جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حضرت علی (ع) نزد عموم مسلمانان از جایگاهی ویژه برخوردار است. شاعران ادب پارسی اعم از شیعه و سنّی در ابراز ارادت و محبّت خود به آن بزرگمرد دادگری و جوانمردی اشعار بسیاری سروده و دیوان‌های خویش را به ستایش او مزیّن نموده‌اند. ابن‌حسام خوسفی شاعر شیعی دوازده‌امامی قرن نهم هجری و ناصرخسرو شاعر توانمند اسماعیلی مذهب قرن پنجم هجری از جمله این شاعران هستند که در ابیات بسیاری از دیوان‌های خود به بازتاب سیمای علی (ع) پرداخته‌اند. در بررسی مقایسه‌ای دیوان این دو شاعر مشخّص می‌شود آنان در دو دوره زمانی و مکانی متفاوت، مذهب و ویژگی‌های شخصیّتی و فکری جداگانه، در ترسیم سیمای علی(ع) شیوه‌ی عمل و نقطه نظرات متفاوتی داشته‌اند. ابن‌حسام حدود یک سوم از دیوان خود را به ستایش علی(ع) اختصاص داده است و با توجّه به بسط و کمال ادبیّات عرفانی قرنهای ششم، هفتم، هشتم و نهم در این توصیفات بر طرح جنبه‌های عاشقانه‌ی شبه عرفانی، مفاهیم ولایی، خوانش‌های مدنی و اخلاقی توجّه و تأکید بیشتری کرده است و با گذشت نه قرن از صدر اسلام و تغییر اوضاع ادواری، سیاسی و اجتماعی ، رویکردهای نقلی، اسطوره‌ای و افسانه‌ای نیز داشته است امّا ناصرخسرو از نظر نسبت کمّی، کمتر به مدح و توصیف علی (ع) پرداخته است و در توصیفات خود بیشتر نگاه حکیمانه کلامی به فضایل آن حضرت داشته و بر علم تأویل، رازداری، اساس بودن وی در دین ، و نیز بر اهداف انقلابی و ایدئولوژیکی اسماعیلی تأکید کرده است و صفات و شایستگی‌های علی (ع) برای امامت و خلافت را کمابیش درشت در راه مبارزه با خلافت عبّاسی و حمایت از خلافت فاطمیان طرح نموده است. در دیوان هر دو شاعر وجوه مشابه و متفاوتی از علی (ع) به چشم می‌خورد که البتّه غلبه با وجوه تشابه است. هر دو شاعر به فضایل و ویژگی‌های مهمّ آن حضرت چون: والایی منزلت، قرابت با پیامبر(ص)، شایانی ولایت، عصمت، علم، عدل، جهاد و شایستگی‌های نقلی اشاره کرده‌اند که البتّه ابن‌حسام در دیوان خویش به جلوه‌هایی چون: زیبایی، عطر خوش، بانگ شجاعت، و توصیف اسطوره‌ای اسب، شمشیر و جایگاه منتسبان حتّی غلام علی (ع) نیز توجّه خاصّی نشان داده است که در دیوان ناصرخسرو موارد مذکور مشاهده نمی‌شود.

توجه و بررسی به عرفان اسلامی و ریشه های آنرا در کتاب حکمه الاشراق سهروردی جستجو کردیم؛تاثیر این نگرش را در ادوار گوناگون در پژوهش حاضر به چالش کشیدیم؛در پی اینکه آیا چند ساحتی بودن نگاره های (هرات)از تفکر عرفانی حاکم در دوره ی مورد نظر نشات گرفته است؟این تاثیر چگونه در تار و پود هنرهای بزرگ ایرانی جلوه گر گشته است؟لذا با بررسی در ادبیات-فلسفه-هنر در این دوره ی خاص (هرات-اوایل صفوی)تا حد توان کوشیدیم پاسخی منطقی ومناسب بیابیم.احوالات عرفا واهل معرفت و بیان های ویژه ی نگاه آنان به جهان درون وبیرون مراقبه وشرح مکاشفات آنان از موضوعات مهمی است که هنرمندان ومعماران را در ادوار مختلف تاریخی تحت تاثیر خود قرار داده است.این نمود کاملا در تزئینات اسلیمی بناهای تاریخی وکتب مصور بر جای مانده ی ایرانی ؛عینی وملموس می باشد .دوعنصر نور ورنگ در سطوح مختلف هندسی؛مبنایی در اثار هنرمندان و معماران بوده است.از این رو در این پژوهش برآنیم که نگاه رمز شناسانه ومعناشناسانه که هنرمندان را در پی نقش واحد و متحد صورت وتاثیر قابلیت های بصری نور ورنگ در فضاهای نقاشی و معماری مکتب ایلخانیان(هرات)و اوایل صفویه (اصفهان)بررسی نمائیم.از این رو با بررسی تطبیقی آثار کمال الدین بهزاد و رضا عباسی و تاثیر جهان بینی عرفانی آن دوره ی مورد نظر؛در شاهکار های آنان که در قالب نقش در ترکیبی متعالی آفریده شده اند پاسخی برای سوالات مورد نظرمان بیابیم.ما میراث دار گذشتگانی هستیم که هنر را در حد تعالی به منصه ی ظهور رساندند واین مهم بر نیامد مگر با تکیه به عرفان اسلامی که ریشه در دین محمدی داشته است وبا رجعتی به داشته های ملی وایرانی ؛که در آثارشان قابل ملاحظه می باشد.درود بر همت والایشان .

هدف از این تحقیق بررسی حقیقت وحی است و پاسخ به این پرسش که آیا تلقی فیلسوفان بخصوص در حوزه حکمت متعالیه با متکلمین اسلامی نسبت به این حقیقت یکسان است یا خیر؟برای این منظور به بررسی و تطبیق دیدگاه فرق مهم کلامی و دیدگاه ملاصدرا به عنوان موسس حکمت متعالیه پرداخته‌ایم. ابتدا پیشینه‌ی مباحث مرتبط با وحی را بررسی کرده و در گام دوم مسأله وحی را درآثار ملاصدرا و متکلمان مورد تحقیق و تطبیق قرار داده‌ایم. در این پژوهش آشکار شد که ملاصدرا و متکلمان پیشین حقیقت وحی را فیضی از جانب خداوند می‌دانند که به افراد خاص افاضه می‌شود ولی در مورد نزول وحی بین متکلمان و صدرا اختلاف وجود دارد. برخی از متکلمان واسطه فیض را نادیده می‌گیرند و معتقدند که فیض، مستقیماً از جانب خداوند به نبی می‌رسد. اما ملاصدرا وجود نبی را دارای مراتب طولی می‌داند که در هر مرتبه، معارف وحیانی را متناسب با آن دریافت می‌کند. در این میان ما نگاهی داشتیم بر تعریف و خصوصیات نبی و نزاع‌های کلامی در زمینه صفت تکلم و مقایسه آن با نظر صدرا. و دانستیم اشاعره معتقدند که کلام خدا از جنس اصوات و حروف نیست بلکه کلام نفسانی است که قدیم و غیر مخلوق می‌باشد، اما در مقابل معتزله و امامیه وحی را مانند کلام انسان می‌دانند و در نتیجه آن را حقیقتی تدریجی و حادث محسوب می‌کنند. اما صدرا این نظرات را نوعی افراط و تفریط می‌داند. و در گام آخر نسبت وحی با تجربه دینی مورد بررسی قرار گرفت و آشکار شد این تصور که وحی همان تجربه دینی است، تصوری باطل می‌باشد.

کتاب الکافي تأليف محمد بن يعقوب کليني، من لا يحضره الفقيه تأليف محمد بن علي بن بابويه قمي، تهذيب الاحکام و استبصار تأليف محمد بن حسن طوسي به عنوان چهار جامع حديثي اوليه شيعه شناخته شده اند. تأليف هر يک از اين چهار كتاب نتوانسته شيعه را از تأليف جوامع بعدي بي نياز کند. اين مسأله دال بر نقص و ايرادنيست، بلکه هر يک از اين کتب در جايگاه خود معتبر است آنچه باعث تفاوت اين کتابها و تمايز آنها از يکديگر شده است، روش تدوين حديث در آنها است. بنابراين، پژوهش حاضر در صدد بررسي اين مسأله است که روش ضبط حديث در کتب اربعه چگونه است؟ ومعيارهاي گزينشي احاديث در کتب اربعه کدامند؟ و در آخر يک بررسي تحليلي -مقايسه اي روي روش گزينش و نقل احاديث در آنها داشته باشيم؟اين پژوهش به، روش توصيفي_تحليلي است و ابزار گردآوري اطلاعات بر پايه مطالعات کتابخانه اي و مقالات است.نتايج نشان داده است که هر يک از کتب اربعه، احاديث را به روش خاصي ضبط و ارائه كرده اند و تفاوت هايي در آنها وجود دارد. شيخ کليني با توجه به نياز شديد شيعيان به يک جامع حديثي، کتاب خود را براساس ذکر کامل احاديث [سند کامل و به طرق متعدد، متن کامل] نگارش مي کند؛ شيخ صدوق کتاب خود را به صورت يک رساله عمليّه و براساس ابواب فقهي تدوين کرده و در اين راستا خود را ملزم به ذکر کامل سند و متن حديث نديده است، هر چند بعداً با نگارش مشيخه کتاب را از حالت ارسال سندي خارج مي کند؛ شيخ طوسي با آگاهي کامل از مسأله تعارض موجود در احاديث و با توجه به اينکه دو کتاب قبلي کافي و من لا يحضر نتوانسته بودند اين مشکل را برطرف سازند، دو کتاب خود را در راستاي هدف رفع تعارض تدوين کرده است و با استفاده از معيارهاي رايج در علم الحديث از قبيل موافقت با قرآن، سنت متواتر، عقل و اجماع و ... و همچنين روشهاي اصولي ترجيح، جمع عرفي، تخيير و توقف و با درايت و توانايي کامل در اين امر توانسته مسأله تعارض در احاديث را به خوبي رفع و از بين ببرد. تفاوت موجود بين اين کتب، تنها تفاوتي ذوقي و سليقه اي نبوده است، بلکه امريست برخاسته از عوامل و شرايطي که آن کتاب در آن تأليف شده است. از جمله اين عوامل جهت گيري مؤلف در تدوين و گردآوري احاديث، نيازها، امکانات و علوم موجود، ابتکارات و ابداعات مؤلف است. تفاوت ها در شيوه سندي، چگونگي عرضه متن احاديث، استدلالها و توضيحات مؤلف، فقه الحديث، ترتيب و تأخر ابواب و چينش روايات ديده مي شود و هر يک از اين تفاوتها در قالب روش گزينشي مؤلف قابل تحليل است و از ويژگيهاي کتب اربعه به شمار مي آيند.

در پژوهشي كه در پيش رو داريد، به موضوع بدعت پرداخته شده‌است. كه نقطه مقابل سنت است. يكي از مهمترين مشكلات جامعه‌ي اسلامي در عصر امروز و تاريخ اسلام بحث بدعت و پیامدهای ناگوار آن در زندگی مسلمانان است. اين موضوع از جمله مباحثي است كه از ديرباز در متون عقيده مذاهب مختلف اسلامي و مستندات روايي مورد توجه بوده است؛ تاملی گذرا و بررسی اجمالی كتب عقيده و صدها حدیث در تبیین فضیلت سنت و زشتی و نکوهش بدعت نشانگر این واقعیت است. پژوهش حاضر به دلیل اهمیت و کارکرد بدعت در جامعه اسلامي، به بحث درباره این موضوع پرداخته و با استناد به آيات قرآني و احاديث پيامبر، ائمه و بزرگان دينبا تبيين واژه بدعت،به بیان علل و عوامل بدعت از منظر انديشمندان شيعه و اهل سنت، ويژگي و خصوصيت بدعت و بدعتگذاران از منظر انديشمندان شيعه و اهل سنت، شيوه‌هاي پيشگيري و مبارزه با بدعت در شيعه و اهل سنت و در پايان اشتراكات و اختلافات در زمينه‌ي مباحث بدعت بين انديشمندان شيعه و اهل سنت را بازگو مي‌كند.

با نگاه به ادیان الهی خصوصاً ادیان ابراهیمی در می یابیم که ادیان متشکل از سه اصل می باشند. این سه اصل عبارت از خدا، معاد و نبوت می باشند.می توان گفت اصلی ترین و حیاتی ترین اصل هر دین نبوت است. اصل نبوت در ادیان الهی از دو منظر اهمیت زیادی دارد، اول اینکه اصولاً اثبات حقانیت دین در گرو اثبات نبی الهی آن دین می باشد. در ثانی متن این ادیان شامل اعتقاد به خدا و معاد و چگونگی آنها بر اساس آموزه های انبیای آن شکل می گیرد، چرا که اصولا دین به عنوان پیام خداوندی بدون نبی غیر قابل شناخت و درک است. به عبارت دیگر حتی سخن گفتن از خدا و معاد نیز در پرتو سخنان و رفتار نبی آن دین است که میسر می شود. بنابراین برای شناخت بهتر ادیان، اولین چیزی که باید مورد توجه قرار گیرد نبوت در آن ادیان می باشد. در این پژوهش نیز به فلسفه نبوت در کتاب مقدس سه دین بزرگ ابراهیمی اسلام، یهودیت و مسیحیت پرداخته ایم.در این تحقیق به بررسی فلسفی موضوع وحی و نبوت از دیدگاه قرآن و کتاب مقدس در ادیان اسلام،یهودیت و مسیحیت پرداخته شده است به این صورت که ابتدا به جایگاه فلسفی نبوت در این ادیان می پردازیم و با تحلیل و بررسی موضوعات پیرامون آن، اشتراکات و تفاوت های این مفهوم را استخراج می کنیم. تکیه ما در این تحقیق بر قرآن وکتاب مقدس است که اصلی ترین و دست اول ترین کتب مقدس این سه دین به شمار می روند، می باشد. به عبارت دیگر تأکید در این پژوهش، فلسفه نبوت در کتب مقدس این ادیان و نه خود ادیان می باشد. پرسش هایی که مبانی این پژوهش است عبارتند از اینکه آیا تفاوتی بین دیدگاه های این کتبوجود دارد یا خیر؟ در صورت پاسخ مثبت، آیا این تفاوت ها ساختاری و اساسی است یا آنکه جزئی و قابل اغماض است؟ ثانیاً بنابر اعتقاد ما که این سه دین، هر سه از جانب خداست و کاملا وحیانی است، در صورت تفاوت های بنیادین چگونه یکی بودن منبع آنها توجیه می شود؟ به عبارت دیگر آیا این تفاوت ریشه ای و عمیق از جانب خداست و یا در طول تاریخ با مصلحت جویی های جامعه بشری چنین تغییراتی در اصول دینی ادیان بوجود آمده است؟در این تحقیق به بررسی فلسفی موضوع وحی و نبوت از دیدگاه قرآن و کتاب مقدس در ادیان اسلام، یهودیت و مسیحیت پرداخته شده است. همه ادیان ابراهیمی دارای سه اصل مشترک به نام توحید، نبوت و معاد می باشند و دو اصل توحید و معاد و بطور کلی همه شئونات این ادیان بر اساس تعالیم انبیای آن شناخته می شوند.بر این اساس به تبیین ابعاد مختلف وحی و نبوت در قالب چهار بخش معرفی اجمالی ادیان، نبوت در قرآن، نبوت در عهدین و مقایسه آن ها پرداخته ایم.در این راستا سعی بر آن داریم که ابتدا به جایگاه فلسفی نبوت در این ادیان بپردازیم و با تحلیل و بررسی موضوعات پیرامون آن، اشتراکات و تفاوت های این مفهوم را استخراج کنیم.در یک نگاه جامع به بحث نبوت، می توان از چرایی ها در ابعاد نبوت سخن به میان آورد. ازجمله آنها که در این تحقیق نیز مورد توجه قرار گرفته است می توان به معجزه به عنوان راه عقلی در باب اثبات نبوت، عصمت انبیا، تعالیم انبیا و خاتمیت اشاره کرد. البته می باید در خصوص طرح مباحث در نظر داشت که گرچه اساساً نگاه فلسفی در طرح و پرداختن به موضوعات مورد نظر بوده است، اما برای روشن تر شدن موضوع، به بررسی مباحث کلامی مرتبط با آنها از قبیل معرفی ادیان مسیحیت، یهودیت و اسلام، معنای نبی و وحی در کتب قرآن و عهدین، معرفی و شناخت کتاب مقدس و قرآن نیز می پردازیم. از این بررسی برداشت می گردد که در بعضی از ابعاد وحی و نبوت، مفاهیم تنها دارای اشتراک لفظی است و با توجه به اینکه ما معتقدیم این ادیان دارای ریشه مشترک اند، می توان گفت این اختلافات از آنجا ناشی می شود که مسیحیت و یهودیت در طول قرن های متمادی متأثر از ادیان و سنت های غیر الهی نظیر یونان و روم باستان به صورت امروزی در آمده اند و بر اساس نظر پژوهشگران و محققان، کتب مقدس این ادیان نیز در طول قرن ها دچار تحریف های بسیاری در لفظ و معنا شده است.1- آنچه که از این پژوهش بر می آید آن است که بر اساس قرآن و عهدین فلسفه وجودی انبیا هدایت و نجات انسان هاست، با این تفاوت که در عهد عتیق این نجات محدود به بنی اسراییل می شود اما قرآن نجات کل بشریت را در نظر دارد و نظام الهیات پولسی نجات حقیقی و کامل را فقط در گرو مرگ مسیح و ایمان به او می داند.2- در مسیحیت ضرورت وجود نبی آنگونه که در اسلام و یهودیت وجود دارد، مطرح نمی شود. بلکه فیض الهی است که بطور رایگان به بشر داده شده و انسان برای هدایت چندان نیازی به عقل و اختیار خود ندارد.3- مسیحیت و یهودیت از ابتدا آنگونه که امروزه هست، نبوده و در طول زمان در اثر تماس با ادیان و سنت های غیر الهی به صورت امروزی درآمده اند. کتب مقدس این ادیان نیز در طی نسل های متمادی شکل امروزی را به خود گرفته است. بنابراین با وجود اعتقاد به ریشه مشترک با اسلام، در الهی بودن منشأ این تغییرات تردیدهای بسیاری وجود دارد.

این پزوهش تلاشی است در راستای تبیین و صورت بندی نظرات مفسران در طول تاریخ جهت تعیین قلمرو دلالات قرآنی و شناسایی دیدگاههای مختلف و سیر ایجاد، تطور و تحول آنها که منجر به شناسایی دو جریان اصلی همزاد با تفسیر قرآن، که یکی مقید به امور هدایتی و دیگری اعم از آن بوده و برآنست که قرآن با برخورداری از جامعیتی مطلق، مشتمل بر هر آن چیزی است که میتواند متعلق آگاهی واقع شود، گردید.جریان اول که آغاز نظریه پردازی در آن به ابن مسعود -که قرآن را به واسطه ارجاع موجود در آن به سنت، بیانگر همه مسائل دین می‌داند-باز می‌گردد توسط نحاس وارد ادبیات تفسیری گشته و به واسطه جصاص-که پوشش دهی قرآن به قلمرو خود را به ارجاع قرآن به کلیه طرق معرفتی دیگر که سرآمد آن عقل و استدلال است توسعه می‌دهد-به نهایت بالندگی خود رسیده و تا امروز به همان شکل به حیات خود ادامه داده است. این نظریه یکی از مختصات قرآن بوده که به جز فخر رازی غالب مفسران از ابتدا تا انتها با آن همراه بوده اند. نقطه آغازین جریان دوم که علوم و دانستنی‌های موجود در قرآن را فرای از نیازهای بشر دانسته و برآنست که هر رطب و یابسی در قرآن موجود است، به روایاتی که احمدبن صفار قمی، فرات کوفی، کلینی و عیاشی نقل کرده اند بازگردانده شده است. جامعیت شیعی موجود در این روایات که دسترسی به آن در انحصار ائمه است در طول تاریخ ضمن فراز و فرودهایی منجر به شکل گیری چهار نظریه متمایز ازیکدیگر در این عرصه شده که از این چهار نظریه، دو نظریه‌ی غزالی و مرسی مردود و نظریات تصوف و فیض کاشانی دارای ابهام هستند.

نظریه مطابقت صدق از قدیمی‌ترین نظریه‌ها در بررسی ملاک صدق گزاره‌ها و شناسایی حقیقت است که صدق گزاره را به مطابقت مدلول قضیه با محکی آن (واقع) می‌داند. انتقادات متعددی از سوی شکاکان، نسبی‌گرایان، ایده‌آلیستها و عملگرایان و سایر معرفت شناسان از نظریه مطابقت ارائه شده و نظریات بدیلی به عنوان رقیب نظریه مطابقت صدق مطرح شده است از جمله نظریه تلائم که بیشتر از سوی فیلسوفان ایده‌آلیست مطرح شده است، نظریه عملگرایی صدق که از سوی فیلسوفان عملگرا مطرح شده و نظریه کاهشگرا و ... که البته خود خالی از اشکال نیستند. ملاصدرا و سایر متفکران حکمت متعالیه از جمله علامه طباطبایی و شهید مطهری بر اساس مبانی رئالیستی، ضمن دفاع از نظریه مطابقت صدق تقریر جدیدی را از آن ارائه می‌دهند که مبتنی بر اصول اساسی این مکتب از جمله اصالت وجود، وجود ذهنی، مسبوقیت علم حضوری بر علم حصولی، تعریف واقع به عنوان نفس‌الامر، تبیین نحوه حصول علم - که آنرا امری انشایی از ناحیه نفس دانسته و رابطه میان عالم و معلوم را رابطه ای وجودی و نسبتی اشراقی می‌داند- است.راسل نیز به عنوان فیلسوفی رئالیست که در سنت فلسفه تحلیلی انگلستان جای می‌گیرد بر اساس مبانی منتخب فلسفه خود از جمله نظریه اتمیسم منطقی، نظریه توصیفات، زبان بنیادین و سلسه مراتب زبان و ...ضمن معرفی نظریه مطابقت صدق به عنوان نظریه منتخب خود انتقادات سختی از نظریه تلائم و نظریه پراگماتیستی صدق ارائه می‌کند.موضوع مهمی که بین فلسفه راسل و حکمت متعالیه زمینه ارائه بحثی تطبیقی را فراهم می‌سازد، رئالیسم معرفت شناختی و مبناگرایی هردو فیلسوف در اعتقاد به اصول بدیهی عقلی در دفاع از نظریه مطابقت است. از جمله مشابهت های مبنایی این دو دیدگاه انتخاب قضیه یا باور به عنوان واحد مبنایی صدق وکذب است و یکی از مهمترین اشتراکات این دو دیدگاه تمایز نهادن میان ملاک و معیار صدق است که تصور دقیق این موضوع می‌تواند پاسخگوی برخی از انتقادات مطرح شده بر نظریه صدق باشد. از این منظر مطابقت قضیه با واقع، تنها ملاک صدق است و این امری تحلیلی است اما برای ارزیابی و سنجش قضایایی که مصادیق نظریه مطابقت هستند، می توان از معیارهایی چون تلائم استفاده کرد.

از جمله دغدغه‌های اساسی متفکران مسلمان تبیین رابطه‌ی میان عقل و وحی بوده است. بر مبنای تقسیم بندی مهمی که اغلب متفکران بر آن اتفاق نظر دارند رابطه میان عقل و وحی به چند نحو قابل تصور است : یکی برتری وحیکه خود به دو دیدگاه افراطی و معتدل قابل تقسیم است، دوم برتری عقل و سوم هماهنگی میان عقل و وحی . شیخ‌ مفید وحی را نیازمند عقل و جدایی ناپذیر از آن می‌داند و از تقلید کورکورانه برای پذیرش احکام و آموزه‌های وحیانی منع می‌کند. برخلاف وحی‌گرایان افراطی که وحی نازل‌شده از سوی خداوند را جایگزین همه‌ی معارف و علوم می‌دانند، شیخ مفید همانند وحی‌گرایان معتدل، ‌عقل را در جهت فهم متون دینی به‌کار می گیرد. وی در مسایل اعتقادی و نظری، احکام عقل را معتبر می‌داند، اما در عین حال مسایل ریز اعتقادی و اغلب مسایل فقهی را محتاج وحی می‌داند.سیّدمرتضی به عنوان شاگرد برجسته وی، برای دستیابی به معرفت و شناخت خداوند و همچنین تاسیس علم کلام، عقل را منبعی ضروری و در عین حال کافی می‌داند. وی برخلاف عقل‌گرایان و معتزله‌ی بصره که آموزه‌های دینی را تنها از طریق عقل قابل اثبات می‌دانند، نسبت به جایگاه عقل دیدگاه معتدل‌تری اتخاذ نموده و بر ضرورت وحی نیز تاکید دارد . شیخ مفید با توجه به عصری که در آن می‌زیسته و بر مبنای تفکراتش، تلاش نموده با پایبندی به اصول و شیوه‌های منطقی، به اثبات عقاید شیعه و دفاع از آن بپردازد. از سوی دیگر سیّدمرتضی با دید وسیع‌تری به ادله و براهین عقلی نگریسته است. اگر چه وی تا حد زیادی تحت تاثیر حیات عقلی معتزله قرار گرفته است،اما نمی‌توان گرایش‌های شیعی‌اش را نادیده گرفت.

مسلمانان بر این باورند که رسول‌خدا? گذشته از مقام نبوت، مقام امامت امّت اسلامی را نیز داشته و بر این اساس در مدینه اقدام به تشکیل حکومت اسلامی نموده و جامعه اسلامی را در همه ابعاد بر اساس اندیشه دینی رهبری نموده است ولی با ارتحال رسول‌خدا? با اینکه هم? مسلمانان بر این باور بودند که رسول‌خدا? باید جانشین داشته باشد ولی در شرایط و اختیارات حاکم اسلامی اختلاف پیدا کرده و به دو گروه عمد? شیعه و سنی تقسیم شدند. سوال اساسی این تحقیق این است که محدود? اختیارات حاکم اسلامی چیست؟ آیا شرایط و اختیارات حاکم اسلامی در هر دو نگاه یکی است یا ختلاف دارند و اگر اختلاف دارند علت آن چیست؟ این تحقیق که به روش اسنادی- تحلیلی انجام گرفته به این نتیجه رسیده است که پیروان اهل‌بیت? که به شیعه شهرت یافته‌اند جانشینان پیامبر را در دو دوره مورد توجه قرار داده‌اند: الف: دور? حضور معصوم?؛ در این دوره که جانشین پیامبر?، امام معصوم می‌باشد، همان شرایط عصمت و علم پیامبر? را که در پیامبر? معتبر می‌دانند را در جانشین پیامبر هم معتبر می‌دانند و همان اختیاراتی که برای رسول‌خدا? قائلند را برای این گروه که تعداد آنان دوازده نفر می‌باشند، قائلند.ب: دور? غیبت؛ در این دوره که بر اساس حکمت الهی امام معصوم? حضور محسوس ندارند، احکام اسلامی تعطیل نشده و جانشینان امام معصوم که از آنان به حاکم شرع‌‌، ولی فقیه و .. یاد می شود، لازم نیست شرط عصمت و علم لدنی را داشته باشند ولی نزدیکترین حالت به این شرایط را که همان عدالت و اجتهاد باشد باید دارا باشد و دربار? اختیارات او اختلاف دارند که به دو نظر عمده تقسیم می‌شوند. گروهی همانند امام خمینی? قائل به ولایت مطلقه فقیه با همان اختیارات رسول‌خدا? در اداره کشور می‌باشند و عده‌ای که چنین اختیارات مطلقی را برای فقیه قائل نبوده ولی اصل اختیارات را پذیرفته‌اند. شیعه این شرایط و اختیارات را در هر دو دوره با استناد به آیات قرآن، روایات اسلامی، عقل و سیر? نبوی و... اثبات می‌کند که با متون دینی سازگاری بیشتر دارد. و پیروان خلفا که به اهل سنت شهرت یافته‌اند چنین تقسیم بندی دوره‌ای را ندارند و علم لدنی و عصمت را در جانشین پیامبر لازم نمی‌دانند ولی در اختیارات حاکم اسلامی، چنان اختیاراتی قائل شده‌اند که برای خلفاء، حق‌تشریع قائل شده‌اند و در برابر نص اجتهاد کرده‌اند که در مواردی نتوانسته‌اند برای ادعای خود ادل?‌شرعی و عقلی اقامه کنند و تنها به ادله‌ای از قبیل مصالح مرسله و ... تمسک جسته‌اند که خود از مبنای شرعی و عقلی محکمی برخوردار نیستند.