جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برای اثبات وجود خدا براهین مختلفی در سنت فلسفی اسلامی ارائه شده است. برهان صدیقین را نخستین بار ابن سینا در اثبات وجود خدا به کار برده است. این برهان در آثار سایر فلاسفه ما همچون شیخ اشراق و ملاصدرا و همینطور در مشارب فکری وابسته به ایشان به صورت های مختلفی مورد توجه قرار گرفته است. در این مقاله، این برهان آنگونه که بار اول توسط شیخ رئیس ارائه شده مورد بررسی قرار گرفته و سپس نظرات مختلف راجع به آن، که به اشکال گوناگون، ظهور کرده است مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

در این مقاله، پیرو مقال پیشین که در مورد گزاره های منطقی به دونتیجه اساسی: 1. همیشه کلی نبودن مفهوم کلی و 2. عدم وجود فرد برای موضوع گزاره کلی، دست یافت؛ سعی می شود با تاکید بر تحلیل مفهوم وجود در منطق و ریاضی و اشکالات وارد بر تعاریف مطرح شده، گزاره های وجودی تبیین شوند.

‫در اين پژوهش با رويکردي تطبيقي ميزان اعتبار و ارزش مکاشفات و کشف و شهود عرفاني و ميزان معرفت بخشي در مقام استدلال و برهان از ديدگاه امام خميني، محيي‌الدّين ابن‌عربي و صدرالمتألّهين شيرازي تجزيه و تحليل عرفاني و فلسفي شده و نقش مکاشفات در رفع حجاب و تجلّي حق و حقيقت و اَسماء و صفات الهي فراتر از عقل و معرفت عقلاني، از منظر عارفان کندوکاو مي‌شود. اين پايان‌نامه در سه فصل سامان يافته است. در فصل اوّل ابتدا نويسنده به تبيين معناي قيمت (ارزش) و موارد استعمال آن در علم اخلاق و عرفان نظري پرداخته و وحدت بين حق و خير، حق و جمال و جمال و خير را وارسيده و سپس ابعاد و اقسام معرفت، مانندِ معرفت حسّي، عقلي، قلبي و ارزش و معيار هر يک را شرح داده است. آن‌گاه با تعريف کشف و مکاشفه، تفاوت کشف و الهام، حدس و وحي، مکاشفه عرفاني، ديدگاه عالمان غرب در باره وحي، اقسام کشف و مراتب آن، مفهوم کشف الهي و شيطاني و مراتب کشف الهي را تبيين کرده است. در فصل دوم ديدگاه‌هاي ابن‌عربي، ملّاصدرا و امام خميني را در زمينه اقسام علم و معرفت به ويژه معرفت کشفي و شهودي مطرح کرده و علوم کشفي و ميزان اعتبار و ارزش معرفت‌زايي معرفت کشفي که با آن بتوان خود حقيقت را مشاهده نمود، کندوکاو مي‌کند. نظام تجلّي و ظهور در عرفان ابن‌عربي، اقسام مکاشفه به حسب طبيعت شيء و حقيقت مورد مکاشفه، اقسام تجلّي و خاطره ذهني از منظر ابن‌عربي، نسبت بين نَفْس با بدن، سايه با صاحب سايه، جسد با روح از منظر ابن‌عربي، معرّفي علوم داراي ارزش معرفتي نزدِ ابن‌عربي از مباحث مهمّ اين فصل محسوب مي‌شود. در ادامه اين فصل نويسنده به اقسام علم و معرفت و نيز حدود عقل بشري و کشف حقيقت علمي و عقلي از منظر ملاصدرا پرداخته و با بيان ديدگاه‌هاي وي درباره مکاشفات عرفاني و روش اهل کشف، اقسام و مراتب کشف صوري و معنوي و علومي که داراي ارزش معرفتي والايي هستند، مانند علوم لدّني و ربّاني و علوم يقين‌آور را وصف کرده است. قسمت پاياني نوشتار، ديدگاه‌هاي امام خميني در باره انواع علم اعمّ از علم قشري و ظاهري، علم باطني و محدوده عقل انساني و نيز علوم کشفي، درجات و مراتب کشف، تميزدادن بين القائات شيطاني با کشف ربّاني، علوم ذوقي و علوم رسمي و ميزان اعتبار مکاشفات عرفاني را در برمي‌گيرد، که ديدگاه‌هاي آنان در زمينه علم و معرفت شهودي با يکديگر مقايسه گرديده است.

فیلسوفان موحد در کنار تمایلات فطری که بشر برای شناخت خداوند دارد، هریک تلاش نموده‌اند، راهی استدلالی برای شناخت ذات و صفات الهی بیان نمایند، ارایه دلایل گونا‌گون از سوی فیلسوفان و متکلمان درباره‌ی خالق هستی بیش از آنکه درباره تصدیق به ذات خدا باشد، درباره تصور درست از خداوند بوده است و بر همین اساس، کوشش دانشمندان همواره در راستای شناخت درست از خالق هستی بوده است، در این میان، تلاش ابن‌سینا به عنوان رییس فلاسفه مشایی در جهان اسلام و توماس آکوئیناس به عنوان برجسته‌ترین متکلم الهی مسیحی در قرون وسطی بسیار قابل توجه است، به ویژه اینکه هریک از این دو دانشمند برجسته درباره صفات الهی دیدگاهی خاص ارایه نموده‌اند، ابن‌سینا با طرح نظریه اتحاد مصداقی و مفهومی صفات با یکدیگر و آکوئیناس با طرح نظریه آنالوژی، تلاش نموده‌اند، در بین نزاع‌های گسترده افراطی و تفریطی درباره ذات و صفات خداوند، راهی را برگزینند که ساحت ربوبی را از راه‌یابی کثرت‌ها حتی کثرت حیثیات منزه بدارند، دیدگاه ابن‌سینا در بین فلاسفه مسلمان به خصوص ملاصدرا با مخالفت جدی روبه رو شده است.

از جمله موضوعاتی كه می بايست در مبحث «قرآن شناسی» و به خصوص در جهت اثبات «معجزه» بودن اين آخرين و برترين كتاب آسمانی به عنوان ذكر مصداقی از اعجاز اين ثقل اكبر و وديعه بزرگ نبوی مورد توجه، و تحليل و ارزيابی عميق قرار گيرد، «پيشگوييهای قرآنی» است. بی ترديد اين بحث همانند ديگر مباحث قرآنی در برگيرنده مطالب فراوان و سخنهای بی شمار و پر اهميتی است كه در اين نوشتار تنها به ذكر و بررسی مهمترين آنها ذیل این موضوعات پرداخته می شود: مفهوم پیشگویی، تفاوت پیشگویی با پیش بینی و آینده نگری، عشق بشر به پیش گویی، امکان پیشگویی، دیدگاه فلاسفه در مورد پیشگویی.

در این مقاله نظریه حدوث اسمی با توجه به آراء حاج ملا هادی سبزواری مورد بررسی قرار می گیرد. به این منظور آراء برخی از متقدمین حاجی سبزواری مانند میرداماد و ملاصدرا مطرح شده و در ادامه با ارائه نظر وی به وجوه تفاوت و ابداع در نظر ایشان پرداخته شده است. در انتهای مقاله نیز نگارنده به نقد و داوری در مورد موضع حاج ملاهادی نشسته است.

از مباحث مهمی که در بخش علیت مطرح است، مسأله علت غایی است. «غایت» در فلسفه به دو معنای مختلف استعمال می شود: یکی به معنای «ما الیه الحرکه» و دیگری به معنای «ما لاجله الفعل».در این مقاله علاوه بر معانی غایت، دیدگاه های مختلفی در باب چیستی غایت و نیز مناط و ملاک احتیاج به علت غایی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.در اینکه فعل اختیاری دارای علت غایی است، بین فلاسفه اختلافی نیست، بلکه منشأ اختلاف آنان سؤالات سه گانه ذیل است: آیا بعضی از افعال اختیاری مانند افعال گزاف و عبث دارای علت غایی است؟ آیا افغال طبیعی دارای علت غایی است؟ و آیا افعال خداوند دارای علت غایی است؟

‫اين نوشتار به تشريح توحيد ذاتي و اقسام توحيد از منظر ملاصدار و نيز ديدگاه ابداعات فلسفي وي در حکمت متعاليه مي‌پردازد و مباني توحيد ذاتي، شامل محورهاي وجود در فلسفه او مانند اصالت وجود، تشکيک در وجود و وحدت شخصي وجود را بررسيده حقيقت ذات باري‌تعالي و برهان‌هاي مختلف ملاصدرا در اثبات توحيد و ادله و برهان‌هاي ايشان را در اين زمينه شرح مي‌دهد. نويسنده در دو فصل اقسام و مفهوم توحيد و برهان‌هاي هفت گانه ملاصدرا و مباني ايشان در اثبات توحيد ذاتي را بررسي کرده است. او در فصل اول ضمن تبيين معناشناسي و جايگاه توحيد ذاتي، مفهوم لغوي و اصطلاحي توحيد، معناي فلسفي و کلامي توحيد، تفاوت ديدگاه‌هاي فرق اسلامي در بحث از توحيد، انواع وحدت و مفهوم توحيد در حوزه عرفان پرداخته و اقسام توحيد همچون: توحيد ذاتي، صفاتي، افعالي، ربوبي، عبادي، توحيد در الوهيت، توحيد ايجابي و توحيد سلبي را بررسيده و اهميت و جايگاه توحيد ذاتي در آموزه‌هاي اسلامي (قرآن و سنت) و اهميت شناخت توحيد ذاتي از منظر اهل بيت( و کارکردهاي معنوي و عملي آن را بيان مي‌کند. نگارنده در فصل دوم به بررسي فلسفي توحيد ذاتي از ديدگاه ملاصدرا پرداخته و مباني توحيد ذاتي از منظر وي، مانند مبناي اصالت وجود، تشکيک در وجود و وحدت شخصي وجود را بررسيده و با توجه به اين مباني که از ويژگي‌هاي منحصر به فرد حکمت متعاليه است، تفسير ملاصدرا از توحيد ذاتي را شرح مي‌دهد. آن‌گاه هفت برهان فلسفي از او در اثبات توحيد ذاتي را چنين برمي‌شمارد: برهان تدافع، برهان فرجه، برهان امتياز، برهان صديقين، برهان وحدت شخصيه وجود، برهان بسيط بودن وجود حق‌تعالي و برهان صرف الشيء. نگارنده در پايان تفاوت برهان‌هاي و دليل‌هاي فلسفي ملاصدرا با ساير فلاسفه و وجوه اشتراک اين برهان‌ها را بررسيده و شبهه‌هاي رايج بر توحيد در ذات را مطرح کرده و پاسخ مي‌دهد.

این همانی شخص دنیوی و اخروی دستاویزی برای رد امکان معاد قرار گرفته است. این مشکل در رویکردهای مختلف نفس شناسی مورد توجه است؛ بَدِم با طرح اشکالاتی از جمله ""شبیه سازی"" ادعا کرده، حتی در دوگانه انگاری، مسئله این همانی حل ناشدنی است. در یگانه انگاری– که رویکرد برخی متکلمان مسلمان و مسیحی و اکثر فلاسفه دین غربی است– این مشکل جدی تر است. این مقاله با رد اشتباه بَدم، نشان می دهد در فرض دوگانه انگاری هیچ مشکلی در این همانی نفس نخواهد بود، در فرض یگانه انگاری یا برای اثبات این همانی بدن دنیوی و اخروی نیز هر چند دو راه حل ""خلق مجدد"" و ""بقای ماده اصلی"" توسط متفکرین غربی عرضه شده است، اما نظر متفکرین اسلامی که بر گرفته از روایات معصومین است، تبیین کامل تری هم از این همانی نفس و هم این همانی بدن دنیوی و اخروی ارائه می کند.

‫اين پژوهش درصدد بررسي پاسخ دو فيلسوف بزرگ، ملاصدرا و اسپينوزا به چيستي عقل، توانايي عقل در کشف حقايق عالم هستي و تبيين رابطه دين و عقل مي‌باشد. نويسنده براي کشف پاسخ‌هاي اين دو فيلسوف، به ريشه‌هاي فکري آنان، اعم از ريشه‌هاي مشايي، اشراقي و عرفاني ملاصدرا و ريشه‌هاي فکري دکارتي و ابن ميموني اسپينوزا مراجعه کرده و ماهيت عقل و کارکردهاي معرفت شناختي آن را از منظر اين دو دانشمند تحقيق نموده است. نويسنده در سه فصل ضمن انعکاس ديدگاه‌هاي ملاصدرا و اسپينوزا در ماهيت و کارکردهاي عقل، اين دو ديدگاه را مقايسه کرده است. فصل اول، به تبيين ماهيت عقل فلسفي از ديدگاه ملاصدرا پرداخته و از منظري عرفاني، اشراقي و مشايي، مراتب و ماهيت عقل و معرفت، اقسام ادراک، توانايي عقل در فهم انواع مسايل و حقايق جهان هستي را بررسي کرده است. تحقيق در زمينه ماهيت و مراتب عقل نظري و عقل عملي از منظر حکمت متعاليه و رابطه بين عقل و دين از ديدگاه ملاصدرا از ديگر مباحث فصل اول است. نويسنده در ادامه به محدوديت توانايي عقل از ديدگاه ملاصدرا، تحول نفس و کمال عقلي آن، سعادت عقلي نفس و کشف معنوي از ديدگاه ملاصدرا و انواع و مصاديق عقل و مراحل و مراتب ادراک از منظر وي پرداخته است. در فصل دوم، ماهيت عقل فلسفي از ديدگاه اسپينوزا بيان شده و با توجه به فلسفه ابن ميمون، فلسفه دکارت و فلسفه اسپينوزا که متأثر از اين دو فلسفه مي‌باشد، ماهيت عقل و کارکردهاي آن در درک حقايق هستي بيان گرديده است. مقايسه دو ديدگاه ملاصدرا و اسپينوزا در ماهيت عقل و نيز بررسي نقاط اشتراک و افتراق ديدگاه‌هاي آنان در مورد نسبت عقل و دين با توجه به پيش‌فرض‌هاي فلسفي آنان، از مطالب فصل سوم است.