قزوینی و همچنین آیت اللّه ملکی میانجی دو چهره شاخص مدرسه خراسان است؛ توصیف، تحلیل و مورد بررسی تطبیقی و مقایسه قرار می‌گیرد؛ چرا که در زمان معاصرمی‌توان مدرسه کلامی خراسان یا مکتب تفکیک به مرکزیت مشهد و نوصدرائیان به مرکزیت قم را دو سر طیف کلامی در مذهب امامیّه به حساب آورد. در این مراتب از فعل الهی تفاوت دیدگاه وجود دارد که عمده علّت آن، تفاوت روش علمی است. مرحوم علّامه مشیّت و اراده را از صفات فعل و مغایر با علم الهی می‌داند و در مقابل آیت اللّه جوادی پس از تقسیم مشیّت و اراده، به دو قسم فعلی و ذاتی، منظور از اراده فعلی خداوند را همان تحقق مراد می‌داند که صفت فعل خداست و قائل است اراده ذاتی خداوند واقعیت وجودی ممتاز از علم ذاتی ندارد و مصداقاً عین ذات خداوند است. از سوی دیگر شیخ مجتبی قزوینی و آیت اللّه ملکی نیز با پیگیری روش اجتهاد متن محور با مراجعه به آیات و روایات مشیّت و اراده خدا را امری حادث و مغایر با علم الهی و از صفات فعل می‌دانند. در مورد قضا و قدر علّامه بر این باور است که قضای الهی همان صورت های علمی لازمه ذات واجب بوده و اندازه هایی که به اعتبار همان صورت های علمی به موجودات مادی ملحق می‌شود قدر الهی است. آیت اللّه جوادی نیز قضا و قدر الهی را عین علم خدا می‌دانند. ولی در مقابل شیخ مجتبی قزوینی و آیت اللّه ملکی قضا و قدر را دو مرتبه از مراتب تعیّن علمی فعل الهی بر می‌شمرند. و در پایان در مورد اذن، اجل و کتاب، دیگر مراتب فعل الهی علّامه و آیت اللّه جوادی بر باور ورود این سه مرتبه در علم خداوند بوده ولی دو اندیشمند مدرسه کلامی خراسان این مراتب را نیز از مراتب تعیّن علمی فعل الهی می دانند.

یکیاز مباحث مهم ، در فلسفه اسلامی، بحث غایتمندی جهان است . درعصر ما گروهی از اندیشمندان مسلمانکه پیروان مکتب تفکیک نامیده می شوند ، مسأله علیت را ، آن گونه کهفیلسوفان تحلیل می کنند، نمی پذیرند. این رساله در صدد آن است که مسأله غایتمندی جهان از نظر شارحان صدرایی و پیروان مکتب تفکیک را بررسی نماید . اهمیت موضوع به این خاطر است که نوع نگرش به اصل غایتمندی نقش مهمی در مبانی فکری و رفتاری انسان دارد. شارحان صدرایی و پیروان مکتب تفکیک هر دو ،اصل غایتمندی و حاکمیت علت غایی را بر کل جهان هستی پذیرفته اند . ولی در عین حالبا هم اختلاف نظر دارند .

معناشناسی صفات الهی، به عنوان یکی از محوری ترین مباحث معرفت شناسی، از این سخن می گوید که آیا همان معنایی که از صفات مخلوقات به دست می آید را، می توان به ذات اقدس اله نیز منتسب نمود یا اینکه هیچ گونه مشابهتی میان معنای صفات الهی و صفات انسانی وجود ندارد؟ برای فهم دقیق این مطلب به بررسی آرای علامه طباطبایی و آیت الله ملکی میدانجی پرداختده شده است. از آن جا که علامه طباطبایی به عنوان یک متفکر و متکلم و طلایه دار مکتب نو صددرایی هسدتند و آیت الله ملکی میانجی نیز بعنوان یکی از اندیشمندان مکتب تفکیک می باشند، بررسی و بحث پیرامون آرای این دو بزرگوار می تواند فهم بهتری از آیات و روایات پیرامون صفات الهی و شناخت آن، به جامعه علمدی عطدا می کند. دیدگاه کلامی علامه طباطبایی پیرامون معناشناسی صفات الهی، بر اساس مبانی حکمدت متعالیده د بدا بوده و امکان »اشتراک معنوی و تشکیک وجودی« تکیه بر اصول اصالت وجود و تشکیک وجودد مبتنی بر نظریه شناخت صفات الهی را از جانب عقل و به صورت ایجابی امکان پذیر می داند. آیت الله ملکدی میدانجی ضدمن تأکید بر اصول مکتب تفکیک، شناخت خداوند را منحصر در معرفت فطری دانسته و ضمن تأکید بر عدم کارآیی معتقد گشته »اشتراک لفظی« عقل در این خصوص به اند. بررسی تطبیقی دیدگاه این دو شخصیت موضوع ایدن پایان نامه می باشد. حیطه بررسی آن نیز محدود به کتب این دو بزرگوار است. از نظر اساتید و همفکران ایشان در صورت لزوم برای تبیین بیشتر بهره برده شده است. در این پایان نامه ابتدا به مبادی تصوری و تصدیقی موضوع پرداخته شده و ضمن بیدان نظدرات مشدهور پیرامون معناشناسی صفات الهی، بر معیار اصلی فهم صفات الهی، از منظدر روایدات رخدروز از دو حدد تشدبیه و تعطیل)به صورت خاص توجه شده است. سپس به آرای علامه طباطبایی در خصوص معنا شناسی صفات الهی، پرداخته شده و ضمن بیان نظر ، به اعتقاد ایشان بر کارآیی عقل و امکان تحلیدل آن در قالدب فهدم »اشتراک معنوی«شاخص ایشان مبتنی بر ایجابی از صفات، بر نفی الهیات سلبی تأکید شده است. پس از آن، آرای آیت الله ملکی میدانجی ، مبتندی بدر صفات و نفی فهم عقلانی از صفات و رد الهیات سلبی و فهم ایجابی از آن، »اشتراک لفظی« تبیین شده اسدت. از مقایسه میان آرای این دو شخصیت، تأکید بر نفی الهیات سلبی و بیان ایجابی از صفات الهدی، ضدمن صدحه گذاشتن بر تفاوت دیدگاه آنان در خصوص اشتراک معنوی و لفظی، بدست می آید.

«الحیاة» مجموعه ایست علمی، پژوهشی و تخصصی که در آن تعالیم اسلام، بر پایه قرآن کریم و حدیث شریف توسط علی و محمد و محمدرضا حکیمی تدوین و عنوان گذاری و فصل بندی شده، که راه یک زندگی آزاد و پیشرو را، هم برای فرد و هم برای جامعه، نشان می‌دهد. این اثر توسط احمد آرام ترجمه شده است. «الحیاة» مجموعه ایست دایرة المعارف گونه، منعکس کننده یک نظام فکری- عملی به دست آمده از متن اسلام، شامل پاسخ به بسیاری از مسائل زندگی متحول انسانی، بر پایه پی ریزی حاکمیتی درست. بنا بر این این کتاب تنها مجموعه‌ای از آیات و احادیث نیست، بلکه تنظیم جهان شناسی و ایدئولوژی اسلامی است با التزام دقیق به اینکه این جهان شناسی و ایدئولوژی به دست آمده از قرآن و حدیث و از فهم مجموعی و موضوعی آنها باشد. از این رو «الحیاة» عرضه کننده یک نظام مکتبی و یک جریان پیوسته است نه فصل‌هایی پراکنده و موادی گزیده و فاقد ارتباط اندام وار، بلکه بابها و فصل‌های آن یکسر، یک پیکره واحد شناختی و فکری و عملی را ارائه می‌کند و یک جهان نگری فراگیر را در پیش دیده‌ها می‌نهد. مولف سعی کرده برای اینکه کتاب از اعتبار خاصی برخوردار باشد موارد ذیل را رعایت کرده است: ۱- آیات قرآن کریم: در آغاز فصل‌ها و عناوین مسائل، در بیشتر موارد، آیات قرآن کریم ذکر شده و به «ثقل اکبر» استناد گشته است. ۲- انطباق مضمونی احادیث با آیات، که نشان دهنده شرح و تفسیر و بیان بودن روایات و احادیث نسبت به تعالیم قرآنی است. ۳- تعاضد مضمونی احادیث الف: انطباق مضامین دیگر احادیث با احادیث نبوی که خود نشانگر اینست که احادیث ائمه طاهرین- علیهم‌السّلام- در همان راه و همان تعلیم و همان خط شناخت و اقدام فرمایشات نبوی است. ب: تعاضد مضمونی احادیث امامان، خود این احادیث نیز با یکدیگر هماهنگی استوار و حرکتی همگون دارند و هر یک مضمون دیگری را تایید می‌کند. خود این تعاضد مضمونی موجب اعتماد به مضمون حدیث می‌گردد. ۴- ذکر مآخذ: علاوه بر آدرس آیات قرآن کریم، ماخذ هر حدیث نیز به همراه آن نام برده شده است. و این مآخذ در نوع خود معتبر است به ویژه آنکه بیشتر آنها، مستقیم و غیر مستقیم، از مصنفات قدما و کتب اربعه و... که هر کدام به گونه معتبر تلقی می‌شوند، فراهم آمده‌اند. کتاب با سرآغازی بر ترجمه فارسی و سپس مقدمه‌ای آغاز می‌شود. و مشتمل بر ابوابی چند است و در هر باب فصولی گنجانده شده است. کتاب سرشار است از موضوعات متنوع و گوناگون که از آیات شریفه قرآن و احادیث معصومان- علیهم‌السّلام- فراهم آمده است. در پایان هر باب عنوانی «نگاهی به سراسر باب» به چشم می‌خورد مقصود از آن اینست که اگر چه به صورتی بسیار فشرده- اندیشه و رهنمونی‌ای که مواد هر باب به دست می‌دهد، با خواننده در میان نهاده شود و پرتوی بر این داده‌ها افکنده گردد.

مجموعه ی حاضررویکردی توصیفی تطبیقی نسبت به یکی از منظرهای دین پژوهی و اندیشه ورزی به نام فطرت است که می تواند بستر ژرف کاوی را در ساحت نگاه اهل اندیشه و باور بگستراند.بررسی تطبیقی ماهیت فطرت در دیدگاه شهید مطهری و مکتب تفکیک هدف اصلی این پژوهش است تا بدینوسیله نسبت به یکی از ابزارهای مهم معرفتی یعنی همان فطرت، شناخت پیدا کرده و با فهم بهتر آن در بکارگیری این گوهر درونی قدمی موثر بردارد.فطرت گونه ‏اى خاص از ساختار خلقى و سرشتى است که انسان در آغاز آفرینش خود و پیش از قرار گرفتن در شعاع تأثیر عوامل مختلف دارا می باشد در دیدگاه شهیدمطهری فطرت از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و ایشان در راستای تببین واقع گرایانه آن تلاشهای فکری در خور توجه و شایسته ای انجام داده اند . استاد مطهّری با تحلیلی فلسفی، توسعی در معنای قرآنی فطرت قایل شده اند.سپس فطرت را در دو بعد بررسی می کنند وبدین امر قائلند که فطرت دو بعد ادراکی(عقل) و احساسی(دل) دارد، که بعد ادراکی آن نیز به دو قسم تصورات و تصدیقات تقسیم‌پذیر است. در باب فطرت ادراکی، استاد مطهّری معتقدند که انسان تصورات فطری ندارد؛ ولی تصدیقات فطری به معنای تصدیق بدیهی اولی دارد.در مکتب تفکیک نیز به عقل فطری اشاره شده است. در نگاه اهل تفکیک، عقلِ اصطلاحىِ فلاسفه به کلى با عقل فطرى بشرى متفاوت است . تفکیکیان معرفت فطری را برای شناخت کافی دانسته و اظهار می دارند عقل فطرى امرى نورانى، مجرد و بسیط است که به صورت بالذات استقلال دارد و خداوند آن را براساس حکمت خود، بر بندگانش ارزانى مى دارد و هر کس را هم که لایق نداند، از وصول بدان محروم مى کند و تلاش انسان در جهت هدایت تنها تلاش سلبی است .دراین پژوهش نهایتا بدین نتیجه رسیده ایم که،کم تاثیر دانستن عقل ومعرفت عقلی در هدایت و بستن باب تعقل توسط مکتب تفکیک منجر به این امر شده است که قائل به نوعی معرفت شهودی شوند بدون این که بر ای این معرفت تبیین عقلی ارائه دهند و همین امر معرفتی ناقص برای تفکیک به ارمغان آورده است.

ادعاى اصلى تفكيكيان، جدايى جريان وحى از عقل و كشف است. آنان مدعى هستند كه براى دستيابى به معارف دينى، بايد به تفكيك ميان عقل و كشف از دين همت گمارد. تفكيكيان براى موجه جلوه دادن اين ادعا از روش هاى مختلف بهره مى برند. يكى از روش هاى آنان انتساب اين ادعا به مشاهير و بزرگان دين است؛ به همين دليل محمدرضا حكيمى در بسيارى از آثار خود، اين ادعا را به علامه طباطبائى نسبت مى دهد و او را مدافع فرضيه تفكيك معرفى مى كند تا شايد از اين رهگذر بتواند نظر بخشى از آحاد جامعه را به مدعيات فرضيه تفكيك سوق دهد. براى تحليل بهتر ادعاى آقاى حكيمى در خصوص طرفدارى علامه از مدعيات تفكيكيان، نخست دو محور اصلى ادعاى ايشان استخراج، و سپس جداگانه مورد تحليل واقع شده اند. پس از تحليل اين دو محور به روش حلى و نقضى روشن شد كه اولاً، علامه طباطبائى معتقد به ادعاى تفكيكيان نيست و ثانيا محمدرضا حكيمى دچار خلط ميان مقام ثبوت و اثبات شده و در نهايت گام در تحريف معنوى سخن علامه طباطبائى نهاده است.