جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهمترین آسیب هایی تهدیدکننده دین در هر روزگاری، باورهای ناصواب در این حوزه است. از جمله مهمترین باورهای ناصواب دینی، اعتقادات و اندیشه های غلو آمیز می باشد. این اعتقادات می تواند در حوزه های مختلف مرتبط با دین، نتایج سوءی به بار آورد، از آن جمله، می توان به نوعی از ستیز بی پایه میان دین و عقل یا دین و علم اشاره کرد که در پی برخی از باورهای غالیانه بروز می کند. در اسلام، اواسط قرن نخست هجری یعنی دوران خلافت حضرت علی (ع)، مبداء ظهور اندیشه های غالیانه و زیاده روی در باورهای دینی در میان مسلمانان است. این باورها در قرون بعد نه تنها از میان نرفت بلکه آشکارا و نهان به راه خویش ادامه داد، تا اینکه در زمان صادقین(ع) تبدیل به جریان هایی گردیدکه به شکلی نظام مند اقدام به جعل حدیث و ترویج عقاید خویش نمودند. در پژوهش حاضر با گذری بر پیدایش غلو در میان شیعیان و اهم عقاید غالیانه ایشان، مسأله غلو و شیوه مرموز غلات در انتساب حدیث به معصومین (ع)، بیان می گردد. آنگاه با بررسی و تحلیل چند نمونه از احادیث مهمی که تاکنون مستمسکی برای اندیشه های غالیانه بوده، شیوه کشف باورهای غلوآمیز، با تکیه بر روشی که مورد تأکید امامان(ع) بوده است، تبیین می گردد.

رساله حاضر، با تکیه بر دیدگاهی تاریخی، به ریشه‌یابی مهمترین عوامل و زمینه‌های ظهور پدیده غالی‌گری در میان مسلمانان، طی دو قرن اول هجری (بستر زمانی پیدایشاین اندیشه) پرداخته است . شناختصحیح این پدیده فکری که یکی از ماندگارترین و عمیق‌ترین تاثیراترا در تاریخ اندیشه اسلامی بجای نهاد، با محدود نمودن آن در عرصه کلام و ملل و نحل، بدون شناختزمینه‌های تاریخی - اجتماعی آن میسر نخواهد بود. از این رو بررسی و تجزیه و تحلیل تاریخی پدیده غلو، با استناد به اطلاعاتتاریخی و اطلاعاتتکمیلی منابع ملل و نحل، رجال و حدیثو... محور عمده‌ای استکه این رساله حول آن شکل گرفته است . به عنوان پیشدرآمدی بر مساله غلو، تعاریفلغوی و اصطلاحی رایج در خصوصغلو و انواع کاربردهای آن و نیز دیدگاه قرآن در این زمینه، به فصل اول اختصاصیافته است . فصل دوم به بررسی سیر تاریخی ظهور این پدیده در میان مسلمین طی قرن اول هجری و تجزیه و تحلیل مهمترین نمودهای اجتماعی آن اختصاصیافته است . پدیده "سبایی" و "سبائیان" و نحوه ارتباط آنها با "کیسانیه" نمودهای اجتماعی مذکور را تشکیل می‌دهند. در فصل سوم، چگونگی غالی‌گری در قرن دوم هجری و ابعاد مختلفآن تحتعنوان غالی‌گری سیاسی، مورد بحثو بررسی قرار گرفته است . مهمترین چهره‌های غالی و چگونگی فعالیتهایشان، رئوسعقاید غالی نظیر تناسخ، حلول، تشبیه، و... توام با نحوه موضع‌گیری ائمه شیعه در قبال غلات ، عمده‌ترین محورهای مورد بحثدر این فصل است . بحثانتهایی رساله که چهارمین و آخرین فصل آن را تشکیل می‌دهد، به بررسی غالی‌گری مذهبی در زمان مورد نظر، و علل مرکزیتیافتن ائمه شیعه در اندیشه‌های غالی، اختصاصیافته است .

چکیده یکی از خطرناک ترین گروه های انحرافی-که سابقه ای طولانی دارد- جریان غالی گری ( غلو و غلات ) بوده است. زیرا همان طوری که از بعضی آیات قرآن فهمیده می شود مردمان گذشته نیز در عقاید و باورهای خود غلو و افراط می نمودند. با توجه به آیات قرآن می توان گفت غلو وافراط اهل کتاب درباره ی پیشوایان و پیامبران خود چشمگیر و قابل توجه بوده ، زیرا این عقاید و باور آنها در بسیاری ازآیات قرآن مورد نکوهش وسرزنش قرار گرفته است.هدف ازانجام این تحقیق تبیین نقش غلووغلات بویژه درعصرصادقین درتخریب چهره دین وقرآن است.پژوهش حاضر بامحوریت آیات قرآن وروایات ائمّه معصومین-علیهم السّلام-به منظورارائه تصویردرست ومعقول ازدین وجلوگیری از غلو وافراط درآن انجام شده است.این نوشتارازنوع بنیادی است وبه روش تحلیل محتوابااستفاده از منابع، مسأله ی غلو درعصرصادقین رامورد مطالعه قرارداده است.از نتایج بحث می توان سوءاستفاده غالیان ازشرایط تقیه ودسترسی محدود به پیشوایان دین والقای مطالب خودساخته به نام آنان برای رواج اباحی گری وتضعیف جایگاه خدا،پیامبروائمه نام برد.

«زیارت جامعه کبیره» هم از همان آموزه‌های توحیدی است که توأم با «توحید»، «امامت» را هم بیان می‌نماید که این خود نشان از ارتباط و پیوستگی «توحید» و «امامت» است که در مقابل آن، برخی از افرادی که در معرفت ائمه: راه اعتدال نپیموده‌اند در تلاشند تا انفصال بین این دو مهم را در قالب غلو در این متن زیارتی مطرح کنند و حتی سعی دارند که «توحید» و «امامت» را در مقابل هم قرار دهند، به گونه‌ای که «امامت» را به صورت مستقل و در حد الوهیت دانسته‌اند. در حالی که احادیث ائمه معصومین:درباره «توحید»، مُعرِّف اُلوهیت، یکتایی، خالقیت، مدبّر بودن، مالکیت و ولایت خداوند، بر تمام هستی می‌باشد. هر چند تا کنون شروح بسیاری بر این زیارت‌نامه نگاشته شده است، ولی هدف از این پژوهش رد شبهه‌ی غلو آمیز بودن متن زیارت جامعه کبیره است که تلاش شده است با توجه به عبارات خود متن زیارت جامعه کبیره ثابت شود که اولویت با توحید بوده و هیچ یک از شئون ائمه: به صورت مستقل و بدون اذن الهی مد نظر نمی‌باشد. و عدم وجود هرگونه غلو در این زیارت و بلکه ارتباط و پیوستگی بین توحید و امامت در آن ثابت گردید. این پژوهش از نوع پژوهش‌های بنیادی است و در آن به روش توصیفی و تحلیل محتوا، با توجه به آیات قرآن کریم و متن زیارتی جامعه و احادیث ائمه:به بیان عبارات توحیدی و پاسخ به شبهات پرداخته شده است.

غلو در لغت به معنای «ارتفاع و تجاوز از اندازه در هرچیزی» است. و در اصطلاح اشاعره عقایدی را که در سایر مکاتب دینی درباره موضوعاتی وجود داشت و مورد قبول آنان نبوده غلو می شمردند. و غلو در اصطلاح امامیه ومعتزله قائل شدن بهمقام خدایی یا نبوت برای ائمه علیهم السلام است البته این مصداق غیر اختلافی غلو است اما در باره مصادیق دیگر غلو در میان معتزله و امامیه از یک سو و خود امامیه اختلاف است. به نظر می رسد برای آغاز این نوع اندیشه تاریخ مشخصی نیست؛ زیرا همواره در طول تاریخ، بشر درباره اشخاص و یا حتی اشیایی زیاده روی کرده اند بر این اساس مسئله غلو هم در ادیان توحیدی و هم در ادیان غیر توحیدی و در میان ادیان توحید در دین اسلامی در میان فرقه های اسلامی با تفاوت های خاص خود وجود داشته است. مهمترین محور غلو در تاریخ تشیع محوریت امیرالمومنین علی علیه السلام است که دوستان ناآگاه ودشمنان آگاه در اندیشه غلو آمیز پیرامون حضرت نقش داشته اند و بعد از حضرت(ع) در سایر ائمه علیهم السلام مسئله غلو کم وبیش وجود داشته است و نسبت به برخی ائمه مانند امام صادق علیه السلام این مسئله شدیدتر است. ائمه اطهار علیهم السلام به دو گونه معرفت بخشی به شیعیان در باره باطل بودن اندیشه غلو و مقابله عملی با آنان در صورت قدرت داشتنرفتار می کردند.غلو در خارج از محدوده مذهب شیعه امامیه معنای گسترده ای در آثار کلامی داشته است.و بر خلاف شهرت غلط مسئله غلو اختصاص به فرقه های انحرافی تشیع ندارد بلکه صورت گسترده تر آن در جهان اهل تسنن از همان ابتدای رحلت پیامبر اسلام حضرت محمد(ص) تا به ا مروز وجود دارد و به نظر می رسد مهمترین علت آن دوری آنان از راهنمایی اهل بیت علیهم السلام است . از آثار و نظرات متکلمین امامیه به دست می آید که آنان در برابر تفکر غالی گری موضع شان همان موضع ائمه علیهم السلام بوده و تنها در مصادیق و حدودش اختلاف داشتند با ذکر این نکته که همه در مصادیق بارز غلو مانند اولوهیت ائمه و حلول ائمه و نیز نبوت ائمه اتفاق داشته اند و تفاوت آنان تنها در گستره غلو بوده است و بیشتر اهتمامشان همان روشنگری و دور کردن انحرافات فکری خطرناک غالیان از فرهنگ ناب تشیع بوده است. غالی گری در دنیای معاصر در دو سوی محبین اهل بیت(ع) یعنی شیعیان و اهل سنت به شکل سنتی و جدید در جریان است. مغرضان تحت فرقه های مانند علویان و فرقه های موسوم به بابیت و بهائیت را درشیعه به وجود آوردند. و در میان اهل سنت فرقه وهابیت با پیشینه افکار سلفی گری و کافر دانستن مسلمانان سایر مذاهب پایه گذار فکری و عقیدتی گونه های مختلف تندروهای مذهبی مانند طالبان، القاعده و... و در نهایت داعش شده اند که آسیب های آنها به دنیای اسلامی غیر قابل شمارش است .

سنجش فراوانی گزاره های غالیانه در منابع شیعه که به تدریج گفتمان ویژه ای به نام گفتمان غلو در امامت را در منابع شیعه اثنی عشری رقم زده اند، یافتن سنخ های مختلف این گفتمان و تحلیل تطور آن در فاصله قرون دوم تا پنجم هجری دغدغه اصلی این پژوهش را تشکیل می دهد. با توجه به اهمیت نقش عمده ترین کانون های استقرار شیعیان - قم و بغداد - سهم این کانون ها در نفوذ اندیشه های غالیانه سنجیده شده است. در این تحقیق از تلفیقی از روش های کمی و کیفی استفاده شده و در تحلیل از نظریه تحلیل گفتمان بهره گرفته شده است.

تناسخ آموزه ای اساسی در مورد سرنوشت روح وزندگی پس از مرگ در ادیان هندی و بودایی است و به معنای خروج نفس از بدن و رجوع وتعلق دوباره آن به بدن دیگر ،اعم از انسان ،حیوان، نبات وجماد در همین دنیا است. با توجه به منسوب شدن برخی از فرق اسلامی چون غلاه و باطنیه (اسماعیلیه) به باور به تناسخ ،در مراجعه به آثار اصیل و معتبر ایشان،شواهد بسیاری مبتنی بر اعتقاد غلاه به تناسخ و انکار معاد دیده می شود.این در حالی است که در منابع معتبر اسماعیلی تناسخ مردود بوده بر معاد روحانی تأکید می شود.

مسأله اصلی اینپایان نامه عبارت است از معیارشناسی غلو در روایات معصومان(ع) که به بررسی اندیشه‌های غالیانه از لسان معصومان علیهم‌السلام می‌پردازد؛ زیرا آنان میزان سنجش درستی ونادرستی هر اندیشه، باور و رفتاری هستند.این پایان‌نامه مشتمل بر یک مقدّمه (طرح تحقیق) و سه فصل است.فصل اول، شامل سه بخش است که در آن به مفهوم شناسی غلو در لغت و اصطلاح، پیشینه غلو در ادیان گذشته، اسلام و قرآن و اسباب غلو پرداخته شده است.فصل دوم، با عنوان معیارشناسی غلو در روایات معصومان علیهم‌السلام به بررسی پدیده غلو در موضوعات الوهیت ائمه، نبوت ائمه، علم غیب مطلق و ذاتی ائمه، تفویض، تشبیه، تناسخ و حلول پرداخته شده است. در این فصل از زبان معصومان(ع) نگاه اسلام و تشیع ناب به این صورت تبیین شده است؛ اگر یک عقیده دینی، دینِ حق برخاسته از کتاب و سنت را نادیده بگیرد و پایه‌های اعتقادی دین حق را با افراط‌گرایی و تجاوز از حق و تفسیر به رأی خود فراتر از آن چه که هست، نشان دهد و یا آموزه‏های حق‌نمای خویش را به نام آن دینِ حق جلوه دهد، با این عبور از حق، خود را گرفتار غلو کرده است. معیار غلو از سوی شیعه اثناعشری با استفاده از بیان رسالت و امامت آن است که فردی الوهیت وصفات خداوند مانند رازقیت وخالقیت را به ائمه(ع) منتسب و یا معتقد بهنبوت امامان و یا به علم غیب ذاتی و استقلالی معصومان و یا به تشبیه، تناسخ و حلول روح الهی در آدمی باور داشته باشد، به غلو گراییده است که بر اساس بیانات معصومان(ع) تشیع از آن مبرا می‌باشد.فصل سوم، با عنوان بازشناسی برداشت‌های انحرافی غالیان از باورهای شیعی، به پنج عقیده اصیل(وصایت، مهدویت، بداء، رجعت و تأویل قرآن) در میان شیعه پرداخته شده و جنبه غالیانه آن‌ها مورد بررسی قرار گرفته و اعتقاد ناب اسلامی از غیر اسلامیِ افراط‌گرایانه با دلایل نقلی تبیین ‌گردیده است.

در فصل اول رساله حاضر ابتدا به تبیین مفهوم واژه غلو پرداخته و آنگاه تشرفی داشته به آستان مقدس کلام الهی و اشاراتی از آن کلام کریم را در باب معضل غلو عرضه داشته است. در فصل دوم تاریخچه ای مختصر از برخی فرق غلات با تفکیک به دو دوره قبل و بعد از غیبت کبری ارائه گردیده است. در فصل سوم به ارائه تحلیلهایی در باب جریان غلات پرداخته شده است.در فصل پایانی به مبحث نقد روایات -بعنوان ضرورت حیاتی منتج از مباحث پیشین پرداخته شده است.

مکتب نصّ گرای قم و مکتب عقل گرای بغداد با توجه به اختلاف روش و منبع تحقیق، در نظام امامت پژوهی، زیر شاخه ها و ملازمات آن به ویژه علم و عصمت و غلو اختلافات و تمایزهایی دارند. این اختلافها در تبیین و ارزیابی روایات نیز ثاثیر داشته است. قمیان بر پای? احادیث و نصوص معتقد بودند که امام محور تعادل عالم تکوین و تشریع است و در راستای ایفای این نقش از منابع علم متعدّدی چون توارث، تحدیث، توسّم و فراست بهره می برد و علوم مختلفی را چون علم به دین، رخ دادهای آینده، باطن افراد و غیره در اختیار دارد. امّا بغدادیان از منظر عقلی، امام را لطفی در راستای تقرّب بندگان به طاعت خداوند می دیدند و بر این اساس منابع علم امام را نوعاً به توارث فرو کاسته و علم او را به حوز? احکام و سیاست ویژه می ساختند. پذیرشِ روایات منابع و گستره های علم امام و فهمِ ظاهر گرایان? آنها از سوی قمیان و عدم پذیرش برخی از روایات منابع علم، تخصیص روایات عامّ علم امام به حوز? احکام، حمل روایات دالّ بر آگاهی امام از آینده، بواطن و ... بر معجز? امام و نه یک صفت ضرور و همیشگی برای امام از سوی بغدادیان، بازخورد مبانی کلامی پیش گفته در مطالعات حدیثی دو مکتب است. در مسأل? عصمت نیز هر چند قمیان امام را از عیوب ظاهری و گناه معصوم می شمردند ولی سهو در اعمال عبادی را بر او جایز می دانستند. بغدادیان هم در عین باور به عصمت امام از گناه و برخی از عیوب ظاهری، او را مطلقاً از سهو در عبادات مبرّا می دانستند. هر دو مکتب روایات منافی با عصمت امام از گناه را باطل انگاشته یا آن را به گونه ای توجیه و تأویل می نمایند ولی در موضوع عصمت امام از سهو، قمیان افزون بر پذیرش صدور روایات سهو النبی، در موجّه ساختن آن نیز سعی بلیغ دارند ولی بغدادیان این روایات را نقد و ردّ می کنند. هر دو مکتب باور به الوهیّت و ربوبیّت ائمه را از شاخصه های غلو در ذات می دانند و در نقد یا توجیه روایاتی که به صراحت بر این امور دلالت دارند، می کوشند. امّا در تعیین مصداق روایاتی که لازم? معنایی آنها به چنین غلوی می انجامد، همداستان نیستند. پذیرش روایاتِ عوالم پیشا خلقتی و توجیه مسائل مختلف با بهره گیری از آن و قبولِ روایات سهو النبیّ از سوی قمیان و ردّ پاره ای از روایات مربوط عالمهای پیش از آفرینش، متّهم کردن راویان ناقلِ آنها، تأویل پاره ای دیگر از این روایات وردّ احادیث سهو النبیاز سوی بغدادیان نمونه ای از این اختلاف است. افزون بر این بغدادیان ثابت ماندن تعداد روزهای ماه رمضان را از شاخصه های غلات می دانند، حال آنکه قمیان این روایات را نقل کرده و در صدور آن شکّی به خود راه نمی دهند. تعیین مصداق راویان غالی بر اساس معیارهای پیش گفته نیز از موارد اختلاف میان قمیان و بغدادیان است. بغدادیان بحث غلو در صفات را نیز به غلو در ذات افزوده اند و معتقدند ضروری و همیشگی دانستن علم امام به رخ دادهای آینده، باطن افراد، زبانها و... معتقد باشد، غلو است و منابعحدیثی در بردارند? این مطالب را نقد می کنند، حال آنکه قمیان روایات دالّ بر این علوم را به راحتی پذیرقته، منابعدر بردارند? آن را مورد استناد قرار می دهند و جزء باورهای بنیادین ایشان است. قمیان و بغدادیان اباحی گری را شاخص? عملی غلات می دانند ولی در برابرمستند آن، یعنی احادیثی که اصل دین را معرفت اهل بیت و دشمنان آنها می دانند، عملکردی متفاوت دارند. قمیان با اعتقاد به اصالت باطن در دین و ملازم? جدایی ناپذیر ظاهر با آن، این روایات را می پذیرند، امّا بغدادیان این روایات و مآخذ آن را ردّ می کنند.