جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بخشی از جلسه بررسی و نقد کتاب "آیشمن در اورشلیم" نوشته هانا آرنت با ترجمه زهرا شمس.

امسال حدود ۵ سال از تالیف کتاب «معنا، امکان و راهکارهای تحقق علم دینی» گذشته است. بعد از تألیف نیز همانند قبل آن به تدریس این موضوع ادامه دادم که از اولین مواردش تدریس این موضوع برای دانشجویان کارشناسی ارشد رشته فلسفه علم در دانشگاه شریف در سال تحصیلی ۸۹-۹۰ بود. طبیعی است که در این سالها با نقدهایی مواجه شدم و اصلاحاتی در ذهنم رقم خورد. شاید مهمترین ایرادی که الان بر کتاب خود می‌دانم این است که در حوزه علوم انسانی ورود جامعی نداشته و نکات بسیاری را مورد غفلت قرار داده‌ام و یکی از علل آن این بود که آشنایی آن موقع من با علوم انسانی و اجتماعی، به تبع فضای عمومی کشور، تابع فضای انگلوساکسون بود و از اهمیت جریان قاره‌ای به عنوان یک جریان بشدت اثرگذار در حوزه علوم انسانی و اجتماعی بی‌خبر بودم. به هر حال امسال (نیمسال دوم سال تحصیلی ۹۴-۹۵) پیشنهاد تدریس همین عنوان برای دوره تمهیدیه سطح ۴ موسسه امام رضا علیه‌السلام مطرح شد. سطح ۴ در موسسات آموزشی حوزوی، هم‌ارز دکتری در دانشگاه‌ها محسوب می‌شود. از آنجا که گاه ورودی‌های حوزه به حوزه‌های علوم انسانی آشنایی مناسبی از این حوزه نداشته‌اند موسسه امام رضا علیه‌السلام (وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی) که از موسسات آموزش عالی وابسته به حوزه محسوب می‌شود، اقدام به برگزاری دوره‌هایی با عنوان دوره تمهیدیه کرده است که در این دوره‌ها طلاب دارای مدرک کارشناسی ارشد دانشگاهی یا سطح ۳ حوزوی (که هم ارز با مدرک کارشناسی ارشد محسوب می‌شود) بدون دریافت مدرک، دوره‌های آموزشی‌ای را سپری می‌کنند تا آمادگی علمی لازم را برای شرکت در کنکور دکتری یا سطح ۴ به دست آورند. (با این توضیح می‌توان سطح این دوره را معادل با سطح کارشناسی ارشد معرفی کرد)

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ کم‌توجه‌تر شدن نسل‌های جدید نسبت به ارزش‌ها و باورهای دینی از یک طرف و جایگزینی ارزش‌ها و باورهای بدیل آن از سوی دیگر، در بدو امر خبر از کاهش نقش دین در زندگی مردم می‌دهد. از طرف دیگر وقوع حوادث و رخدادهایی در کشور ما و دیگر نقاط جهان، این مطلب را با خدشه روبرو می‌کند؛ اتفاقاتی نظیر انقلاب اسلامی ایران و حضور دین در عرصه سیاسی و مدیریت اجتماعی و پررنگ‌ترشدن برخی مناسک و مناسبات دینی می‌تواند موید افزایش نقش دین لااقل در برخی سطوح و در میان بخشی از جامعه ما باشد. به تعبیر یکی از جامعه‌شناسان دین، «علی‌رغم پیش‌بینی‌های قاطعانه برخی از بزرگ‌ترین نظریه‌پردازان علوم اجتماعی قرن نوزدهم، مذهب نمرده است.» زمانی تصور می‌شد با روند پرشتاب گسترش و بسط ساختارها، نهادها، علوم و تکنولوژی مدرن، نفوذ دین در جوامع جدید رو به افول خواهد نهاد. بر این اساس، بسیاری اندیشمندان علوم اجتماعی پیش‌بینی می‌کردند که دین به تدریج در یک فرایند حتمی تاریخی، از صحنه حیات بشر حذف خواهد شد؛ اما اقبال دوباره مردم به دین و اثرگذاری مذاهب و جریان‌های دینی بر تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جهان، تردیدهایی جدی در فراروی این فرضیه ایجاد کرد. تا جایی که تطورات عمده‌ای در نظریات این حوزه که از آن با عنوان «عرفی‌شدن» (secularization) یاد می‌شود رخ نمود. این تئوری‌ها در بدو امر پیش‌بینی می‌کردند که فرایند عرفی‌شدن به محو دین خواهد انجامید. بعدها با نامحتمل دانستن محو دین، بحث حاشیه‌روی دین مطرح شد. در تطورات بعدی حتی این دیدگاه بیان شد که آنچه رخ خواهد داد، صرفاً تغییر دین و دینداری است و روند عرفی‌شدن حتی می‌تواند با روندهای واژگونه و معکوس مواجه شود. پرسش اصلی اینجاست که دین در آینده جهان مدرن چه جایگاه و نقش در زندگی فردی و اجتماعی بشر ایفا خواهد نمود؟ آیا دین در جهان جدید، ناگزیر از عقب‌نشینی مرحله‌به‌مرحله از تمامی ابعاد و جنبه‌های زندگی انسان مدرن و در نهایت حذف کامل از زندگی بشر است؟ آیا دین برای حذف بقای خود مجبور است به عرصه‌های محدودی از زندگی انسان مدرن بسنده نموده و حضور خود را در همان عرصه‌ها حفظ نماید یا می‌تواند با حضور در عرصه‌های مختلف زندگی انسان مدرن (چنانچه در انقلاب اسلامی ایران دین به امر سیاست ورود پیدا کرد) به عرفی‌زدایی و بازقدسی‌شدن جهان اجتماعی و زندگی انسان مدرن بیانجامد و به ایدئولوژی و بستر بدیلی برای زندگی انسان مدرن تبدیل شود؟