جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این رساله عهده دار بیان بررسی رابطه دین و اخلاق از دیدگاه مرحوم علامه و شهید مطهری است. طرح موضوع رابطه ی دین و اخلاق به طور مستقل در جهان اسلام سابقه چندانی ندارد و بیشتر در مسیحیت به آن پرداخته شده است در بررسی اصل موضوع رساله لازم بود که مفردات موضوع کاملا روشن گردد لذا به مباحث مورد نظر در طی چند فصل که شامل تعریف دین و اخلاق به صورت مستقل تعریف دین و اخلاق از منظر علامه شهید مطهری و سپس به بررسی انواع رابطه دین و اخلاق و رابطه آن دو از دیدگاه علامه و شهید مطهری پرداخته شده است که مهمترین مباحث این رساله در فصل چهارم که شامل انواع رابطه ای دین و اخلاق تباین نسبیت اخلاقی و معرفتی اتحاد دین و اخلاق تعامل دین و اخلاق و در این فصل به این نتیجه می رسیم که در بحث نسبیت اخلاق شهید مطهری علامه را از نسبی گرایان قرار می دهند و از انواع رابطه ای دین و اخلاق فقط تباین مورد قبول نیست و در فصل پنجم که شامل رابطه دین و اخلاق از دیدگاه علامه و شهید مطهری، حسن و قبح از منظر علامه و شهید مطهری می باشد. و در این فصل به این نتیجه می رسیم که حسن و قبح از منظر علامه اعتباری است اما از منظر شهید مطهری اعتباری ثابت است که به نوعی همان ذاتی بودن حسن و قبح را می رساند. طبق دیدگاه علامه و شهید مطهری اخلاق جزء دین است و از انواع رابطه ی دین و اخلاق رابطه ی اتحادی به معنی جزئی بودن اخلاق نسبت به دین) را علامه و رابطه تعاملی را شهید مطهری می پذیرند گرچه در برخی موارد با هم اتفاق نظر دارند و هر دوی ایشان فقط دین را پشتوانه اخلاق و قانون می دانند و در این جا لازم است یادآوری کنیم که مفهوم رابطه دین و اخلاق از منظر علامه و شهید مطهری به دو گونه قابل تفسیر است که اول ارتباط محتوایی و گزاره ای بدین معنا که دستورات و قواعد اخلاقی با مراجعه به متون دینی کتاب و سنت استنباط و استخراج می شوند و با صرف نظر از دین اخلاق به عنوان مجموعه ای گفتارهای مبتنی بر باید و نباید و خوب و بد تحقق نخواهد داشت. که می توان گفت نظریه علامه ناظر به همین نوع نگرش است گرجه علامه در برخی موارد رابطه تعاملی را قبول دارند که به نوعی استقلال اخلاق از دین را می رساند. دومین تفسیر ارتباط مبنای و پشوانه ای است یعنی دستورات اخلاقی از دین زاییده نمی شوند بلکه از ناحیه ای فطرت وجدان عقل عملی و یا هر ابزار دیگری غیر از متون دینی به دست می آیند. ولی نقش دین خصوصا اعتقادات دینی و مهمتر از همه اعتقاد به جدا و معاد در ضمانت اجرایی ایجاد انگیزش و یا در مواردی تعیین مصادیق و انطباق بر موارد دستورات اخلاقی جزء یاعین دین است ولی بنابر تفسیر دوم اخلاق و دین مستقل از یک دیگرند و دین یا اعتقادات دینی به عنوان مبادی تصدیقی گزاره های اخلاقی شمرده می شوند.

برزخ عالمی است که در قوس صعودی بعد از عالم ناسوت و قبل از عالم قیامت کبری واقع شده، و از نظر زمانی در طول عالم ماده، و از نظر مکانی در ملکوت همین عالم قرار دارد. برزخ، عالمی حقیقی و روحانی است، که اجسام مثالیه و نوریه تا نفخ صور دوم در آن زندگی می‌کنند. عرفا در اصطلاح خود از آن به غیب محالی یا عالم مثال تعبیر کرده‌اند. مفسرین و متکلمین نیز از آن به عالم برزخ، و حکمای اسلامی به عالم خیال منفصل تعبیر نموده‌اند. ویژگی مشترک تمام این تعابیر، اشاره به عالم بعد از مرگ می‌باشد. زندگی بعد از مرگ مرحله‌ای از جریان تکامل انسان است، که در ضمن آن انسان‌ها به نتیجه تکامل کسب ‌شده خود دست می‌یابند. ماهیت عالم برزخ را می‌توان از دو جنبه ذاتی و نوع سنخیت آن با عالم ماده، مورد بررسی قرار داد. واژه برزخ که سه مرتبه در قرآن به‌کار رفته، تنها در سوره مومنون به صراحت بر عالم برزخ دلالت دارد. در آیات دیگری نیز اشاراتی را می‌توان یافت که به‌صورت غیرمستقیم بر این امر دلالت دارد؛ در این زمینه می‌توان به مواردی از قبیل زنده بودن شهیدان، عرضه عذاب و نعمت در صبح‌گاهان و شام‌گاهان، بشارت فرشتگان به نعمت‌های فعلی، وعده اجر کامل در قیامت، و دوباره مردن و زنده شدن مردگان، اشاره کرد. روایاتی را نیز که درباره برزخ وارد شده است می‌توان در انواعی مانند ماهیت عالم برزخ، قالب مثالی انسان، مکان و ارتباط عالم برزخ با عالم دنیا دسته‌بندی کرد. عالم مثال و خیال، ملکوت عالم ماده، وجود نظام شب و روز، برزخ نداشتن متوسطین و مستضعفین برخلاف مومنان و کافران خالص، فقدان شفاعت، سرنوشت‌های اختصاصی و مجزا، فشار قبر و سوال قبر، از ویژگی‌هایی است که برای عالم برزخ ذکر شده است.

عقل اگرچه در قلمرو روابط انسان با خود، خدا، مردم و طبیعت، نیازی حیاتی و لازم به‌شمار می‌آید، و قلمرو شناخت و کارآیی آن نیز از حس فراتر می‌رود، اما نسبت به شهود قلبی و داده‌های وحیانی نارسا بوده، و با فقر ذاتی که دارد برای هدایت انسان کافی نیست. البته عقل و خرد در هماهنگی همه‌جانبه با وحی می‌تواند انسان را به سعادت و امنیت برساند. انسان‌ها در اصل برخورداری از عقل یکسان هستند، اما تعقل و خردورزی آن‌ها متفاوت است. معرفت، عمل نیک، درخواست از خدا و تجربه می‌تواند عقل انسانی را افزایش دهد. همچنین در اندیشه اسلامی به کسی خردمند گفته می‌شود که عقل را در تمام ابعادش به‌کار اندازد و پرورش دهد. بر این اساس، آنان که نسبت میان وحی و عقل را انکار می‌کنند، در حقیقت از معرفت وحی و عقل و ابعاد متنوع آن دو بی‌بهره هستند. عقل گاهی نقش زیربنایی را نسبت به دین ایفا می‌کند، و گاهی وسیله شناخت و ارتباط با خدا محسوب می‌شود. عقل در برخی موارد، نقش ملاک را عهده‌دار می‌شود، و در مواردی دیگر، جوهر و اصل دین شمرده می‌شود. اما در هر زمانی تلازم میان عقل و دین ثابت است. میزان بهره‌وری عقل از وحی، کشف و صدور حکم شرعی، و صدور فتوای محض عقلی و نسبت‌سنجی قضایای نقلی و شرعی می‌باشد. حجیت عقل ذاتی بوده، و فقهای شیعه برای استنباط حکم شرعی، در کنار کتاب و سنت همواره بر عقل تکیه کرده‌اند. بر اساس آموزه‌های اسلامی، ملازمه حکمی وسیعی میان عقل و نقل وجود دارد، تا جایی که صدور حکم یکی از آن دو، عین فتوای دیگر دانسته شده است. البته در حوزه ملاک احکام، توقیفی بودن احکام عبادات و مانند آن، عقل از توانایی کافی و لازم برخوردار نیست، و در این موارد، تنها اطاعت و فرمان‌برداری از شرع می‌تواند موجب نجات و راهنمایی عقل باشد.

این تحقیق با عنوان مبانی کلامی جاودانگی دین اسلام با اهداف همچون سهیم شدن در توسعه پژوهشهای دینی، تبیین و آشنای بیشتر با آموزه‌های دینی، نقد و بررسی شبهات مطرح شده در زمینه جاودانگی دین تدوین شده است. لذا به همین منظور بعد از بیان کلیات و مفاهیم به ضرورت نبوت و علل تجدید آن در گذشته، به عوامل تأثیر گذار در جاودانگی دین اسلام پرداخته است.

هدف اصلی در این تحقیق یافتن پاسخ برای این پرسشاست که چه نسبتی میان وحی الهی و تجربه دینی که اقبال آن را به مثابه منبع و منشا دین می‌داند، وجود دارد و آیا می‌توان وحی الهی را تجربه دینی پیامبر تلقی کرد؟ برای یافتن پاسخ سوال فوق ، نیازمند آن بودیم که وحی الهی و حقیقت و ویژگی‌های آن را در فرهنگ قرآنی بشناسیم، تجربه دینی را با توجه به خاستگاه آن مورد بازکاوی قرار دهیم و نیز دیدگاه اقبال را در باره وحی، تجربه دینی و نسبت آن‌ها تبیین نموده ، زمینه‌ها و علل نگرش تجربی وی به دین و وحی را دقیقا شناسایی کنیم. لذا این بحث را طی پنج فصل پی گرفته‌ایم. در فصل اول، مفهوم شناسی مساله، پیشینه، ضرورت، اهداف و فرضیه‌های تحقیق بیان شده اند. در فصل دوم به تبیین حقیقت وحی از دیدگاه قران کریم و روایات پرداخته‌ایم. در فصل سوم بحث تجربه دینی را در فرهنگ غرب و در دامان زادگاه و خاستگاه آن مورد مطالعه قرار داده‌ایم. در این فصل مباحثی چون عوامل پیدایش تجربه دینی، مباحث، نظریات و ابعاد مساله با استفاده از منابع موجود در این زمینه بازگو شده‌اند. فصل چهارم به تبیین و تحلیل دیدگاه‌ها و نظرات اقبال لاهوری در باره وحی، تجربه دینی و نسبت میان آنها با استفاده اثر وی با عنوان (احیای فکر دینی در اسلام) پرداخته است. در نهایت فصل پنجم به تحلیل و نقد و بررسی دیدگاه‌‌های اقبال طی سه بخش جداگانه مورد نقد و بررسی قرار گرفته‌اند. در بخش اول مبانی معرفت شناسی اقبال نقد و بررسی شده‌اند. در بخش دوم معرفت شناسی تجربه دینی مورد ارزشیابی قرار گرفته است و بالاخره در بخش آخر ، نگرش تجربی اقبال به وحی و دین نقد و نقض شده است. در نتیجه این تحقیق فرضیه های زیر به اثبات رسیده‌اند: 1- وحی منشاء الهی و آسمانی دارد وقابل تقلیل و تحلیل به تجربه‌ دینی صرف نمی‌باشد. 2- نگرش تجربی به دین در مسیحیت بر اساس ضرورت‌ها و مسایلی پدید آمد که در عالم اسلام جایگاهی ندارد.

در این تحقیق ضمن بررسی ماهیت دین و معرفت دینی، دیدگاه‌های مختلف در این زمینه مطرح شده و شرایط تحقق معرفت دینی و مراحل و مراتب آن مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در این پژوهش، ابعاد این مسأله در سه فصل بررسی شده است: در فصل اول، کلیاتی از تحقیق و مفهوم دین و معرفت دینی، تاریخچه نظریه معرفت دینی و مفردات تحقیق حاضر، خصوصیات و قیودی که در تعریف دین و معرفت دینی لحاظ شده، بیان گردیده و مبانی تصوری و تصدیقی بحث مطرح شده است. همچنین در این فصل ماهیت معرفت دینی و تعاریف مختلف ارائه شده از مفهوم دین مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است و اشکالات وارد شده بر برخی از این تعاریف به ویژه تعریف صاحب تئوری قبض و بسط معرفت دینی مطرح شده و مورد مناقشه قرار گرفته است. نویسنده روش تفکیک بین عقل و نص و روش جمع بین عقل و نقل و عرفان را در زمینه معرفت دینی و مفهوم دین نیز بررسی کرده و ویژگی‌های هر یک از این دو روش را تبیین نموده است. در فصل دوم، شرایط تحقق معرفت دینی مطرح گردیده و سه شرط اساسی در این زمینه تحلیل شده است. مباحثی در زمینه تحول و ثبات در معرفت دینی، میزان تغییر و ثبات در معرفت دینی، تاریخچه بحث در مورد معرفت دینی و ادله آن، اثبات تحول و تغییر در معرفت دینی به نحو کلی و ثبات در آن به نحو جزئی، از دیگر مطالب این نوشتار محسوب می‌شود. نویسنده همچنین اقوال مختلف در زمینه ثبات و تغییر در معرفت دینی در عرصه‌های اعتقادات، اخلاق و احکام دینی را مطرح کرده و به نقد و بررسی تئوری قبض و بسط تئوریک شریعت (معرفت دینی) دکتر سروش پرداخته و مبانی وی در مورد تحول در معرفت دینی را مخدوش کرده است.

در این تحقیق تلاش شده اصول و ارکان مکتب تفکیک تبیین و نقد شود. تحقیق حاضر از یک مقدمه، سه فصل و یک خاتمه تشکیل شده است. در فصل اول بعد از یک مقدمه اصول و ارکان تاریخی مکتب تبیین و نقد شده است. در فصل دوم بعد از مقدمه، اصول و ارکان روش شناختی و معرفت شناختی مکتب تبیین و نقد شده است. در فصل سوم بعد از بیان مقدمه، اصول و ارکان هستی شناختی مکتب تبیین و نقد شده است. چکیده مطالب فوق این است که از نظر مکتب تفکیک، فلسفه با یک دسیسه وارد جهان اسلام شده است و امامان معصوم و فقهای عظام آن را به خاطر این که پیامدهای منفی دارد رد کرده اند.

رساله حاضر در 5 فصل تنظیم شده است. ابتدا دیدگاههای غایت انگارانه، وظیفه انگارانه و اخلاق اسلامی مطرح و سپس به صورت تطبیقی بررسی شده‌اند.

این نوشتار دیدگاه‌های شیعه و اهل سنت در باره ماهیت امامت و ادله و شرایط آن را بررسیده و بر اساس‌آیات قرآن کریم و روایات معصومین( ابعاد مختلف امامت و ویژگی‌های امام را تبیین می‌کند. نویسنده ضمن بیان شرایط امامت و خلافت از منظر اهل سنت به نقد مسأله سقیفه برای انتخاب خلیفه پس از پیامبر اسلام( پرداخته و به مبانی آنان در باره نصب امام و شرایط و ویژگی‌های او خدشه وارد می‌کند. پژوهش حاضر در دو باب ارائه شده است. در باب اول مفهوم امامت در مکتب کلامی اهل سنت، ادله آنان در مبحث امامت و نبوت، شرایط امام، مانندِ علم، عدالت و شجاعت و سر انجام: احراز آن ها در خلفای سه‌گانه بررسی می‌گردد. انعقاد امامت و راه‌های آن، مسأله سقیفه و انتخاب خلیفه، حکام جائر و لزوم اطاعت ازآنان، وجود امامت در نسل قریش و حرمت خروج برحاکم جائر از منظر اهل سنت، همراه با ادله قرآنی و روایی آنان در این زمینه، از دیگر مطالب این نوشتار محسوب می‌شود. باب دوم به تعریف امامت، نشانه‌های آن از دیدگاه معصومین(، تعریف ائمه از امامت و امام، ادله قرآنی امامت، تفسیر آیات متعددی از قرآن در این زمینه، شرح برخی احادیث به ویژه ثقلین و غدیر در اثبات امامت امام علی( و... از منظر مفسّران و عالمان شیعی اختصاص دارد.

بحث جبر اختیار در واقع یکی از اساسی ترین عمیق ترین و عمومی ترین مسایل علمی و فکری بشر است که از زمانهایی بسیار کهن آغاز یافته و در میان عموم مردم از عوام الناس تا نوابغ جهان به نحوی مطرح بوده است و در این زمینه همه مایل بوده اند که بدانند که ارتباط اعمال و رفتار اختیاری شان با مبدء هستی بخش جهان به چه شکلی می باشد. تاریخ اندیشه ای بشری در پاسخ به این پرسش اساسی شاهد سه موضع عمده و بسیار متفاوت بوده است گروهی به مسلک جبر گراییده و هرگونه آزادی و اختیار و اراده را از انسان انکار نموده اند و می گویند انسان در زندگی محکوم سرنوشت جبری می باشد این نظریه در یک تقسیم کلی به شاخه های جزیی تری مانند جبر الهی جبر فلسفی جبر مادی انقسام می یابند و بعد هرکدام از این ها دارای زیر مجموعه نیز می باشند در مقابل این گروه جماعت دیگری هر گونه جبر و موانع اختیار و آزادی انسان را از نواحی طبیعی و ماوراء طبیعی نفی نموده اند و می گویند که انسان دارای اختیار کامل و آزادی مطلق و بی قید و بند می باشد و کلیه امور اختیاری به خود انسان واگذار گردیده است. در میان این جبرگرایی افراطی و اختیارگرائی مطلق العنانی گروه سومی تلاش کرده اند که نظریه جامعه معقول و خردپسندی از آزادی و اختیار آدمی ارائه دهند این دیدگاه انسان را نه مانند نظریه جبرگرایان مساوی با جمادات و نباتات می داند و نه چنان قدرت و ربوبیتی به انسان می بخشند که سر از ثنویت و محدود شدن قدرت مطلقه خداوند در آورند.