جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیات مربوط به آسمانها در قرآن حتی صرفنظر از جنبه آماری و عددی آن بسیار متنوع، جالب و شگفت انگیز است و در بسیاری موارد نمایانگر جنبه اعجاز علمی قرآن کریم می باشد. شمارگان بالای آیاتی که واژه «سما» در آنها بکار رفته، خود گویی امری معنی دار است. در برخی آیات این مجموعه سما به معنی آسمان قابل مشاهده و محسوس تعریف شده است که در آنها ساختار فیزیکی و پدیده های طبیعی مربوط به آسمان تبیین گردیده است؛ و در دسته دیگری از آیات، به عنوان آسمانی که از دیده ما پنهان و در عوالم غیب است و تدبیر امور و مقدرات این عالم در آنجا شکل می گیرد مورد عنایت واقع شده است.

التبیان فی تفسیر القران تالیف شیخ طوسی (385-460 ق.) نخستین تفسیر کامل شیعه است که در بغداد و دوران حکومت آل بویه تدوین یافته است. این اثر از جهات بسیاری با سایر تفاسیر مختصر شیعه (پیش از شیخ طوسی) مانند عیاشی، فرات و علی بن ابراهیم قمی و نیز تفاسیر اهل سنت چون فراء، طبری و جبائی متفاوت است. همین شیوه تفسیرنگاری شیخ طوسی را طی قرون بعدی در میان مفسران معروف شیعی چون طبرسی،‌ ابوالفتوح، مولی فتح اله کاشانی و علامه طباطبایی می توان دید. مقاله حاضر با مروری بر منابع و روش های تفسیری شیخ طوسی در التبیان روشن می سازد که این اثر محصول ذهن پویا،‌ نقاد و جامع نگر شیخ طوسی در عصر خود در بغداد بوده است. مجموعه شرایط زمانی و مکانی قرن چهارم و پنجم هجری در بغداد، علاوه بر نیازها، تنگناها و پرسش های اساسی علوم اسلامی در آن زمان،‌ تفسیرالتبیان شیخ طوسی را یکسره متفاوت از تمام تفاسیر پیش - طوسی ساخته است. به گونه ای که می توانیم به وضوح آن را ترکیبی گزینش شده از مهم ترین آثار و آرای ادبی، لغوی، فقهی، کلامی و تفسیری شیعه و سنی در حوزه قرآن و در عصر شیخ طوسی بدانیم.

قرآن کریم نخستین منبع اساسی حکم و شریعت مرجع مسلمین در همه زمانها بوده است و تفسیر فقهی یکی از قدیمی‌ترین و سودمندترین روشهای تفسیر موضوعی قرآن است که مفسّر در آن احکام فقهی را از میان آیات الاحکام استخراج می‌کند.این مقاله سیر تحوّل تاریخی تفسیر فقهی را مورد بررسی قرار می‌دهد به این ترتیب که از سابقه آن در عصر تشریع آغاز می‌شود.پس از آن به عصر صحابه می‌پردازد، سپس ائمه اهل بیت را در تبیین شریعت و فقه قرآنی بررسی کرده و در پی آن تحوّل تفسیر فقهی در عصر تدوین را مورد توجه قرار داده و فهرستی از مهمترین تألیف آیات الاحکام اهل سنّت و شیعه را به همراه معرّفی ویژگیهای مهمترین آنها ارائه می‌کند.

دانشمندان علوم اسلامی سبب نزول را رویدادی می دانند که هم زمان با آن یا اندکی پس از آن، آیه یا آیاتی در گزارش، تحلیل یا نقد آن نازل شده است. بیشتر قرآن پژوهان و مفسران، اسباب نزول را ابزار مهمی برای فهم آیات الهی دانسته و به گستردگی فواید آن را مورد توجه قرار داده و نمونه هایی از آن را گزارش کرده اند. در این میان، نوع نگاه برخی به اسباب نزول متفاوت است و به تعامل میان فضای جامعه و نزول آیات نظر دارند. در این نوشتار، ضمن بررسی گفتار دانشمندان، بیان شده است که آیاتی که ناظر به جریان یا حادثه خاصی است صرفا نشان گر واقع نگری آیات الهی است. گروهی دیگر اسباب نزول را ابزاری مهم در تفسیر نمی دانند و آفتهای مراجعه به آن را یادآور می شوند.

نویسنده مقاله حاضر بر آن است که برای تفسیر روایتها و نقلهای مختلفی که از یک حکایت/ متن به عمل می آید باید هر روایت و نقل جدید را به مثابه یک حکایت / متن کاملا جدید و متفاوت با نقلهای قبلی در نظر گرفت و این حکایت / متن را به عنوان اثری اصیل و ابداعی و متفاوت از روایتهای قبلی یا اولین تقریر آن حکایت / متن، تفسیر کرد و فهمید. نگارنده در این مقاله، این همانی روایتهای مختلف از یک متن در بستر زمانی و مکانی متفاوت را ± حتی در صورت یکسان بودن ساختار و شکل روایتها ± مردود دانسته و مدعی است چون قصد مولف و ناقل هر حکایت و متن، همواره بخشی از سازمان نرم افزاری و جز قوام بخش یک متن محسوب می شود، نقل هر متن توسط راوی جدید، خود یک متن جدید است و چارچوب تفسیری و بافتار تازه ای بر آن حاکم خواهد بود.نویسنده حاضر، فرآیندی را که طی آن یک متن اصلی یا اولین تقریر آن، از لحاظ زمانی و مکانی دگردیسی هایی حداقلی یا حداکثری پیدا می کند، نه یک فرآیند صرفا تاریخی و غیرفعالانه، بلکه دست کم نیمه آگاهانه و مستظهر به طرح و توطئه و نیت راوی می داند و از این رو به جای عنوان «دگردیسی متن» که نزد علمای هرمنوتیک رایج است و گویای فعالانه یا منفعلانه بودن تغییرات نیست، عنوان «تجهیز متن» را پیشنهاد کرده است.این مقاله بخشی مقدماتی از پروژه ای است که نویسنده در آن به ارزیابی و نقد نظریه «دین مولف» که در دو قرن اخیر با هیاهوی بسیار از جانب خاورشناسان دنبال می شده پرداخته است.

در این مقاله تلاش می شود میان «هرمنوتیک» به عنوان نظریه و راهی برای تفسیر متن، و «تحلیل گفتمان» به عنوان نظریه سازوکار شکل گیری و ساخت معنا در بافت های مختلف ارتباط برقرار شود. به این منظور، پس از مرور دیدگاه های مربوط به آن ها در هرمنوتیک و تحلیل گفتمان، عناصر تشکیل دهنده اصلی هر تفسیری معرفی و توصیف خواهد شد و با ارایه مثال هایی نشان داده خواهد شد که هر کدام از این عناصر تشکیل دهنده یا سازنده معنایی در گفتمان های متفاوت می تواند در تفسیری که از متن در ذهن خواننده (خوانشگر یا مفسر) شکل می گیرد تاثیر بگذارد. به طور کلی می توان این عناصر سازنده و تاثیرگذار بر معنا و تفسیر متن را در چهار عنوان کلی ارایه کرد: 1- متن؛ 2- بافت (بافت بلافصل، بافت کلان)؛ 3- تولید کننده (مولف)؛ 4- فهمنده (بازتولید کننده/ تفسیرگر).

مثنوی را قرآن منظوم هم نامیده‌اند. به این اعتبار که سرشار از آیات قرآن کریم است و ذهن و زبان مولوی را بیش از هر چیز قرآن شکل بخشیده است. رویکرد مولوی به آیات به چهار گونه بوده است: 1- اقتباس لفظی 2- اقتباس معنوی 3- تفسیر 4- تاویل. در این مقاله به دو گونه اخیر اشاره می‌شود که آیا مولوی تماما دست به تاویل زده است یا تفسیر؟ تاویل از نگاه مولوی چه شرایط و خاستگاه هایی دارد؟

مقالة‌ ذیل، درصدد ارائه تبیینی‌ مختصر از پاره‌ای‌ رویکردهای‌ غیرشناختاری‌ در فهم‌ زبان‌ دین، به‌ ویژه‌ زبان‌ قرآن‌ است. نظریات‌ غیرشناختاری‌ در دین، گزاره‌های‌ دینی‌ را غیرواقع‌ نما و بدون‌ پشتوانه واقعی‌ می‌دانند. آن‌ها اغلب‌ به‌ دین‌ ابزارانگارانه‌ می‌نگرند و به‌ واقعیت‌ داشتن‌ یا نداشتن‌ مدالیل‌ گزاره‌های‌ دینی‌ کاری‌ ندارند. شناخت‌ و بررسی‌ رویکردی‌ غیرشناختاری‌ به‌ زبان‌ دین، اهمیت‌ ویژه‌ای‌ دارد؛ به‌ این‌ دلیل‌ که‌ از طرفی‌ به‌ میان تهی‌ بودن‌ گزاره‌های‌ دینی‌ می‌انجامد و از طرف‌ دیگر، طیف‌ گسترده‌ای‌ از دیدگاه‌های‌ امروزین‌ حاکم‌ در حوزه زبان‌ دین‌ را دربرمی‌گیرد. در این‌ مقاله، ابتدا مقصود از غیرشناختاری‌ در دین‌ تبیین؛ سپس‌ پاره‌ای‌ از نظریات‌ عمده دین‌شناسان‌ غربی‌ مانند جرج‌ سانتایانا، ریچارد ام. هیر، ریچارد بریثویث، و فیلیپس، در این‌ زمینه‌ ارائه‌ خواهد شد. بحث‌ پایانی‌ به‌ بررسی‌ مختصر این‌ دیدگاه‌ها و امکان‌ تطبیق‌ آن‌ها بر زبان‌ قرآن‌ اختصاص‌ خواهد یافت. در این‌ بخش، ادله درون‌دینی‌ و برون‌دینی‌ بر واقع‌نمایی‌ گزاره‌های‌ قرآنی‌ ارائه‌ خواهد شد.