جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مثنوى مولوى یکى از برجسته ترین شاهکارهاى جهانى است که به باور متفکران و ادب شناسان ایرانى و غیر ایرانى نقشى فراوان در غناى فرهنگ و هویت اسلامى و ایرانى داشته است و فکر و ذهن و زبان و قلم بسیارى را در ساحل دریاى اندیشه خود مشغول و متحیر نگاه داشته است. اکر چه تعداد صاحب نظران و محققانى که درباره آراء و آثار مولوى بویژه مثنوى او سخن گفته و زوایاى اندیشه هاى او را گشوده اند فراوانند، بازشناسى، تحلیل گفتارها و جستارهاى پیشینیان و مقایسه آنها موضوع مستقل و کلانى است که این رساله درصدد بررسى آن است. بر این اساس از آنجایى که در سده اخیر نتیجه عمده پژوهشها در حوزه علوم مختلف، به دلایل گوناگون در قالب مقاله درآمده و آنچه در این قسم از تحقیقات عرضه مى شود، زبده و عصاره معارف بشرى است، این پژوهش مى کوشد به بررسى، نقد و طبقه بندى کلیه مقاله هاى فارسى پیرامون این اثر سترگ یعنى مثنوى معنوى اهتمام ورزد. بر این اساس نگارنده این رساله پس از شناسایى و بازیابى حدود 640 مقاله در باره مثنوى معنوى، به طبقه بندى مقاله ها از نظر موضوعى و تاریخى پرداخته و مقاله هاى هر بخش را با دقت لازم نقد و بررسى کرده و دلایل غث و سمین مقاله هاى هر بخش را با استدلال کافى و وافى نشان داده است. پس از بررسى مجموعه مقاله هاى شناسایى شده بر اساس منابعى چون فهرست مقالات فارسى، کتاب شناسى مولوى، نمایه ها و.... دهه هشتم سده اخیر با 363 مقاله چاپ شده بیشترین تعداد مقاله را از نظر کمیت به خود اختصاص داده است که دلایل رشد کمى و حتى کیفى آن در رساله نشان داده شده است. ضمن اینکه سال 1378 به دلیل استقبال فراوان محققان در جهان و ایران با 57 مقاله در راس این هرم قرار دارد. در بخش اصلى رساله، کلیه مقاله ها از نظر موضوعى و ساختارى به 14 گروه، طبقه بندى شده که بیشترین تعداد مقاله مربوط به موضوع شروح و نقد و تصحیح مثنوى (93 مقاله) و موضوع مربوط به دین و عرفان و فلسفه در مثنوى (86 مقاله) بوده است. موضوعات دیگر علاوه بر دو مورد فوق جنبه هاى کلامى، فقهى، عقل و عشق، داستانهاى مثنوى، معرفت شناسی، شخصیت شناسى و... مثنوى است. بر این اساس مقاله هاى هر بخش نقد، تحلیل و طبقه بندى شده و نتایج مقاله هاى هر بخش به صورت تطبیقى نشان داده شده است.

مثنوی معنوی جلال‌الدین مولوی در زمرهء بزرگترین حماسه‌های روحانی بشریتاستکه خداوند برای جاودانه کردن فرهنگایرانی آن را به زبان پارسی هدیه کرده است . این اثر همواره مورد توجه کسانی بوده استکه با زبان فارسی و فرهنگایرانی آشنایی داشته‌اند. لذا همواره افراد علاقمند و صاحبان علم و دانش ، برداشتها، تحلیل‌ها و تفسیرهای خود را از مثنوی در قالبکتابها و مقالاتمختلفی نگاشته‌اند. اما هنوز که هنوز استبسیاری از مرواریدهای گرانبهای این دریای بیکران، به روی غواصان خرد و اندیشه رخ نگشوده است . گرچه تا بحال پژوهشگران مشتاق فراوانی بوده‌اند که مثنوی را از دیدگاههای مختلفمورد بحثو بررسی قرار داده‌اند و الهاماتو دریافتهای خود را از مثنوی به رشتهء تحریر درآورده‌اند و آثار ارزشمندی به جامعهء ادبی ما عرضه داشته‌اند. اما این دریا همچنان بی‌کرانه می‌نماید. یکی از علل این امر آن استکه مولانا علاوه بر اینکه حکایاتو داستانهای مثنوی را به زبانی سمبلیکو به صورتی تمثیلی بیان می‌کند، در جای جای مثنوی از زبانی نمادین و رمزگونه که خاصعرفان اسلامی استاستفاده می‌کند. لذا خواننده مثنوی یا آنکه سودای تحقیق در سر دارد، بدون دانستن زبان نمادین مولانا در مثنوی، هرگز قادر به دریافتاندیشه‌ها و پیامهای والای مولانا که اساسعرفان اسلامی است ، نمی‌گردد. البته در تمام شرحها و تفسیرهایی که بر مثنوی نوشته شده استاشاراتی پراکنده به این سمبلها شده است ، اما کار منظم و دقیقی که از خود مثنوی یاری جسته باشد و تنها به بیان نمادهای آن بپردازد، می‌تواند راهگشای طالبان معرفتباشد. چرا که ظهور اصلی زبان مولانا در نمادهای شعر اوست . و هر کسی که قدرتتعبیر و تفسیر این نمادها را داشته باشد، به خوبی مثنوی را می‌فهمد. با توجه به این مسائل می‌توان گفتکه، این رساله به این مهم پرداخته استو نمادهای دفتر دوم مثنوی را مشخصکرده و به شرح، توضیح، تفسیر و تعبیر آنها پرداخته است . و هر کجا که لازم بوده استشواهدی از دفترهای دیگر مثنوی و نیز دیگر آثار عرفانی و شرحها و تفسیرهای مثنوی بدان افزوده است ، تا روشنگر کلام باشد.

مسعود سعد از شاعرانی است که به سبک دلپسند و کلام بلیغ و موثر خود مشهور است . قوت خیال او باعث شده که بتواند گاه مطلبی را با چند تعبیر که هر یک به تنهایی شایان توجه است ، بیان کند و از این راه تعبیرات و ترکیبات و تشبیهات و توصیفات تازه بیاورد. در این رساله ابواب چهارگانه علم بیان که حوزهء صور خیال را در برمی‌گیرد با تقسیم‌بندی از جنبه‌های مختلف در دیوان وی مورد بررسی قرار گرفته است . انواع تشبیه به اعتبار طرفین، وجه‌شبه و ادات تشبیه، همچنین انواع استعاره به اعتبار ذکر یا حذف یکی از دو طرف آن، از جهت مستعار و موارد دیگر بررسی شده‌اند. مجاز نیز با علاقه‌های مختلف آن از دیوان استخراج شده است . انواع کنایه به لحاظ مکنی‌عنه و به اعتبار وسایط و لوازم و سیاق آن نیز در دیوان بررسی گردیده است . علاوه بر آن در این رساله دو بخش نیز به آرایه‌های لفظی و معنوی علم بدیع که در دیوان نمود و جلوهء بیشتری داشته‌اند اختصاص یافته است . تا علاوه بر مباحث علم بیان، مباحث زیبایی‌شناسی علم بدیع نیز به عنوان مکمل موضوع تا حدودی مطرح شده باشد.

بخش عظیمی از توفیق شاعران برجسته مدیون هنر آفرینش آنها در ایجاد تصاویر شاعرانه است .سعدی از معدود شاعران و نویسندگانی است که با بهره گیری مناسب از شیوه های تصویر آفرینی توانسته است شعر و نثر خود را به اوج کمال برساند.بطوری که د رمقوله نثر هیچ کتابی توانایی برابری با گلستان را ندارد و نیز چنین است عظمت بوستان در گستره شعر. در این رساله پس از شرح مختصری از احوال سعدی به شیوه های تصویرسازی او پرداخته و ویژگیهای تصاویر شاعرانه او را نشان داده ایم .آنگاه مباحث عمده علم بیان یعنی ، تشبیه ، مجاز ، استعاره و کنایه را دنبال کرده ایم .عناوین مذکور بر اساس تعاریف شناخته شده و مورد قبول مولفان آثار علوم بلاغی با ارائه نمونه و مثال مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته ، با توضیح و تفیسر آنها سعی شده است زیبائیهای کلام سعدی از دیدگاه علم بیان نشان داده شود. از تطبیق مباحث بیانی با کلام سعدی در بوستان و گلستان به این نتیجه رسیده ایم که سعدی گرچه به تصویرگرایی تمایل دارد و به زیبایی لفظ و ظاهر کلام علاقه نشان می دهد، اما به ژرفای اندیشه و والایی معنی نیز توجه دارد.

رساله حاضر پژوهشی در بلاغت فارسی و عربی و جلوه‌های آن خصوصا (بیان) در آثار نظامی و بالاخص خسرو و شیرین او که زیباترین داستان در میان آثار خود اوست ، می‌باشد. در ابتدا به معرفی شاعر مورد نظر از زوایای مختلف پرداخته و سپس بلاغت در عربی و در زبان فارسی و پیشینه تاریخی آن در هر دو زبان بررسی شده است . با نظری اجمالی متوجه خواهیم شد بلاغت و شعبات آن در علم در زبان فارسی از سابقه کمتری نسبت به زبان عربی برخوردار است و به مقدار بسیار زیادی تحت تاثیر بلاغت عربی قرارگرفته است . کوششهای متاخرین نتوانسته است از میزان این تاثیرپذیری بکاهد. در گفتار دوم از رساله حاضر چهار موضوع اصلی در علم بیان مورد برسری قرار گرفته است این چهار موضوع عبارتند از : تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه : از میان این چهار موضوع، تشبیه استعمال بیشتری دارد و یکی از صنایعی است که دارای نیروی خیال‌انگیز است و زیبایی بسیاری به کلام می‌بخشد. استعاره هنری‌ترین استعمال کلمه است و خیال‌انگیزترین موضوع علم بیان است . مجاز از آن جهت در بیان مورد بررسی است که وسیله شناخت استعاره است . و کنایه یکی از کاربردهای زیبای کلمه و کلام است . کنایات در هر دوره متفاوتند گاهی شناخت کنایات دشوار و دیریاب است و در پایان رساله تفاوت موضوعات چهارگانه علم بیان، توضیح داده شده است .

در این مجموعه که عنوان "اسطوره اسفندیار در شاهنامه فردوسی" ارائه می‌شود نخست بخشی به مفهوم اسطوره و چیستی آن اختصاص یافت زیرا اسفندیار که شاخص و محور این رساله می‌بود به دنیای اساطیر تعلق داشته برای شناخت درست و دقیق از پایگاه وجودی او مجبور به شناخت مفهوم اساطیر و دیدگاههای موجود درباره آن و کارکردهای آن می‌بودیم. در گفتار اول که به بررسی زمینه‌های اسطوره اختصاص دارد، سعی گردید تا تعریف یا تعاریفی مشخص و علمی از اسطوره عرضه شود و بعد به دیدگاههای موجود درباره اسطوره پرداخته شد و ابعاد گسترده اسطوره از نظر خواننده به دور نماند. بعد از این گفتار در بخش بعدی رساله با عنوان "اسطوره حماسه و تاریخ" کوشیدیم به قدر اجمال نسبتهای موجود بین مثلث اسطوره، حماسه و تاریخ را بیان کنیم. گفتار سوم این مجموعه به بیان کلیاتی درباره اسفندیار اختصاص دارد که در آن در گفتار چهارم و پنجم و ششم به سه بعد مجزا از زندگی اسفندیار یعنی بعد مذهبی و حماسی و عرفانی پرداختیم و هر یک از این ابعاد مهم زندگی او را مورد بررسی قرار دادیم. ابتدا در گفتار چهارم تجلی شخصیت و فکر او را در ادب دینی و مذهبی ارزیابی نمودیم و با نگاه و نظر به منافع مذهبی اسفندیار را از اوستا استخراج کرده و معیارهای دینی و تفکر مذهبی او را تشریح نموده‌ایم و نهایتا موقعیت او را در دین زرتشتی به عنوان مروج و مبلغ دین زرتشت برشمردیم.

مجموعه فرهنگی مذهبی مجموعه ای است که به فعالیتهای فرهنگی مرتبط با معنویت یک جامعه، منطبق با عقاید و باورهای مذهبی افراد آن می پردازد.چنین مجموعه ای علاوه بر دارا بودن پتانسیل های بسیار قوی مذهبی، کارکردهای فرهنگی فراوانی را نیز ارائه خواهد داد تا درحقیقت بتوان نیاز جامعه صنعتی به تصفیه روحی و معنوی را در قالب اینکارکردها پاسخ داد. باید گفت مجموعه فرهنگی و مذهبی در شکل صحیح خود در حقیقت چیزی جز یک مسجد به هنگام شده و منطبق با نیازهای جامعه امروز نیست. مساجد درطول تاریخ شکل گیری و تکامل خود جایگاه فعالیتهای اجتماعی جامعه اسلامی بوده اند که مرتبا خود را با نیازهای جامعه منطبق کرده اند در سالهای اخیر به علت گسترش فعالیتهای اجتماعی چنین امری تا حدی نادیده گرفته شده است ولی مجموعه مطالعه و طراحی شده فوق، پیگیری و شناسایی نیازهای اجتماعی امروزی و تزریق آن به یک مجموعه مذهبی است که ماحصل آن مجموعه ای فرهنگی و مذهبی خواهد بود. این طرح شامل سه بخش عملکردی عمده به قرار زیر است: 1-بخش مذهبی و زیارتی. 2-بخش فرهنگی.3-بخش تجاری وخدماتی. که هر بخش خود مجموعه ای دسته بندی شده از عملکردهای مختلف است که هر کدام قسمتی از نیازها و کارکردهای مجموعه را تامین می کند. بخش مذهبی و زیارتی شامل حرم مطهر علی بن مهزیار اهوازی، صحن و بست های اطراف حرم و همچنین مسجد و مصلای مجموعه است. بخش فرهنگی مجموعه فوق نیز شامل کتابخانه، موزه، مرکز تحقیقات علوم اسلامی و همچنین سالن اجتماعات و آمفی تاتر می باشد. بخش خدماتی و تجاری مجموعه مشتمل بر قسمتهای مختلفی از جمله بخش های تجاری، قسمتهای اداری مجموعه، درمانگاه، دارالضیافه، زائر سرا، رستوران، بانک ، بازارچه کتاب، پارکینگ و سایر فعالیتهای خدماتی است. در طراحی مجموع فوق سعی گردیده است ضمن حفظ استقلال هر بخش عمده و عدم تلاقی عملکردهای کلان بخش ها با یکدیگر، روحیه همکاری و هماهنگی و ارتباط منطقی بین بخشها ایجاد و حفظ گردد چنین خصوصیتی می تواند سبب جامعیت و یکدستی مجموعه گردد و مانع از پراکندگی عملکردی مجموعه شود به صورتی که کلیت مجموعه دچار خدشه نگردد و هر یک از اجزا در کلیت طرح به گونه ای مجزا طراحی گردیده است.

نظریۀ تطابق کتاب تکوین و تدوین، نظریۀ ریشه داری در تاریخ فلسفه و عرفان اسلامی است. این نظریۀ بنیادین، نتایج کاربردی مهمی ازجمله تعیین قلمرو معارف قرآن در فلسفۀ دین دارد. در این مقاله، پس از بررسی مفاهیم بنیادین این نظریه، ارکان تحقق کتاب، نظیر علت فاعلی (کاتب) ، علت غایی (هدف کتابت) ، ابزار کتابت (قلم) و جایگاه ظهور مکتوبات (لوح) را در تطابق کتاب تکوین با تدوین، واکاوی خواهیم کرد. سپس با تحلیل معنای وجوه مطابقت و نظریۀ علامه، نشان می دهیم منظور از مطابقت، مطابقت ازجمیعِ جهات (مساوقت و عینیت) یا مطابقت از برخی وجوه، نظیر مماثلت، مجانست، مشابهت و ...) نیست. همچنین مطابقت مصادیق آیات کلمات تکوینی و تدوینی را نمی توان با رویکرد تساوی، عام و خاص مطلق و عام و خاص من وجه بازخوانی کرد. علامه جوادی آملی وجوه مطابقت این دو کتاب را به نحو اتحاد حقیقت و رقیقت، اتحاد ظلی بر مبنای تشکیک و همچنین به صورت اجمال و تفصیل تبیین می کنند. ایشان برخی از شاخص های مشترک این دو کتاب را هماهنگی آن ها در احسن بودن نظام، اشتمال بر ظهر و بطن، بی انتهایی کلمات، وصف جمال و جلال و ... می دانند.

برای دفاع از حدیث شیعه و قرآن لازم است روایات تحریف بررسی و نقد شوند. محدث نوری روایات منسوب به شیعه را در بخشی از کتاب فصل‌الخطاب جمع‌آوری کرد و بدین ترتیب زمینه تحقیق در روایات تحریف کاملا" مهیا شد. نگاه به منابع اصلی که محل تجمع این روایات هستند نشانگر ضعف ریشه‌ای این روایات است . از جملهء این منابع تفسیر قمی است که طی تحقیق حاصل شد که مولف این تفسیر نه علی‌بن‌ابراهیم است و نه به ادعای شاگردانش عباس‌بن‌محمد، بلکه مولف علی‌بن‌حاتم قزوینی است . اصلی‌ترین منبع این روایات کتاب قراءات از احمدبن‌محمد سیاری است که تمام اهل رجال او را تضعیف کرده‌اند. بررسی اسناد روایات تحریف ادعای بزرگانی چون امام خمینی(ره) در مورد این روایات را اثبات می‌کند. آیه‌الله بروجردی اکثر این روایات را جعلی معرفی می‌کند. تحقیق حاضر در فصل دوم کاملا" این ادعا را ثابت می‌کند. پس از تصحیح اسناد با روشهای مختلف ، قرار دادن آنها در کنار هم با روش جدول‌بندی، حضور متراکم ضعفاء و غلات را در اسناد روایات تحریف نشان میدهد. این باند فرهنگی - سیاسی که هیچگونه اعتقادی به نماز و روزه و قرآن نداشتند خود را به شدت طرفدار ولایت ائمه می‌دانستند، اما موضع‌گیری ائمه(ع) آنها را منزوی کرد ولی آنها در خفا کار خود را می‌کردند. از کارهای پنهان آنان جعل حدیث بود که عملکردشان هم‌اکنون در بخشی از کتاب فصل‌الخطاب جمع است . جعلی بودن اکثر روایات تحریف در بررسی اسناد بدست آمد و بی‌سوادی و جهل قائل به تحریف در نقد آیات ادعایی فهمیده میشود. پژوهش و نقد آیات ادعایی که در متن روایات تحریف مطرح شده‌اند، کاملا" انگیزه‌های جعل حدیث را روشن می‌کند. اکثر این روایات در مورد ولایت علی(ع) ظلم به حق آل‌محمد(ص) و تنفر نسبت به دشمنان آل‌محمد(ص) است . جاعل این روایات نظرات و معتقدات خود را بر آیات قرآن تحمیل میکند و هر جا آیه را نفهمیده، آنرا طبق سلیقه خود تغییر داده‌است . فصل‌الخطاب و افراد مغرض ، نظریه تحریف قرآن را به بزرگان و متفکران شیعه نسبت میدهند که در فصل اول به آن اشاره شده‌است ، اما تصریح صاحب‌نظران مکتب اهل بیت (ع) در عدم تحریف قرآن که در فصل چهارم آمده‌است ، هرگونه تهمتی را رد میکند. علاوه بر آن، گروهی از احادیث معتبر در مقابل روایات تحریف قرار دارند و استدلال به آنها در کنار تواتر قرآن تردیدی باقی نمی‌گذارد که قرآن کنونی همان کتابی است که بر پیامبر(ص) نازل شده و مسلمانان در طی چند قرن آن را دست به دست به ما رساندند. در این مدت اهتمام مسلمانان و بخصوص دانشمندان به قرآن، حفاظی بود تا این کتاب مقدس از دست پلید دشمنان آگاه و دوستان نادان سالم و پاک بماند.

کتاب مصباح الهدایه یکی از منابع مهم درسی در رشته عرفان اسلامی به شمار می آید که در طی دوره کارشناسی ارشد و دکترا جزء کتب درسی می باشد و همچنین در آزمون ورودی مقطع دکترا مورد سوال قرار می گیرد. کتاب مصباح الهدایه در سال 1349 ق/1309 ش به قلم امام خمینی (ره) تألیف گردیده است. این کتاب درباره حقیقت محمدیه و ولایت علویه و چگونگی سریان آن در دو عوالم غیب و شهود و سربان آنها در مراتب نزول و صعود و بررسی مقام نبوت در این جهان و عالم دیگر به سبک و شیوه عرفانی است. حضرت امام خمینی (ره) در این کتاب همواره بر نکته مهمی تأکید می ورزند که مطالعه و بحث علمی برای رسیدن به مقامات معنوی و دریافت حقیقت مکفی نیست حتی اگر آن علم علم عرفان باشد بلکه رسیدن به حقیقت نیاز به سلوک عملی مجاهده و ریاضت دارد.